§1. Təlim motivlori
Motivlor hor bir foaliyyot sahosindo özünəmoxsus xüsusiyyət-lərlə tozahiir
edirlor. Bu cohoti nozoro alsaq, biz onlan foaliyyotin növlərinə görə: oyun,
tolim, omok vo yaradıcılıq motivlori kimi xa-rakterizo edo bilorik.
Tolim motivlorini adoton i d r a k m o t i v l o r i vo s o s i a l
m o t i v l o r olmaq iizro iki böyük qrupa bölürlər. Əgər şagirdin fəallığı
ayrı-ayrı fonlorin (Azorbaycan dili, riyaziyyat, ta-rix, kimya vo s.) todrisi
prosesindo öyrənilən obyektləro yönolmiş-dirso, bu zaman idrak motivlərindon
danışırlar. İdrak motivlərinin aşağıdakı növləri vardır:
1.
Geniş idrak motivlori (şagird biitiin fonlordə yeni faktlar, nozori
mosələlor, deduktiv noticələr vo s. ilə maraqlanır).
2.
Tədris-idrak motivlori (şagirddə bir vo ya bir песо fənno ma-raq omolo
golir, o, miivafiq fonlori daha otraflı öyronməyə başla-yır).
3.
Özünütohsil motivlori (şagird maraqlandığı fənlor üzrə müs-təqil
surotdo yeni biliklor oldo etməyə başlayır).
Əgər tolim prosesindo şagirdin fəallığı başqa adamlarla müna-sibət
sahəsinə yönəlirsə, bu zaman sosial motivlor forqlondirilir. Onları da üç növə
bölürlor:
1. Geniş sosial motivlor (şagird Votono. comiyyotə faydalı ol-
maq, öz şagird borcunu ycrino yctinnok üçün əla və yaxşı qiymot-
lorlo oxumağa soy göstərir).
2. Dar sosial motivlor - bunlara başqa sözlə, mövqe motivlori
deyirlər (şagird aüodə və moktəbdə yaxşı mövqe tutmaq üçün əla-çı olmağa
çalışır).
3. Sosial eməkdaşlıq motiviərı (şagird özünün miiollimlər və sinif
yoldaşları ilə münasibətlorini tohlil cdir, onlan daha da yaxşı-iaşdırmağa çalışır).
,
Bir sira hallarda şagirdlordə yaradıcıhq motivlori do özünü göstərir. Bu
zaman tolim motivlorinin xarakteri tədricən dəyişir, onlarda ya
r
adıcılıq üçün
səciyyəvi cohotlor osas yer tumağa başla-yır. Bundan başqa nozoro almaq
lazimdir ki, istor idrak, istorso do sosial motivlor hom kollektivçilik, hom do dar
fordiyyətçilik, hotta eqoist istiqamoto malik ola bilor. Bu о demokdir ki,
şagirdin miioyyon bir idrak motivino vo sosial motivo malik olmasi holo onun
şoxsiyyətini xarakterizo etmok üçün kifayot deyildir, şəxsiyyətin istiqamotini
tohlil etmok üçiin motivlorin keyfiyyətini aydınlaşdır-maq lazimdir.
Motivlorin keyfiyyotini psixoloji baximdan aydınlaşdırarkon onlan m ə z in
u n v ə f o r m a s ı n a (dinamikasına) goro xarakterizo edirlor.
Motivlorin məzmun baxımından xarakteristikasına aşağıdablar daxildir:
1.
Təlimin şagird iiciin şoxsi mona kosb etmosi.
2.
Motivin feaüığı - tolim şagird üçün şəxsi mona kosb ctdik-do, motiv
foal xarakter daşıyır; о, soy ilo oxumağa başlayır. Əks halda motiv tolimin
gedişino real tosir göstərmir.
3.
Motivlorin iimumi strukturunda motivin yeri: osas, apanci motiv
özürıün istiqamətindən (kollcktivçi vo eqoist xarakter dasi-masından) asılı
olaraq foaliyyot prosesindo miixtolif rol oynayir.
4.
