go
ro fordin
psixi fəallığmın iimumi sxemi aşağıdakı kimidir. Gerçok-lik insana bütöv sistem
kimi tosir gostorir, о da homin təsirlərə bu töv sistem kimi cavab verir. Fordin
tolobatlanmn hamisi eyni vaxtda vo eyni şəkildə tozahiir etmir. Bir situasiyada
onun tutaq ki, A.-ya, başqa momcntdo iso S.-yə tolobati tomin olunur. Yönəlişlik
do elo bu zomindo - fordin miioyyon bir tolobatinin miivafiq situa-siya ilo
uzlaşması (birləşməsi) zəminində omolo golir. Akademik D. N. Uznadze
yönəlişliyi «subyektin bütöv dinamik voziyyoti», «тиоууөп aktivliyə hazırlıq
hah» kimi xarakterizo edərək gostorir-di ki, o, «iki amillo: subyektin tolobati vo
miivafiq obyektiv situa
190
Tolobatlar
Davranış
Yönəlişlik
Situasiya
Şekil 29. Yönolişliyin əmələ gəlmusi prosesi.
ya ilə şərtlonin>. Bu qanunauyğunluğu sxcmatik surotdo aşağıda-I kimi tosvir
ctmok olar.
Şəkil 29-da yönəlişlik haqqındakı nozoriyyonin osas mozmunu ado
edilmişdir. Bu о demokdir ki, yönolişlik halında situasiya prçoklik) fordin
tolobatlan baxımından oks olunur. Yönəlişlik ичһп foallığının əsasını təşkil
edir. Buna göro do miivafiq şərait-э fordin davranışı məqsədyönlü xarakter
daşıyır.
Yönəlişliyin müxtolif növləri vardir. Onlardan biri sosial yono-slik adlamr.
Golin, ovvolco, «sosial» ifadosino diqqot yetirok. Bu-ıda söhbət insanlarda
sosial gerçəklik hadisolori ilo miinasibot sa-osindo omolo gəlon yönəlişlik
haqqinda gedir.
Bu о demokdir ki, yönolişliyin yuxarıda nəzordən keçirdiyimiz sas
xiisusiyyotlorinin hamisi sosial yönolişlik üçün do səciyyəvi-ir, lakin sonuncu
sosial hadisələrlə bağlı olduğu üçun daha miirok-ub xarakter daşıyır vo özünün
miioyyon xiisusiyyotlori ilo yono-sliyin digor növlərindon forqlonir.
Bizə artiq molumdur ki, insan şəxsiyyot kimi muxtolif sosial uinasibotloro
daxil olur: o, ailonin, dostlar qrupunun, miioyyon bir Ikonin, qrupun vo digor
toşkilatların üzvüdür. О, ifado etdiyi rol-ir vasitosilo sosial qrupun sorvotlorini
monimsoyir, voton, mono-
I
/onginlik, pul, xoşbəxtlik, yaradıcılıq vo s. haqqinda
tosovviir vo nlayislara yiyolonir. Bu prosesdo insanda muxtolif sosial yönəliş-ır
omolo golir vo onun fəallığının istiqamotini miioyyon etmoyo eşlayır.
Sosial yönəlişliyin mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün psixoloq-ır «Lapyer
paradoksuna» miiraciot edirlor.
191
1934-cu ildo amerikan psixoloqu Lapycr aşağıda tosvir olunai moşhur
cksperimenti aparmışdır. Lapyer bilirdi ki, Amcrikada meh manxana sahibləri
çinli qonaqlan xoşlamır vo onlara öz otellorin yer vcrrnok istomirlor. Bu neqativ
xarakterli sosial yönəlişlik surotdo özünü песо gostorir? Lapyer homin suah
aydmlaşdı üçün iki çinli tələbo ilo səyahotə çıxdı. Onlar ABŞ-ın muxtolif lannda
252 otelə getdilər. Yalniz bir oteldo qonaqlara yer verm 1өг. 251 oteldo iso onlan
xidmət standartlanna müvafıq surə normal qobul etdilor. Lapycrlə çinli təlobələr
arasinda fərq qoy dılar vo onlara cyni şokildə xidmot göstərdilər.
Soyahətdən iki il sonra Lapyer 251 otelin hər birinə moktub müraciət etdi.
O, məktubda otel sahiblərino belo bir suala caır verməyi xahiş edirdi: ogor bir do
homin iki çinli təlobənin müşa əti ilo otelo təşrif buyıırsa, onlan yeno də əvvəlki
kimi qonaqp vərliklə qarşılayarlannı? 251 otclin ancaq 128-don cavab alın
Onlardan yalniz birində razılıq bildirilirdi. Otel sahiblorindon 52° i rodd cavabı,
loxminon 47%-i iso qeyri-müəyyon cavab vermi lər.
