Şəkil 2. Psixologiya clminin öyrəndiyi saholər.
Psixika fəaliyyət və ünsiyyət prosesində müxtəlif formalarda tozahür cdir.
Onlann mahiyyəti nədon ibarətdir? Bu sual psixologiya elminin fəlsəfi
problcmləri ilə əlaqədardır.
2. Psixi hadisələr obyektiv aləmin
subycktiv inikası kimi
Та qədimdən psixika haqqında iki təlim - materialist və idealist təlim
vardır. Psixologiyanın bir elm kimi inkişafı əsasən materialist təlimin inkişafı ilə
bağlı olmuşdur.
Həmin fəlsəfəyə görə p s i x i k a o b y e k t i v a 1 ə - m i n
s u b y e k t i v i n i k a s ı n d a n i b a r ə t d i r .
Golin, evvəlcə «obyektiv aləm» termininə diqqət edək. «Ob-yektiv» sözü
«obyekt» sözündən omələ gəlmişdir. Obyekt (latınca - obyectum) cisim,
predmet demokdir. Psixologiyada «obyekt» sö-zünün özürıəməxsus monası var:
insanın fəaliyyət prosesində bila-vasitə iş gördüyü, təsir göstərdiyi cisimləro
«obyckt» deyilir. «Ob-yektiv» sözü isə fəlsəfı termindir. Onun başlıca mənası
bundan iba-rətdir: predmetlor, subyektdən kənarda və ondan asılı olmayaraq
mövcuddur. Fəlsofədə «obyektiv alomi», «obyektiv reallığı» gös-lərmək üçün
materiya kateqoriyasından istifadə olunur.
Inikas - materialist idrak nəzəriyyəsinin əsas prinsipidir. İnikas nədir? -
İnikas materiyanın ən ümumi xassəsidir. İnikas dc dikdə, iki obyektin qarşılıqlı
təsiri prosesi və onun noticəsi no/or-
12 də tutulur. Bu zaman həmin obyektlərdən birində əmələ gələn də-yişikliklor
о birinin təsiri ilə şərtlənir və sonuncunun strukturuna uyğun olur. Gəlin
fıkrimizi çox sadə bir misal - güzgü misalı əsa-sında izah edək. Tutaq ki, A (һəг
hansı bir adam) saçmı düzəltmək üçün V-уө (güzgüyə) baxmalıdır. V-nin
qarşısında dayananda, onun V-də oksi (şokli) alınır. Bu, mexaniki inikasdır,
lakin bunun-la belə inikas üçün səciyyəvi olan ən ümumi xüsusiyyətlər həmin
misalda da aydın nəzərə саф1г. Onları aydınlaşdıraq.
1.
Əgər A olmasaydı V-də onun əksi alınardımı? Aydın məsə-lədir ki, əks
olunan, yəni A - birincidir, əks edən, yəni V-dəki şə-kil ikincidir.
2.
Əks edənlə əks olunan arasında səbəb asılılığı mövcuddur. A, məsolən,
sağa dönəndo V-doki şokil də dəyişir.
3.
V-dəki şəkil A-ya oxşayırmı? Bəli, oxşayır. Bu, о deməkdir ki, əks
edənlə əks olunan arasında oxşarlıq mövcuddur. Onlardan biri digərinin
surətidir, şəklidir, obrazıdır. (Fəlsəfı ədəbiyyatda bu cəhəti təhlil cdərkən
adckvatlıq, izomorfizm vo homomorfızm ter-minlərindən istifadə olunur.)
Görəsən, obyektiv aləm insanm da başında güzgüdə olduğu kimi əks
olunurmu? Nəzordən keçirdiyimiz xüsusiyyətlər inikasın bütün formaları üçün
Psixi I
xassələr
səciyyəvidir, lakin cansız təbiətdə, bitkilər aləmində, heyvanlarda və nəhayət,
insanlarda inikas kcyfıyyətcə müxtəlif formalarda özünü göstərir.