Motivin müstəqil surotdo omolo golmosi vo tozahiir etmosi. Motivlorin
formalaşması vo inkişafı proscsino motivasiya dcyilir. Ən ünıumi şəkildo
burada iki cohoti forqlondirmok olar: a) bu və ya digor motiv şagirdin özünün
foaliyyotindo, daxili proses kimi omolo golir, başqa sözlə, şagird, obrazlı
şəkıldə desok, öz qolbinın hökmii ılə foaliyyoto başlayır; b) motiv yalnız
yaşlıların kömoyı şo-raitində, xarici (zahiri) proses kimi omolo golir, başqa
sözlə, şagird başqa adamlann - müollimlərin və valideynlərin təhriki ilə işo baş-
layır. Bu iki cohətin fərqləndirilməsi psixoloji cohotdon xüsusilə zəmrıdir. Əgor
yaşlıların nəzarəti olmadan miivafiq motiv aktual-la^mırsa, bu о demokdir ki,
homin motiv şagird üçiin holo zahiri xa-
148 rakter daşıyır. Belo hallarda şagird özünün tolim foaliyyotino formal
miinasibət göstərir.
5.
Motivlorin dorkoluntna soviyyosi. Motivlorin dork olunma-sınm
özünoməxsus çotinlikleri vardir. Bu, hor şeydən ovvol, onda ifado olunur ki,
moktob yaşı dövründo dork olunmayan tohriklor cox vaxt sosial cohotdon
əhəmiyyətli olan motivlorin aydin dork olunmasına monfi tosir göstərir.
Müəllim bu cohətə həmişə diqqot yetirməli, şagirdlərin osas, sosial cohotdon
vacib motivlori dork etmosi üçün şərait yaratmalıdır. Bir çox hallarda iso.
şagirdlər özlə-rinin motivlorini pordoloyirlor, tolim işino laqeydliklorini gizlot-
mok iiciin ciirbociir bohanolor uydururlar. Bir sira hallarda iso sa-doco olaraq
bu, psixoloji müdafıə xarakteri daşıyır: şagird miixtolif bohanolor göstormoklə
horokotlorino haqq qazandırır, öz sohvlori-ni şəraitlə əlaqələndirir (işıq
sönməsəydi, tapşırıqlan edocəkdim. qonaq gəldi, yazı işini yaza bilmədim və s.)
Müəllim
şagirdin
öz
foaliyyot
vo
davranış
motivlorini
песо
ə s a s l a n d ı r m a s ı n ı , yoni öz hərokot vo əməllorinin səbəblərini
rasional surotdo песо i z a h e t m ə s i n i öyrənməli, onlan tohlil edib
əməli nəticə-lor çıxanrıalıdır.
6.
Eyni bir motivin miixtolif foaliyyot tiplərinə, todris fənləri-пө və tədris
tapşırıqlarına şamil edilmosi: bir halda şagird biitiin fənlərlə eyni dərəcədə
maraqlanır, başqa bir halda iso bir vo ya iki fonlə xüsusi maraqlanır, digor
fonlər ilo kifayot qədor maraqlan-mır.
Motivlor özlərinin formalarına görə də fərqlənirlər. Motivlorin dinamik
xarakteristikası dedikdo bu cohoti nozoro ahrlar. Onlara aşağıdakılar daxildir:
1.
Motivlorin davanılılıgı. Motivlor davamh vo situativ ola bilor.
Mosolon, moşhur bir aktyorla görüş zamanı şagirddə teatra ma-raq omolo golir,
lakin bir, iki giindon sonra maraq sönmeyə başla-yır. Belo hallarda situativ
motivlordon - miioyyon situasiyada omolo golon vo homin situasiyadan
kənarda öz əhəmiyyətini itiron motivlordon danışmaq olar. Davamh motivlor
iso şagirdin hoyatinda xiisusi yer tutmağa başlayır. Əgər maraq davamh
xarakter kosb illiiso, o, hotta əlverişli şərait olmadıqda belo, soylo oxuyur.
2.
Motivlorin emosional çalarları və ya modallığı. Motivlor həmişə
müsbət vo mənfı xarakterii emosiyalarla müşahidə olunur.
3.