Moktublara ahnmış cavablarda mehmanxana sahiblərinin çi lori
xoşlamaması aydın şokildo özünü göstərirdi. Halbuki soya zamanı onlar özlərini
başqa cür aparmış, Lapycri vo çinli toləbəl ri normal şəkildə qobul ctmişdilor.
Lapyer bu faktlan şorh edorə belo nəticəyə goldi ki, çinlilərlo münasibət
sahosindo mchmanx" na sahiblərindo yaranmış sosial yönolişliklə onlann real
davranı arasinda uyğunsuzluq vardir.
Sosial psixologiyada «Lapycr parodoksu» adlanan bu notice muxtolif
müəlliflor torofindon miixtolif istiqamotlordo tohlil ol muşdur. Onlardan bin ilo
tanış olaq.
Miioyyon cdilmişdi ki, sosial yönəlişlik (attitude) iic torkib quruluşa
malikdir. Bunu sxcmatik olaraq belo ifado ctmok olar kil 30).
Koqnitiv cohot obyckt haqqinda biliklordon, qiymotvcri hökm vo
mülahizələrdən ibarotdir. Affektiv cohot insanin miivafi obyekt vo ya hadiso ilo
bağlı hisslor sistemini ohato cdir. Sosial y" nolişliyin davranış tərofı iso insanin
obyektlo real (monfi vo ya miisbot) omollori kimi özünü gostorir.
«Lapyer paradoksudan» biz on yaxşı halda sosial yönolişliyiıl iki
komponentini müşahidə edirik (şəkil 31).
Bozi psixoloqlar «Lapyer paradoksu»nu bu baximdan tohlil
192
Davranış (konativ)
Şəkil 30 . Sosial yönəlişliyin üç torkibli quruluşu.
Koqnitiv
Şokil 31. «Lapycr paradoksunun» sxcmatik tosviri.
edərək belo noticəyə gəlmişlər ki, muxtolif situasiyalarda koqnitiv vo ya affektiv
cohot daha aydin tozahiir edo bilor, bundan asih olaraq miixtolif situasiyalarda
noticodo muxtolif olmalıdır.
Bu miilahizolor no qodor maraqh olsa da, onlar «Lapyer para-doksu»nun
mahiyyotini izah etmir. Qarşıya sual çıxırdı: sosial yo-nolişlik hansi şəraitdo real
davranışda ifado «olunur, hansi şoraitdə iso ifado olunmur?
«Lapyer paradoksu»na biz hoyatda muxtolif formalarda tcz-tez rast gəlirik.
Çox vaxt adamlarda bu vo ya digor fonnada sosial yo-nolişlik omolo golir. Lakin
o, homin yönəlişliyo miivafiq surotdo horokot etmir. Bos, bunu no ilo izah etmok
olar? Sosial yönəlişlik hansi formada tozahiir cdirso etsin, bu vo ya digor
dorocodo insan-la bağlıdır. Biz, hotta hor hansi bir adami «pis adam» kimi qavra-
dıqda, çox vaxt onunla «pis adam» kimi roftar etmirik. Gözümiiz gözünə
sataşanda nodo iso tərəddüd edirik, nədo isə güzoştə gedi-rik, nəyi isə üzünə
vurmuruq; əbəs ycro demirlər ki, «üz üzdon uta-паг», «üz otdəndir», «istoyənin
bir üzü qara, vennoyonin hor iki üzü qara», «qapıya gələni qovmazlar» və s.
Əgər belodirso, onda insanin real davranışı hansı şoraitdo mohz sosial
yönəlişliyo miivafiq surotdo qurulur?
«Lapyer parodoksu» bu suala cavab vermir. Nəzordən kcçirdi-yimiz atalar
sözlorindo do homin fakt ancaq iimumi şokildo qeyd olunur. Halbuki insanlarm
sosial davranışını psixoloji cohotdon diizgiin izah etmok üçün homin suah
aydınlaşdırmaq lazimdir.
Yönəlişliyin prinsipial sxemi artıq bizə məlumdur (bax: şəkil 29). Sosial
yönəlişliyin mahiyyətini onun əsasında ümumi şəkilde aşağıdakı kimi təsvir
etmək olar (şəkil 32).
Akademik D. N.Uznadzenin sözləri ilə desək, tələbat və həmin təlobata
müvafiq situasiya yönolişliyin müəyyən istiqamətdə tozahiir etməsi üçün zəruri
şərtdir. Əgər situasiya vo tolobatlar insana birlikdo tosir etmirsə, yönəlişlik əmələ
gəlmir və golə do bilmoz. Bu cohot sosial yönəlişlikdə do biitiin aydınlığı ilo
özünü gostorir.
Sosial yönəlişlik do xarici vo daxili amillorin, sosial tolobat vo miivafiq
sosial situasiyamn birgo tosiri zominindo omolo golir.