Güzgü misalı mexaniki inikasa aid misaldır. Cansız təbiətdə inikas passiv
xarakter daşıyır: cansız aləmdə bir cisimdə о birisinin təsiri ilə əmələ gələn
dəyişikliklərdən cisimlərin özləri istifadə et-mirlər. Canlı alemdə isə onlardan
artıq özünü hifzetnıə, özünü tən-zimetmə məqsədilə istifadə olunur. Sinir
sisteminin yaranması və təkamülü ilə birlikdə sözün əsl mənasında psixi inikas
əməlo gəl-məyə və inkişaf etməyə, orqanizmin otraf mühitə bolədləşməsin-do
və öz davranışını tonzim etmosindo mühüm rol oynamağa baş-layır.
Yəni psixika xüsusi surətdə təşəkkül ctmiş materiyanın xassə-sidir. Bir
mühüm cəhətə diqqət edin: psixika materiyanın substan-siyası (latınca -
substantia mahiyyət deməkdir) deyil, xassəsidir. Həm də hər cürə materiyanın
deyil, ancaq xüsusi surətdə təşkil olunmuş, yəni üzvi materiyanın - beynin
xassəsidir.
Deməli, yüksək teşkil olunmuş materiyanın xassəsi, beynin
13 funksiyası olmaq etibarilə psixika
inikasın xususi formasi kimi mcydana
çıxır.
Beyin müxtəlif üzvlərin clə mürəkkob sistcmidir ki, onlann fə-aliyyəti ali
heyvanların və insanın psixikasım şərtləndirir.
Psixika reflektor (latınca reflexus - əks olunan deməkdir) xarakter daşıyır.
Biz hər hansı bir cismi qavrayanda və ya nə barədə isə düşü-nəndə burada
hansı sinir hüceyrəlorinin iştirak etdiyini adəten hiss etmirik. Bundan başqa,
neyrofızioloji proseslor psixi proscslərdə təmsil olunmurlar, yəni bizim
başımızda əmələ gələn surətlərdə neyrofızioloji proseslor deyil, cisim və
hadisəlorin xüsusiyyətlori -rəngi, forması, həcmi, başqa cisim və hadisələrlə
qarşılıqlı olaqəsi və s. əks olunur. İdealistlor həmişo bu faktdan istifadə edorək
psixi hadisələri cisimsiz (yəni beyinlo olaqosi olmayan) hadisələr kimi
xarakterizo etmiş, xüsusi cisimsi/. ruhi aləmin mövcud olduğu-nu irəli
sürmüşlər. Lakin bu idealist fıkirlərin səhv olduğunu başa düşmək çox asandır:
beyində zədəlonmə olan kimi psixi həyat da dərhal pozulur. Bu fakt empirik
surətdə insanlara çoxdan molum-dur. El içində deyirlər ki, uşağın başına
vurmazlar. Bu təsəvvürlər nə qədər bosit olsa da, psixikanın beyin xassəsi
olduğunu əks etdi-rir.
Psixika haqqında elmi tosəvvürlorin formalaşmasında tobiət-şünaslıq
mühüm rol oynamışdır.
1.
Müasir təsəvvürləro görə, psixi funksiyalar beyin sahələri-nin birgo işi
sayəsində həyata keçirilən funksional sistemlor (P. K. Anoxin) kimi fəaliyyət
göstərir. Onun sistem təşkil edən mərkozi aınili işin noticosi və ya meqsədi ilə
bağlıdır. Bu zaman beyindo baş verən müxtəlif proseslor funksional cəhətdən
məhz işin noticosi və ya məqsədi ilə uzlaşırlar.
2.
Psixi inikasın iki tərəfi - mezmun və forması vardır. Tutaq ki, xarici tuı
istlor Qız qalasına heyran-heyran tamaşa cdirlər. Gəlin, bu proscsi yuxarıda tanış
olduğumuz işarələrlo ifadə edək:
A (Qız qalası) V-yə (turistlərə) tosir göstərir: Qız qalasına bax-dıqca,
onlarda bu abide haqqında müəyyən təəssürat yaranır. Biri dcyir ki, «bu çox
orijinal abidədir», başqa birisi deyir: «mən dün-yanın çox ölkosində olmuşam.