Sosial situasiya miirokkəb anlayışdır. Onu tokco iki vo ya daha çox adamın
qarşılıqlı olaqosi kimi başa düşmək olmaz. Adamlann ifa etdiklori rollardan,
onlann miinasibotlorindon, sosial normalar, gözlomolor vo qadağanlardan asılı
olaraq sosial situasiya yeni xü-susiyyotlor kosb edir. Psixoloji todqiqatlar gostorir
ki, sosial yönə-lişliyin davranışda tozahiir etmosi sosial situasiyamn mohz bu xa-
Affektiv
(emosional)
Koqnitiv
Affektiv
rakteristikalan ilo bilavasito bağlıdır. Mosolon, miioyyon edilmiş-dir ki, insanin
rolu ilo münasibətlorinin bir-birino uyğun golmosi sosial yönəlişliyin davranışda
təzahüretməsini şortləndirən amil-lərdən biri vo bolko do ən başlıcası kimi
nozərdon keçirilə bilor. Bu baximdan M. L. Qomelaurinin eksperimental
todqiqatlarından biri ilə tanış olaq.
Eksperimentdə 20 prokuror, 20 vəkil iştirak etmişdir. Onlan hüquq
pozğunluğuna aid muxtolif hadisələrlə (alverçilik, qatilin gizlədilməsi, avtomat
telefonun sındırılması, adamöldürmo, oğur-luq, qoruq yerində ovçuluq və s.)
tanış etmişlər. İstor prokurorlara, istorsə do vəkilloro alverçilik etmiş, qatili
gizlətmiş vo ya avtomat
Sosial davranış
bosıal yönəliş
Şəkil 32. Sosial yönolişin prinsipial sxcmi.
194
lelefonu smdırmış hor hansı bir adamın əməllərini 10 ball sistemi Ozro
qiymətləndirmək toklif olunmuşdur.
Hər şeydən ovvol, bir məsələyə diqqot edok. Eksperiment no Üçün prokuror
və vəkillər üzərində aparılmışdır? Görəsən, bu, tə-ladüfon bclo alınmışdır?
Şübhosiz ki, yox. Eksperimentin osas qa-yesi mohz həmin faktla bağlıdır.
Mosolonin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, prokuror vo vokil bir-birino oks olan
rollardir: prokuror lövlət ittihamçısıdır, qanunu müdafıə edir, vokil iso mohkomo
pro-eesində müttəhimin niimayondosidir, onu miidafio edir. Görəsən, onlar eyni
hiiquq pozğunluqlannı песо qiymətlondirirlər?
Eksperiment aşağıdakı kimi aparılmışdır: 1 - c i m ə r h ə - I о d о istor
prokuror, istərsə do vəkillər miivafiq hiiquq pozğıın-luğu halına öz rol
mövqeyinə osason qiymət verirlor. Miioyyon cdilmişdir ki, eyni bir hiiquq
pozğunluğunu prokuror vo vokillor muxtolif şokildə qiymotlondirirlor.
Prokurorlann verdiklori qiy-motlor 7,1 bala, vokillorin qiymotlori iso 4,14-o
borabordir.
2 - c i m ə r h ə l ə d ə prokurorlara miivafiq hiiquq poz-ğunluğu halını
vokil kimi, vokilloro iso prokuror kimi qiymotlon-dirmok toklif olunur. Aydin
mosolodir ki, peso rolunu dəyişmək votindir. Eksperiment prosesindo do bu
çətinliklor özünü göstərir-di: eksperimentdə iştirak edənlərin hamisi bilavasito
prokuror vo vokil vəzifələrində işləyirdilor, Lakin eksperimentin başlıca qayə-si
do mohz 2-ci mərhəlo ilo bağlı idi. 2-ci mərhələdə prokuror vo vokillorin rollan
dəyişilir, eksperiment şəraitində prokuror vokilo, vokil iso prokurora cevrilir.
Amma nozoro almaq lazimdir ki, eksperiment şəraiti xoyali xarakter daşıyır: bu
zaman adamlann rolu dəyişilsə do, onlann cinayət pozğunluğu hahna
münasibotlərinin mütləq monada dəyişildiyini güman ctmok, şübhosiz ki, sohv
olar-di.
Göründüyü kimi, eksperiment elo təşkil olunmuşdur ki, mohz onun 2-ci
morholosindo, prokuror vo vokilloro öz rollarini dəyiş-mok toklif cdildikdə, rolla
munasibotin bir-birilo uyuşub-uyuşma-ması (uyğun gəlib-gəlməməsi) faktı üzə
çıxmalı idi.