Belə ozomətli Qız qalası görməmi-şəm» və s. Bu о deməkdir ki, Qız qalası
müəyyən psixi proseslor şəklində turistlorin başında əks olunur. Qarşıya sual
çıxır: psixi inikasın (bizim misalımızda turistlərdo Qız qalası haqqında yaranan
14 təəssüratın) mozmununu no toşkil edir? Bu sualın cavabı aydındır: turistlərdə
yaranmış təəssüratın mozmununu Qız qalası abidəsi təş-kil edir. Əgər bu faktı
ümumiləşdirsək, aşağıdakı nəticoni çıxara bilərik: psixi inikasın mozmununu
obyektiv aləm təşkil edir. Lakin biz bu prosesi birtərəfli şəkildə təhlil ctsək (A -
V-уө təsir edir), inikasm mozmununu (yəni A-dan asılı olan cohətlori) onun
forma-sından (yəni V-dən asılı olan cəhətlərdən) təcrid etmiş olarıq.
Yenə do yuxarıdakı misala qayıdaq: tutaq ki, turistlərdən biri riyaziyv. ,
ıüəllimi, о birisi isə mcmardır. Görəsən, Qız qalasına baxarkən onların hor
ikisində eyni təəssürat yaranacaqmı? Şübhə-siz ki, memar xüsusi biliklərə malik
olduğu üçün Qız qalası abido-sində riyaziyyat müəllimindən çox şey görəcək,
çox xüsusiyyət forqlondirəcəkdir. Biz psixi inikasın xüsusiyyətlərini təhlil cdər-
kən, bu cəhəti песо nəzərə ala bilərik?
Psixologiyada tanış olduğunıuz faktı ifado etmok üçün subyekt
anlayışından istifadə olunur. Subyekt dedikdo obyektiv aləmi dərk edən və
dəyişən insan nozərdə tutulur. İnsan özünün həyat fəaliy-yoti prosesindo subyekt
kimi formalaşır və inkişaf cdir. İnsanm hə-yat fəaliyyətinin əmok, idrak və
ünsiyyət kimi müxtəlif sahələri vardır. Bu mənada psixologiyada insan əmək,
idrak və ünsiyyət subyekti kimi öyrənilir. İnsanın iş gördüyü müxtəlif cisimlorlə,
yəni obycktlərlə qarşılıqlı əlaqəsi nəzərdən keçirildikdə subyekt anlayışından
istifadə olunur və bu əlaqə subyekt (S) və ob-yekt (O) olaqosi kimi təhlil olunur.
Gəlin. indi də «subyektiv inikas» ifadəsinə diqqət yetirək. «Subycktiv» sözü
«subyekt» sözündən omələ golmişdir. Onun psixoloji mənası aydındır: obyektiv
alom kimin başında oks olunur? -Subycktin. Məsələnin mahiyyəti ondan
ibarotdir ki, psixi inikas mexaniki inikasdan (güzgü misalını xatırlayın) köklü
surətdə fərqlonir: mexaniki inikasdan fərqli olaraq obyektiv aləm insanın
başında oks olunur, həyat fəaliyyoti subyekti kimi onun bütün özü-nəmoxsus
insani xüsusiyyotləri - təlobatları, maraqları, hoyal möv-qeyi vo s. psixi inikas
proseslərində bu və ya digər dərəcədə təza-hür edir. Bu о deməkdir ki,
p s i x i k a o b y e k t i v a 1 ө - m i n s u b y e k t i v
i n i k a s ı d ı r .
Subyektivlik psixikanın ümumi xarakteristikasıdır. Deməli, psixi inikasın
subyektiv xarakter daşıdığını qcyd
edende,
onun məzmunu (psixikanın
mozmununu obyektiv alom teşkil edir) deyil, cərəyan etmə forması nəzərdo
tutulur.
Beləliklə, aydın olur ki, 1) psixika beynin xassəsidir; 2) psixika obyektiv
aləmin subyektiv inikasıdır.
Bu iki müddəa bir-birilo üzvi şəkildə bağlıdır. Onları birlikdə aşağıdakı
kimi ifadə edə bilərik: p s i x i k a b e y i n d ə o b y e k t i v
a l o m i n s u b y e k t i v s u r ə t i k i m i ө m ө 1 ө g ө 1 i r .
Gəlin, indi də yuxarıda tanış olduğumuz sadə tərifı (psixologi-ya-psixika
haqqında elmdir) bu baxımdan nəzərdən keçirib dəqiq-ləşdirək. Onda aşağıdakı
tərif alınar: psixologiya beyində obyektiv alomin subyektiv suroti kimi əmələ
gələn psixika haqqında elmdir.
Bu tərif birinciyə nisbəton dəqiqdir, lakin biz onu hələ osas torif kimi
qəbul edə bilmorik. Nə üçün? Tanış olduğumuz tərifdə psixikanın mahiyyəti
dəqiq ifadə olunsa da, psixologiyanın predmeti ümumi şəkildə qeyd edilir.
Qarşıya haqlı olaraq sual çıxır: psixologiya psixikanın hansı cəhotlərini
öyrənir? Bu məsələni ay-dınlaşdıraq. Tutaq ki, auditoriyanın qapısını kimsə
qəfıldon açdı. Bu zaman bəzi toləbəlorin diqqoti asanlıqla yayınır. Onlar qapını
açan adama baxırlar. Yaxud qız sevdiyi oğlanı görəndə utanır: ya-naqları
qızarır, çaşır, sözləri aydın tələfmz edə bilmir... Bunlardan hər biri ayn-
aynlıqda psixoloji fakt hesab olunur. Hər hansı bir elm, песо deyərlər, faktsız,
fakt yığmadan yaşaya bilməz. Lakin, bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, elm
üçün bütün faktlar eyni dorocodə ohomiyyotli deyildir. Elm öyrənilən
hadisələrin mahiy-yətinə nüfuz etmək imkanı verən faktlarla əməliyyat aparır.
Psixologiya elmində psixi həyatı keyfıyyət və kəmiyyət cəhətdən xarak-terizə
edən yüzlərlə faktlar müəyyən edilmişdir. Deməli, psixoloji faktı biz hom
keyfıyyət, hom də kəmiyyət baxımmdan xarakterizə edə bilərik. Yuxarıdakı
misalı xatırlayaq: tutaq ki, qapı açılarkon təlobələrdən A və B-nin diqqoti
yayındı. A bir saniyə qapıdakı adama baxıb mühazirə dəftərindəki yarımçıq
qalmış cümləni davam etdirməyə başladı. В isə, песо deyərlər, işini-gücünü
buraxıb xey-li müddət (mosələn, 10 saniyə) həmin adama baxdı. A-nın diqqəti-
nin 1 saniyo, B-nin diqqətinin iso 10 saniyə yayınması müvafıq psixoloji faktın
kəmiyyət xaraktcristikasıdır. Lakin təsəvvür etdiyimiz psixoloji faktlar
keyfıyyət cəhətdən də bir-birindən fərqlənirlər: məsələn, A-nın diqqoti ani
yayınsa da, o, özününəzarətlə müşayiət olunur. B-do isə diqqətin nəzarət
funksiyası zəif olduğuna görə o, mühazirə şəraitində asanlıqla başqa cismə
yönəlir. Bu, haqqında danışdığımız psixi faktın keyfıyyət xarakteristikasıdır.
Göründüyü kimi, psixoloji faktı kəmiyyət cəhətdən xarakteri-zo edondo,
adətən, insanın hər hansı bir qıcığa ncçə milli saniyə ər-zinda cavab verdiyini,
bu və ya digər əməliyyatı neçə saniyə ərzin-də icra etdiyini, neçə səhvə yol
verdiyini və s. nəzərə alırlar. Əgər biz hər hansı bir psixi prosesin
xüsusiyyətlorini aydınlaşdınnqsa, bu, psixi faktın keyfıyyət xarakteristikasını əks
etdirir.
Psixoloji faktın müəyyən olunmasının əhəmiyyəti böyükdür. Əbəs yerə
demirlər ki, fakt alimin qanadıdır. Lakin bununla yana-şı, psixoloji fakt no
qədor mənalı olursa-olsun, elm təkcə onları təs-bit və təsvir etməklə məhdudlaşa
bilməz. Elm onları izah etməli-dir. Fikrimizi korrektura sınağı adlanan metodika
ilə apanlmış bir tədqiqatın materiallanna əsasən aydınlaşdıraq.