Eksperiment prosesindo bu cohot bütün aydınlığı ilo özünü göstərdi:
prokurorlann 7, vokillorin iso 6 nofori miivafiq hiiquq pozğunluğu hallarını oks
rol baxımında qiymotlondirmokdon imti-na etdi. Onlar bunu aşağıdakı kimi
əsaslandırırlar: «Мəп özümü vokil kimi təsəvvür etmok istəmirom, hcç vaxt
vokil işləməmişəm, mon hüquq pozğunluğu hallannı vokil kimi qiymotlondiro
bilmoгəт». «Ргокигогип işi vəkilin işindon qat-qat çətin olsa da, mon vokil
olmaq istomezdim, mon cinayəto vokil gözü ilə baxa bilmə-гəт». «Моп İ6 il
prokuror olmuşam, müstər.tiq, hakim işlomişom, vokil do işloməli olmusam...
Vokil işləyondo do özümü qolbən prukorur kimi hiss etmişem. Xüsusilə ilk
vaxtlarda monim üçüıı çox çətin idi, iııdinin özimdə do canini müdafiə etmoyi
əmolli-baş-'ı öyrono bılmomişom. Bu adamdan böyük səy tələb edir».
B
LI
materiallan diizgiin tohlil ctmok üçün bir məsələni qcyd edek:
ekspcrimcntdə iştirak edon adamlann hamısı müvafıq cinayot pozğunluğu
hallarını istər prokuror, istərso do vokil rolunda qiy-ınotlondinnək iiçün kifayot
qədor biliyo malikdirlər. Bos, onlann Ыг qismi no üçün rclunu doyişmokdən
ımtina cdir? Mosolo onda-dir ki. hiiquq pozğuııluğu hah bilik osasinda deyil,
hiiquq pozgun-luguna yaranır.ış münasibot (bizim misalımızda: prokuror vo
vokil miinasiboti) osasinda qiymotlondiiilir. Ogor münasibət formalaşıb davamh
münasibətə çcvrilirso, hotta xoyali situasiya belo rolu do-yismok, yeni rol qobul
etmok üçün başlıca maneoyə çcvrilir: bu zaman bozi prokurorlar vokil rolunu.
bozi vokillor iso prokuror rolu-nu qobul etməkdon imtina edirlor. Sosial rolla
sosial miinasibotin uyuşması (bir-birino uyğun golmosi) sosial yönəlişin omolo
golmo-si üçün osas sort loi don biridir. Eksperimentin nətıcoləri osasli surotdo
gostorir ki, insanin sosial rolu ilo sosial miinasibotlori bir-bi-rilə uzlaşdıqda,
sosial yönəlişliklor bilavasito davranışda ifado olunur: o, bu vo ya digor
istiqamotdo foaliyyot gostorir. Ogor sosial rolla sosial münasibet bir-birınə
uyuşmursa, sosial yönolişlik bu zaman ancaq koqnitiv vo ya affektiv soviyyodo
Sosial
tolobatlar
ifado olunur (bax: şə-kil 31), insan bu vo ya digor sosial hadisoni miioyyon
baximda qav-rayir, ona uyğun hisslor keçirir, lakin Lapycrin eksperimcntindo ol-
duğu kimi, miivafiq sosial yönəlişo osason horokot etmir.
Beloliklo, biz sosial yönolişliyin osas qanunauygunluqlanndan biriiii
aydınlaşdırdıq. Golin, indi do, bu baximdan Lapyer paradok-sunu tohlil edok.
B i r i n c i c o h o t . Lapycrin eksperimentlorindo meh-manxana
sahiblorinin cinliloro miinasibotilo onlann rollan bir-birino uyuşmur ve uyuşa da
bilmoz. Onlar çinli toloboloro monli mii-nasibot bosloyirlor. Lakin, bununla
belo, biznes mehmanxana sa-hiblori üçün daha höyük ohomiyyoto malikdir. pul
qazanmaq onlann hoyatmin monasını toşkil edir. Əgor oteldo çoxlu yer varsa ve
biznes mehmanxana sahibi üçun birinci dorocoli ohomiyyoto ma-
196
lıkdırso, bu zaman aydin mosolodir ki, o, öz münasibətindorı asıh Oİmayaraq
çinli toloboloro yer verocokdir.
i k i n c i c o h o t . Lapyerin eksperimentlori öz-özlüyiindo Ho qodor
maraqh olsa da, onda doqiq nozoro ahnmayan çoxlu ko-nusyot vardir. oslindo iso
eksperiment miioyyon monada diizgiin planlaşdırılmamışdır.
Əgər Lapyer eksperimenti asağıdakı kimi planlaşdırsa idi, onun noticosi do
başqa cür olardi: tutaq ki. oteldo ancaq iki boş yer vardir. Otelo eyni vaxtda iki
amerikali vo iki çinli tolobo golib yer almaq istoyir. Mehmanxana sahibi bu
zaman песо horokot edordi? Aydin mosolodir ki, o, öziinün sosial yönəlişino
miivafiq olaraq ye-ri amerikali toloboloro veror. çinli tolobolori iso rodd edordi.