Tədqiqat 12 yaşlı normal və oliqofren (yunanca - oliqoş - az, phren - ağıl
sözlorindən əmələ gəlib ağıldankəm deməkdir) uşaq-lar üzərində beş seriyada
aparılmışdır.
Birinci scriyada uşaqlara motbəədə çap olunmuş bir səhifəlik mətn
verilmişdi. Mətn monasız «sözlərdən» ibarət idi. Uşaqlara mətni oxumaq təklif
olunmuşdu: onlar hər dəqiqədən bir siqnal ve-riləndə, həmin saniyədə baxdığı
«s» və «v» hərflərinin üstündə işarə qoymalı idilər.
Tədqiqatın nəticəsində məlum oldu ki, oliqofrenlər nəzərdən keçirilon
sətirlorin miqdarına görə normal uşaqlardan gcri qalır və daha çox sohvo yol
verirlər.
Tədqiqatın ikinci seriyasında uşaqlara mənalı mətn - kiçik he-kayo verildi.
Onlara birinci scriyada olduğu kimi, motni nəzərdən keçirmək və siqnal
vcrildikdo «s» və «v» hərfləri üzərinə işarə qoymaq tapşırıldı.
İlk baxışda nə qədər toəccüblü görünso do bu zaman əks notice alındı.
Normal uşaqlar сох, oliqofrenlər isə nisbətən az səhvə yol vermişdilər. Sonrakı
tədqiqatlarda (111, IV və V seriyalar) da eyni nəticə alındı.
Aydın məsolodir ki, belə ziddiyyətli psixoloji faktları öz-özlü-yündə təsvir
etməklə, onların mahiyyətini aydınlaşdırmaq mümkün deyildir.
Hər bir clmin, о cümlədən psixologiya clminin başlıca moqsə-
di öyrəndiyi proses və hadisələrin tabe olduğu obyektiv qanunları
müəyyən etməkdon, açmaqdan ibarətdir. Hər hansı bir ЫИк sahəsi
ancaq bu zaman əsl elmə çevrilir.
Psixoloji faktlar qanunauyğıin xarakter daşıyır, müvafıq şərait
olduqda
onlar
hər
dəfo
zəruri
surətdə
müşahidə
edilir.
Yuxandaki
todqiqatı
harada
vo
hansı
uşaqlarla
aparsaq,
eyni
notico
ahnacaqdir.
Bu,
birinci
növbədə,
onunla
bağlıdır
ki,
normal
uşaqlar
özlərini
mətni
oxumaqdan
saxlaya
bilmir:
onlar
mətnin
məzmununa
fikir
verdiklori
üçün
diqqətləri
yayınır
vo
daha
çox
sohvo
yol
verirlər.
Halbuki
oliqofren
uşaqlar
onlara
verilən
təlimata
kor-koranə
omol
edir,
təcrübənin
gedişində
mətnin
(hekayənin)
məzmunu
ilə
ma-
raqlanmır
vo
buna
görə
do
normal
uşaqlara
nisbətən
az
səhvə
yol
verirler.
:
* LPı^
Psixi həyatın elmi tohlili psixi faktlann öyrənilmosini, onların əmələ gəlməsi, formalaşması və inkişafı
qanunauyğunluqlannın, başqa sözlə, tabe olduqları psixoloji qanunların müəyyon olunma -sını nəzərdo tutur.
Kəşf olunmuş və dəqiq formulə edilmiş psixoloji qanunlar el mi nəzəriyyonin «nüvəsini» təşkil edir. Onlar dəqiq montiqi
müha-kimələr və hesablamalar yolu ilə bu və ya digər psixi hadisənin in -kişaf meylini qabaqcadan müoyyən ctmək, onların
qarşılıqlı əlaqo-sini aydınlaşdırmaq və bu əsasda da həm nəzəri. həm do praktik məsələlərin həlli yolunu tapmaq imkanı verir.
Psixi foaliyyətin m e x a n i z m l ə r i n i n öyrənilmosi də mühüm məsololərdon biridir. Psixi həyatın
qanunauyğunluqları haqqındakı biliklər öz-özlüyündə holə bu məsələni aydınlaşdırmaq imkanı vermir. Halbuki biz һəг dofo psixi
həyatın qanunauyğunluq-lannı təhlil edərkən istər-istəməz onun mexanizmlərinin aydınlaş-dırılması zorurəti ilo qarşılaşırıq.