Bu onunla izah olunur ki, homin situasiyada mehmanxana sahibinin rolu onun
sosial miinasibotlori ilo asanlıqla uyuşur.
Ü ç ü n c ü c ə h ə t . Lapyerin eksperimentlori iki morho-lodə təşkil
olunmuşdu. Lakin onlann noticolori bir-birino uyğun gelmir: birinci morholo 252
mehmanxana sahibindon 251 nofori çinli toloboloro yer vcrdiyi halda, ikinci
morholodo 128 nofordon •ncaq 1 nofori suala miioyyon cavab vermişdi. Bunu no
ilo izah etmok olar? Mosolo ondadir ki, eksperimentin birinci morholosindo çinli
tələbolor otelo Lapyerlo, yoni amerikali ilo birlikdo gəlmişdi-lor. Göroson, bu
faktin eksperimentin noticosi iiciin ohomiyyoti ol-muşdurmu? Atalar dcmişkon,
iiz-iizdon utanar. Eksperimentin ikinci morholosindo çinli tələbəlor bilavasito
iştirak etmir. Mehmanxana sahiblori suala toklikdo cavab verirlor. Bu situasiyada
onlann boyiik oksoriyyoti eksperimentin birinci morholosindon forqli olaraq cinli
toloboloro yer vermokdon imtina edirlor.
Beloliklo. biz sosial yönəlişliyin bozi xiisusiyyotlori ilo tanış olduq. Onlan
tohlil edorkon sosial yönəlişliyin istiqamotino, moz-mununa xiisusi diqqot
yetirilmolidir. Sosial yönəlişliyin istiqamoti, onun pozitiv vo ya ncqativ olmasi
miixtolif amillərlo şortlonir. Xe-yir, şor, ədalot, xoşboxtlik, gözolfik, azadlıq və
s. haqqındakı ictimai idcallar v© sorvotlər onlann icorisindo xiisusi yer tutur.
UşaqUu i timai tocriiboyo yiyolondikco onlarda ictimai ideallar vo sərv^tloı
ııqqında tosovviirlər formalaşır. Homin tosovviirlor onlann 1 ovi
t
tocriibosindo
möhkəmlonir. sorvot meylinin miihiim torkib hs.so
r
i lo çevrilir: şoxsiyyot, bir
torofdon, cisim vo hadisolo-n bu idcallar vr sorvotlər baxımından qiymotlondinr,
digor torofdon, öz hoyatını onlann osasinda qurur, öz həyatının monasını ho-
197
min ideallar və sən/ətlərin təntənəsində axtanr. Sərvət meylləri-nin, əxlaq
normalannın inkişaf etməməsi infantilizmin başlıca əla-mətlərindən biridir.
4. İnsanların bir-birini qavraması və anlaması
İnsanların qarşılıqlı münasibətləri onlann bir-birini qavraması və anlaması
prosesində formalaşıb inkişaf edir.
Ünsiyyət insanlann bir-birini qavramasından başlayır. Qavrayı-şın bu növü
psixologiyada s o s i a l p e r s e p s i y a (latinca sosialis - ictimai,
perscptio - qavrayış demokdir) adlanır.
Sosial perscpsiya termini psixologiyada 40-cı illorin (XX əsr) ortalanndan
etibarən işlənilməyə başlamlmışdır. Əvvəlcə bu ter-minlə qavrayış prosesinin
sosial amillərlə şortlənməsi faktlarını ifado edirdilər. Mosolon, Amcrika
psixoloqu С. Bruner bir todqiqat zamanı uşaqları kasıb və dövlətli uşaqları olmaq
üzrə iki qrupa bö-lüb onlara dəyəri bir ncçə qəpik olan xırda pul göstərdi. O,
uşaqla-ra toklif etdi ki, pulun diametrinin песо sm, olduğunu miioyyon et-sinlər.
Qəribə bir mənzərə alındı: tutaq ki, pulun diamctri 3 sm, idi. Lakin, ilk baxışda
nə qədər təoccüblü olsa da, uşaqlar pulun dia-metrini bclo qavramadılar. Varlı
uşaqları pulun diametrinin, tutaq ki, 2 sm, kasıb (fəhlə) uşaqları isə 5 sm
olduğunu təsdiq etdilor. Mosolonin mahiyyoti çox sado idi: varlı uşaqlarının
nəzərindo xır-da pul hcc no idi, buna goro do homin pul onlann gözündə сох ki-
çik görünürdü, halbuki kasıb uşaqlan üçün göstərilən pul «əmolli-başlı dəyərə»
malik idi, buna görə do pulun diamctri onlara oslindo olduğundan çox böyük
görünürdü. С. Bruncr bclo faktlan sosial pcrscpsiya tennini ilo tohlil etmoyo
başladı. Lakin, tezliklo molum oldu ki, sosial perscpsiya termini öz-özlüyündo no
qodor maraqh olsa da, onun bu monada işlənilməsi məqsədəuyğun deyildir.