Psixi foaliyyətin mexanizmləri bu və ya digər psixi proscsi hə-yata kcçirən konkret anatomik-fizioloji aparatın işi ilə də
bağlıdır. Təsadüfı deyildir ki, bu mülıüm məsələ ilə uzun müddət fizioloq -lar məşğul olmuşlar. Lakin bu sahodə aparılmış
fizioloji todqiqatlar öz məntiqinə görə müəyyən psixoloji mosəlolorin həllini nəzərdə
Elmi-tcxniki təroqqi dövründə müxtolif clmlərin, x üsusilə bio-fızika, biologiya, nevrologiya, neyrocərrahiyyo,
kibernetika və s. inkişafı ilə əlaqodar olaraq psixi fəaliyyətin mexanizmlorinin öyre -nilməsi sahəsində do yeni imkanlar açıldı.
Bu şəraitdə psixi foaliy-yətin mexanizmləri məsoləsi ilo bilavasitə psixoloqların məşğul olması zərurəti meydana çıxırdı. Elmin
inkişafı baxımından bu ta-mamilə qanunauyğun hal idi: psixi foaliyyotin mexanizmləri mosə-ləsinin müxtəlif elmlər tərəfındən
öyronildiyi bir şoraitdə onların səyini birləşdirmək lazım idi. Müasi r psixologiya bu məsələyə bö-yük ohəmiyyət verir. О başqa
elmlorlə (fıziologiya, biofızika, bio-kimya, kibernetika və s. ilə) birlikdə psixi fəaliyyətin mexanizmlə-rini öyrənir. Hətta son
zamanlar psixologiya, təbabət (nevrologiya, neyrocorrahiyyo) və fizi ologiyanın hüdudlarında psixologiya elmi-nin yeni sahəsi
- neyropsixologiya əmələ gəlmişdir. Neyropsixolo-giya baş beynin lokal zədələnmələrinə aid materiallar əsasında ali psixi
funksiyaların beyin mexanizmlərini öyrənir.
Deməli, p s i x o l o g i y a b i r e l m k i m i p s i x i - k a n ı n f a k t l a r ı n ı , q
a n u n a u у ğ u n 1 u q 1 а г ı n ı v o m e x a n i z m 1 ө r i n i
ö y r ə n i r .
Biz bu cohoti nozoro alsaq psixologiya elmino daha doqiq torif vero bilorik: P s i x o l o g i y a
b e y i n d o o b y e k t i v
a l o m i n s u b y e k t i v s u r o t i k i m i ə m ə l o g o -
I o n
p s i x i k a n ı n
f a k t l a r ı ,
q a n u n a u y ğ u n - l u q l a r ı
v o
m e x a n i z m l o r i h a q q i n d a e l m d i r .
Bu tərifdə nozori ohomiyyoto malik olan üç mühüm sual özü-nün aydın ifadəsini tapmışdır.
1-
ci sual. Psixologiya no haqda elmdir? Cavab: Psixologiya psixika haqqinda elmdir
.
2-
ci sual. Psixika nodir?
Cavab: Psixika obyektiv gercokliyin subyektiv surotidir
.
3-
cii sual. Psixologiya psixikanın hansı cəhətlərini öyrənir? Cavab:
Psixologiya psixikanın faktlarını, qanunauyğunluqlarını
vo mexanizmlorini vo təzahür xüsusiyyotlorini öyrənir.
3. Psixi inikasın təkamülü haqqinda
Psixikanın əmələ gəlməsi materiyanın hərəkətinin bioloji for-
masının təşokkülü ilə bağlıdır. Həyat təbiətin inkişafının keyfiy-
yətcə yeni mərhəlosidir.
Canlı materiyaya keçid zamanı onun hərəkət formaları da key-
fıyyətcə dəyişir. Çünki inikasın forması materiyanın varlıq forma-sından
asılıdır. Cansız tobiotdo hərəkət cisim və ya maddələrin mexaniki, fıziki
və ya kimyəvi şəkildə qarşılıqlı tosiri kimi meydana çıxır. Yalnız canlı
materiyaya bioloji inikas formaları xasdır, onun ilk əlamoti
qıcıqlanmadan ibarətdir.