Əvvəla, psixologiyada belo faktlan ifado ctmok üçün aynca appersepsiya
1
tennini vardir.
Digor torofdon, təkcə qavrayış deyil, hom do biitiin psixi proseslor (hafizə,
tofokkiir vo s.) do sosial amillərlə şortlənir. Əgor bu monada sosial persepsiya
termini totbiq edilsoydi, onda istor-isi
'Appersepsiya (latinca ap
təcrübosindon, psixi foaliyyotinin iimumi məzmunyndan vo fordi xiisusiyyotlorindon asılı
olmasina deyilir.
198 muz digor psixi proseslorin do sosial amillərlə şərtlənməsini ifado etmok
üçün xiisusi terminlor yaratmaq zoruroti meydana çıxardı.
XX yiizilliyin 50-ci illorindo, elmi-texniki tərəqqinin geniş vii-N.4 kosb
etdiyi bir şəraitdə insan amilinin ohomiyyoti daha da artir-di insanin insan
torofindon qavramlmasi mosololori diqqoti daha cox colb edirdi. Fiziki
cisimlordon forqli olaraq insanin qavraml-masi noinki elmi, hom do böyük
praktik ohomiyyoto malik olan mosolo kimi meydana çıxırdı. Əwəlcə insanin
qavranılmasını so-lial obyektin qavramlmasi adlandınrdılar, lakin sonralar
qavrayışın bn növünü sosial persepsiya kimi ifado etmoyo basladilar. 70-ci il-
lordo terminin ohato etdiyi mosololor daha da genişləndi. Hal-ha-iirda sosial
persepsiya termini ilo 3 nisboton miistoqil prosesi -fexsiyyətlərarası qavrayış,
insanin özünüqavraması vo qruplararasi qavrayışı nozordo tuturlar.
Sovet psixologiyasinda sosial persepsiya sahosindo apanlan ilk todqiqatlar
insanin insan torofindon qavramlmasi vo qiymotlondi-tilmosi məsələsinə həsr
olıınmuşdur. Onlann noticolori A. A. Bo-dalevin «İnsanın insan torofindon
qavramlmasi» (Leninqrad, 1965) adh monoqrafiyasmda ümumiloşdirilmişdir.
Qərb psixologiyasindan forqli olaraq sovet psixologiyasinda sosial
persepsiya proseslorinin xiisusiyyotlori muxtolif soviyyoli qruplarda birgo
foaliyyot şoraitindo öyrənilir, başqa sözlə, onlar lo-ılıvyot prinsipi osasinda tohlil
edilir. Bu baximdan sosial persepsi-\.ı prosesləri aşağıdakı istiqamətlərdə todqiq
olunur:
-
qrup iizvlorinin bir-birini qavramasi;
-
qrup iizvlorinin başqa qrup iizvlorini qavramasi;
-
insanin özünü qavramasi;
-
insanin öz qrupunu qavramasi;
-
insanin «başqa» qrupu qavramasi;
-
qrupun öz üzvünü qavramasi;
-
qrupun başqa qrupun iizviinii qavramasi;
-
qrupun başqa qrupu (vo ya qruplan) qavramasi.
Göründüyü kimi, sosial persepsiya prosesləri çoxcəhətlidir, lakin bununla
bclo qeyd etmok lazimdir ki, onun osas mosololorin-don biri, bolko do on
başlıcası insanin insan torofindon qavranilma-II vo anlaşılmasıdır. Bu, hor
şeydon ovvol, onunla bağlıdır ki, sosial persepsiya sayəsindo təşəkkül edon insan
surotlori iinsiyyot prosesinin vo birgo foaliyyotin tonzim edilmosindo miihiim
rol oyna-yir. Adi bir situasiyanı xatirlayaq. Tutaq ki, biz kimdon iso saatin
199 neçə olduğunu soruşmalıyıq. Yaxınlıqda iki adam vardir. Biz onlann hər
ikisini yaxşı tanıyırıq; onlardan biri mədəni adamdır, о biri-si hoddindon artıq
kobuddur. Biz, onlann ikisinə do eyni şəkildə müraciot cdərikmi? Şübhosiz ki,
yox. Hotta çox vaxt ikinci halda imkan daxilində kobud adamdan söz soruşmaq
belə istəmirik. Bu vaxt müxtəlif adamlarla ünsiyyətimizin xarakteri, ilk növbədə,
onlar haqqinda malik olduğumuz təsəvvürlorlo miioyyon olunur.
Sosial persepsiya sahosindo apanlan müxtolif todqiqatlarda şa-girdlorin
miiollimi, oğlanların qızları, boksçunun rəqibini, taksi sü-rücüsünün piyadanı vo
s. qavramasına aid xeyli maraqh faktlar miioyyon edilmişdir.
Psixoloji todqiqatlar (A. A. Bodalcv vo başqaları) gostorir ki, insanlar bir-
birini qavrayarkon adoton 3 cohoti: a) fiziki simam; b) ekspressiv (ifadoli)
davranışı; v) gcyim xiisusiyyotlorini qavrayirlar.
Insanlar bir-birini qavrayarkon adoton zahiri görkəmin: «boy», «göz»,
«saç». «qaş», «bədən» vo s. kimi atributlarına diqqot yeti-rirlor. Bu,
qanunauyğun cəhətdir. İnsanın fıziki simasının ele-mentləri olduqca çoxdur.
Lakin psixoloji todqiqatlar gostorir ki. insanin insan torofindon qavramlmasi
prosesindo onlann hamisi eyni dorocodo rol oynamir. Bu baximdan bozi
elementlorin. xiisusilo «saç», «göz», «burun», «dodaqlar» vo s. ohomiyyoti daha
böyük-dür. Onlar insanin insan torofindon qavramlmasmin istinad ele-mentlori -
olamotloridir. insamn insan torofindon qavranilmasinda homin elementlorin
hamisi iştirak etmoso do, on azı birinin iştirakı zoruridir.
Insanlarm bir-birini qavramasinda sifot miihiim yer tutur. Bu, hor şeydən
ovvol, onunla bağlıdır ki, insan sifoti affektiv ohomiyyoto malikdir. Sifotin on
ifadoli olamotlori ağızla göz sahosindo (arasinda) yerloşir. Bu sahoyo m i m i к a
z о n a s ı deyilir. Insanin insan torofindon qavranilmasinda ekspressiv yükii bu
zona-lardaşıyır. Bclo ki, giilüşün ifadəsindo ağız, muxtolif emosiyalann
ifadosindo iso göz sahosi daha miihiim rol oynayir. Bu baximdan sifot noinki
qavramlmaq iiciin munasibdir, hom do sifotin eksprcssi-yasi insanin halotlorini
oks etdirir vo homişo iinsiyyoti prosesindo nozoro alinir. Hor hansi bir adam
başqasının sifotini tosvir edorkon sifotin forması, gözlərin rəngi, bumun
böyükluyü vo formasi, do-daqlar, aim, qaş, ağız, çəno vo s. haqqinda molumat
verso do, onla-n həmişo mənalandırır, qaşın, gözün vo dodaqlann tokrarolunmaz
eizgiləri arxasinda insan psixologiyasmm sirrlərini axtanr. Kişilorə nisboton
qadinlar bu cohotdon daha yaxşı notico göstorirlər.
Bir todqiqat zamam diktorun artikulyasiyasimn (onun ki-noplyonkaya
çəkilmiş çıxışı səssiz nümayiş etdirilir) və səssiz lilmlərin qavramlmasi şəraitində
normal və zəif eşidon kişi vo qa-dınların, eloco də oğlan və qızların sözlori
tanıması xiisusiyyotlori öyrənilmişdir. Eksperimental surotdo miioyyon
edilmişdir ki, hor iki halda qadinlar (qızlar) şifahi nitqi kişiloro (oğlanlara)
nisboton daha yaxşı qavrayirlar: canlı artikulyasiyaya görə sözlori daha yax-fi
qavrayan qadinlann miqdan kişilərə nisboton 1,9 - 2,2 dofo, sos-liz filmloro goro
iso 2,6 - 3,7 dəfə çox olmusdur.
Artikulyasiyada miixtolif nitq iizvlori iştirak edir. Onlann icorisindo
dodaqlar xiisusi rol oynayir. «Fikrin dodaqlara görə oxun-masi» tennini do mohz
bu fakti tosbit edir. Bu zaman görünən arti-kulyasiyadaki informasiyanin
qavranilmasinda bilavasito mimika zonasi, eloco do vokal mimika ilo bağlı olan
olavo vasitolor, mosolon, ekstralinqvistik vasitolor (pauza, gülüş, ağlama, nitqin
tempi vo I.) foal rol oynamağa başlayır. Bu aydm şəkildə gostorir ki, qadinlann
mimika zonasim daha çox ayird etmosi sosial persepsiyada meydana çıxan cinsi
forqlor icorisindo miihiim yer tutur.
Miioyyon edilmişdir ki. insanin tam suroti todricon omolo golir, onun
yaranmasi qavrayış obyektinin oks olunduğu mokan-za-ınan şoraiti ilo
əlaqədardır. Mosolon, normal adamlar yaxşı görmo soraitındə onlardan 2 km
arah mosafodo olan adamı otrafdakilardan ayıra bilirlor. 1 km mosafodon onlar
insanin iimumi konturlanm görürlor. 700 m. mosafodon iso başqa adamın ol vo
qol horokotlo-Nni qavrayirlar. Onlar 400 m. mosafodon adamin baş geyimini,
300 m. mosafodon başını vo çiyinlərini, sifot dairosini, geyiminin ron-gini, 200
m. mosafodon sifotini, ollorini, 60 m. mosafodon gozlori-iii. burnunu vo
bannaqlarmi, 20 m. mosafodon iso biitiin xiisusiyyotlorini oks etdirirlor.