19
Canlı orqanizmin - bitki və heyvanların biotik (bioloji cohot-dən
əhomiyyətli) təsirlərə cavab vermə qabiliyyətinə q ı с ı q -1 a n m a deyilir.
Qıcıqlanma elementar fonnada hələ birhüceyrə-li orqanizmdo özünü göstərir:
onlar mühitin təsirinə seçici səciyyə daşıyan hərokətlə cavab verirlər.
Mühitin təsirinə seçici surətdə cavab vermək nə deməkdir? Tutaq ki, xarici
aləm canlı orqanizmə biotik və abiotik (bioloji сө-hətdon əhəmiyyətsiz və ya
zərərli) tosir göstərə bilər. Birinci hal-da canlı orqanizm qıcığa yaxınlaşır, ikinci
halda isə ondan uzaqla-şır. Bunu başa düşmok üçiin, gəlin, cansız təbiətdə
inikasın xüsu-siyyotlərini yada salaq.
Cansız təbiətdə inikas yalnız xarici təsirlorin giicü və xarakte-rindən asılıdır.
Məsələn, qayalann aşılanmasını xatırlaym: dəniz tərofındən yuyulan qaya suya
müəyyən müqavimət göstərir - dal-ğalar qayaya dəyib parçalanır, lakin tədricən
qaya da dağılır. Can-sız təbiətdəki inikasın bütün formalarında biz bu xüsusiyyəti
görə bilorik. Halbuki canlı materiyada inikas keyfiyyotcə yeni xüsusiy-yətlər kəsb
cdir. O, yalnız xarici təsirlərin gücü və xarakterindən deyil, həm də orqanizmin
d a x i l i v o z i y y ə t i n d ə n (tutaq ki, ас və tox olmasından) asılı olur.
O, acdırsa, qidaya yaxınla-şır, toxdursa, yerindən tərpənmir vo ya ondan müxtəlif
formalarda uzaqlaşır. Bu о demokdir ki. hər bir canlı orqanizm bütün xarici qı-
cıqlara seçici (foal) münasibət bəsləyir. onda y e n i x a s s ə
- ö z ü n ü t ə n z i m e t m o x a s s ə s i nəzərə çarpır. Baş-qa sözlə,
bioloji inikas Ö7üniin ilk sadə formalarından başlayaraq foal xarakter daşıyır.
Təkamül prosesində heyvanlarda qıcıqlanmanın yeni fonnası -h ə s s a s 1 ı q
meydana çıxır. Heyvan biotik tosirləri daha adek-vat surətdə, məsələn, iyino,
ronginə və ya formasına görə fərqlən-dirmeyə başlayır. Bu, artıq sadə fonnada
duyğunun əmələ gəlmə-si demokdir.
Beləliklə, uzunmüddotli təkamül proscsindo psixika əmələ go-lir və tədricən,
o, müxtolif fomıalarda - duyğu, qavrayış, hafızə və s. psixi proseslor kimi təzahür
ctmoyə başlayır.
Psixikanın f i l o g e n e z d o (yunanca phule - növ, genesis
- doğulma, mənşə deməkdir), yəni təkamül prosesində əmolə gəl-məsi və
inkişafı mürəkkob və çoxcəhotli prosesdir. O, müxtolif amillərlo, xiisusilo
mühitin təsirlori vo sinir sistcminin təkamül və inkişafı ilə bağlıdır.
Canlı orqanizmin mövcudluğu mühitin, həyat şəraitinin təsirlo-ri ilə
şərtlənir, onunla təyın olunur.
Sadə bir misal göstərək: mühitdə temperatur yüksəldıkdo, orqanizmin
kimyəvi reaksiyalarının sürəti artır, aşağı düşdükdo iso azalır. Heyvanlann hamısı
eyni cür hərəkət edirmi? Şübhəsiz ki, yox. Birhüceyrəli orqanizmlər bu zaman
məhv olur. Halbuki Ш сох isti havada xortumu ilə üstüno su çiləyir, ağaclann
kölgəsindo giz-lonon meymun hotta özü üçün serin ycr düzəldir. Bos, bu no ilo
olaqədardır?