Görmə şəraitindən asılı olaraq insanin insan torofindon qavra-nilmasinin
göstəriciləri do dəyişir.
Fiziki simamn, ekspressiv davranışın vo geyim xiisusiyyotlori-nin
qavranilmasinda yaş planında miioyyon forqlor müşahido olunur. A. A. Bodalev
bu baximdan miioyyon cdilmiş qanunauyğunlu-ğu tohlil edorok gostorir ki, yaş
artıqca insanlar qavrayış prosesindo başqa insanin fiziki simasina aid olamotlori
daha çox ayird cdir-ler. 7 - 8 yaşa nisboton 21 - 26 yaşlannda fiziki simamn
qavrayış
200
101
zamanı təsbiq cdilən elcmentlərinin faizi, demək olar ki, 22 dəfe artır. Yaş artdıqca
ekspressiv davranış daha çox əhəmiyyət kəsb edir. 7-8 yaşa nisbətən 21 - 26
yaşlannda ekspressiya xüsusiyyət-, lərinin tosbit olunmasi faizi, demək olar ki, 3,6
dəfə artır. Bundan fərqli olaraq, yaş artdıqca insanlar bir-birini qavrayarkon geyim
xü-susiyyotlərinə daha az diqqət yetirirlor. 7-8 yaşa nisboton 21 - 26 yaşlarmda
zahiri görkəmin bu cəhətinin təsbit olunma faizi 14,9 dəfə azalır.
İnsanın insan torofindon qavramlmasi prosesini tohlil edorkon qavrayış
subyekti vo obyektinin xiisusiyyotlorini nozoro almaq lazimdir.
Tutaq ki, hor hansi bir toləbə təbiotin qoynunda seyro dahb gülləro, çiçəklərə
hcyran-heyran tamaşa edirdi. Bu zaman giil-ci-çək (qavrayış obyekti) üçiin ona
kimin baxmasinm (qavrayış sub-yektinin), песо deyərlər, ohomiyyoti vardırmı?
Suahn cavabi ay-dındır: yox. Əgər homin tələbə başqa bir adama, mosolon, sevdiyi
qiza baxarsa, bu zaman qavrayış obyekti (qız) qavrayış subyektino (toloboyo)
noinki laqcyd qalmır, passiv mövqc tutmur, hotta miixtolif yollarla ona tosir
göstorir. Ümumiyyətlo, hor bir adam oziinu qavrayış obyekti kimi forqlondirir: o,
bilir ki, küçədo do, işdo do, evdo do, tcatrda da, kafedo do ona baxan var. Adamlar
öz davranış vo roftarlannda adoton bu cohoti nozoro alır, başqa adamlarda oz-lori
haqqinda yaxşı tosəvvürlər yaratmağa çalışırlar. insanlarm bu məqsədlə istifado
etdikləri təsirli yollardan biri fızioqnomik maska adlanır.
Yunanca phusis - təbiot, gromon - bilon demokdir. Bu zaman maska tobii
imkanların, mosolon, zahiri görkomin köməyi ilo yara-dihr. Buna goro do ona
f i z i o q n o m i k m a s k a deyilir.
Fizioqnomik maska başqa adamı nozordo tutur, başqa adam üçiin yaradılır
vo iinsiyyot zamanı qarşılıqlı tosir vasitələrindon bi-rinə çevrilir. Fizioqnomik
maskaya miiraciot etmoklo insan oslindo başqa adamda on azı yaxşı toossiirat
yaratmaq moqsodilo öziinün təbiətin ona bəxş etdiyi fizioqnomik imkanlannm
təsirini artirma-ğa çalışır. О, bu zaman yaş, cins vo peso xiisusiyyotlorini adoton
nozoro alır. Gözollik, kişilik vo ya qadınlıq haqqındakı etalon vo stcreotiploro
miivafiq olaraq saç düzümü fonnalanndan, kosmetik vasitolordon istifado edir.
Bir sira hallarda bu moqsodlo plastik cor-rahiyyə omoliyyatlanna da miiraciot
edilir. Plastik corrahiyyodon osason gone qadinlar istifado edirlor. Lakin təcrübə
gostorir ki, bir
202
hallarda yaşlı adamlar da «kifir» görünməkdənso, plastik cor-jjthiyyənin
əzablarına dözmoyi daha ustiin tuturlar. Tokco bu coho-
Dostları ilə paylaş: |