Gəlin bir məsələyə diqqət yctirək: ilk baxışda adama elə gəlir ki, eyni bir
yerdə - Qızılağac qoruğunda vo ya Altıağac meşələrin-də yaşayan müxtəlif
heyvanlann mühiti eynidir. Halbuki hcyvanla-rın növündon, cinsindon, inkişaf
səviyyəsindon asılı olaraq eyni bir qıcıq biri üçün biotik ohəmiyyot kəsb cdir, о
biri üçün isə tamami-lə əhəmiyyotsizdir.
Biz onların həyat şəraitində ciddi forqlərə rast gəlirik. Bu, birinci növbədə,
ondan ıroli gəlir ki, hər hansı bir qıcıq heyvanlann hamısı üçün eyni dərəcədo
biotik qıcıq dcyildir. Tulaq ki, ət biri üçün biotik ohəmiyyət kəsb ctdiyi halda, о
biri üçün, tamanıilo əhəmiyyotsizdir. Onların yaşayış tərzi do bir-birindən
forqlonir. Biri, məsələn, mcymun ağacda yaşayır, başqasının, tutaq ki, quşla-rın
həyat torzi iso tamam basqadır. yaxud delfın suda yaşayır. On-ların bədən
quruluşunun da ohomiyyəti az dcyildir. Burada başqa amillorin do ıolunu qcyd
ctmok olar.
Lakin heyvanlann davranışının psixoloji baxımdan tohlili əsas-lı surotdə
göstorir ki, heyvanın mühitə uyğunlaşması bilavasito onun sinir sisteminin
xi'ısusiyyətləri ilo bağlıdır.
Həyat şoraiti mürəkkəbləşdikcə, sinir sistcmi daha yüksək so-viyyədə inkişaf
cdir, sinir sistcmi inkişaf etdikco, hcyvanın mühit-lə əlaqəsi genişlənir,
mürekkəbləşir.
"Sinir sistcmi do tokamül proscsinin mohsuludur. Onun aşağıda-kı növlərini
fərqlondirirlər: a) torvari, yaxud sopgin sinir sistemi, b) düyünlü sinir sistcmi, v)
borulu sinir sistcmi (şokil 3 a, b).
T o r v a r i
s i n i r
s i s t e m i on bosit
sinir
sistemidir.
Hidropoliplordə, meduzalarda və s. sinir hüceyroləri bədənin sothi-nə tor şəklindo
sopolənərək bir-biri ilə çıxıntılar vasitəsilo birləşir. Hər hansı bir sinir
hüceyrəsində əmələ golon oyanma bütün hüccy-rolərə yayılır və təsir edən qıcığa
hidıopolip vo ya meduza bütün bodənini yığmaqla cavab vcrir.
Torvari sinir sistemindən forqli olaraq d ü y ü n l ü s i n i r s i s t e m i
n d о sinir hüceyrələri qruplaşır, mərkəzi düyünlər əmələ gəlir: sinir hüceyrələri
əsas etibarilə heyvanın mühitlə daha çox təmasda olan baş hissəsində toplaşır və
sinir sisteminin aşağı ətraf hissəlori yuxan mərkəzi hissələrə tabe vəziyyətdo olur.
Soxulcanların, həşəratların və s. sinir sistemi düyünlü sinir sis-temino misal
ola bilər.
Düyünlü sinir sistemi daha çox qıcıq qəbul etməyə və işləmə-yə imkan
yaradır: baş düyün müxtolif qıcıqları qəbul cdir və təhlil-dən keçirir. Meduzalara
nisbətən soxulcanlann və həşəratlann dav-ranışı daha da mürəkkəbləşir.
Borulu sinir sistemi ali sinir sistemi tipidir. O, boruda ycrləşən sinir
hüceyrələrinin birləşməsindən ibarətdir (məsələn, xordalılar-da). Təkamül
nəticəsində onurğalılarda onurğa beyni (haramilik) və baş beyin (beyin) -
mərkozi sinir sistcmi meydana gəlmiş vo in-kişaf etmişdir. Sinir sisteminin
|