Motivlorin qüvvəsi vo ifadə xususiyyətləri: motivlor giic-lii olduqda
şagird saatlarla işləməkdən doymur, ev tapşınqlarının
149 hamısını səylə yerinə yetirir. Motivlər zəif olduqda iso o, ev tapşı-rıqlarını
«başdansovdu» icra edir. Valideynlorin sözləri ilo dcsok, «oturub işləmok»
üçün «hövsələsi çatmır».
Motivlorin ifadə formaları onlann mozmunu ilo bilavasito bağ-lıdır. Miiasir
psixologiyada o y u n v o o m o k f o a l i y y o t i n i n motivlori do
mozmun vo forma baxtmindan tohlil olunur.
§ 2. Motivlər və şüur
Şüuru çox vaxt intellektlə eyniləşdirirlər. Məşhur sovet psixoloqu
L.S.Vıqotski əsaslı surotdo sübut ctdi ki, şiiur afiektiv (hisslər) vo intellektual
proseslərin vəhdətindən ibarotdir. О, bu cohoti ifa-də etmok üçün «əһ о m i у у
о t» anlayışından istifado ctdi.
Hor bir cisim vo hadisənin öz ohomiyyoti vardir. Şcylərin ohomiyyoti
ictimai-tarixi tocriibonin mohsuludur, onlar obyektiv xarakter daşıyır, muxtəlif
anlayışlarda, ümumiləşmiş obrazlarda, sosial normalarda vo s. tosbit olunur.
Şeylorin ohomiyyoti insanin hoyat vo foaliyyotindo miixtolif yollarla, xususilo
tolim prosesindo monimsonilir vo fordi şüurun malına (sərvətinə) çevrilir. L.S.
Vi-qotskinin fikrinco, motivlərlə şüurun qarşılıqlı əlaqəsini izah ctmək üçün
təkcə cisim vo hadisolorin əhəmiyyətinin aydınlaşdırılması kifayot deyildir.
Bunun iiçiin: a) oks olunan cisim vo hadisolorin dork olunan obyektiv
ohomiyyotini vo b) onlann subyektiv cohot-lorini, yoni subyekt iiciin
ohomiyyotini tohlil etmok lazimdir. L. S. Vıqotskinin sözlori ilo desək, şeylorin
subyektiv ohomiyyoti şüu-run «gizlədilmiş» planıdır.
Beloliklo do «ohəmiyyət» anlayışı psixologiyada iki (obyektiv vo
subyektiv) monada işlənməyə başladı. Bunun evristik ohomiyyoti böyük idi.
Şcylərin obyektiv vo subyektiv ohomiyyoti-nin fərqləndirilməsi şəxsiyyətin
motivlorini psixoloji baximdan tohlil etmok imkani verirdi. Lakin bununla belo
eyni bir tcrminin -ohomiyyot temiininin iki monada işlənilməsi, mahiyyot
etibarilo ikiloşmosi bu zaman miioyyon çətinliklər yaradırdı. Məşhur sovet
psixoloqu A. N. Lcontyev bu cohoti nozoro alaraq şeylərin subyekt iiciin
ohomiyyotini yeni terminlo - şoxsi (şoxsiyyəto moxsus) mona termini ilo ifado
etdi. Miiasir sovet psixologiyasinda «şüurun şahi-di» (L. S. Viqotski) kimi
«şəxsi топа» (A. N. Leontyev) anlayışın-dan geniş istifado olunur.
Əgər hor hansi bir şeyin oldo edilmosi vo s. şəxsi топа kosb
150 cdirso, bu, psixoloji baximdan о
demokdir ki, homin şey, iş şəxsiy-yot
iiciin hoyati ohomiyyoto malikdir. onun
on zoruri tolobatlanmn tomin edilmosi ilo
bağlıdır.
A.N.Leontyevin fikrinco, şəxsi mona subyektin xalis hoyati münasibətlərini
bilavasito oks etdirir vo özündo yaşadır.
Şəxsi mənanın əmələ gəlməsi ilo motivasiyanın yuxarıda qeyd etdiyimiz iki
funksiyasına: təhrikctmə vo istiqamətlondirmə funksiyasına yeni bir funksiya -
yalniz insana moxsus olan bir funksiya - monavermo, mənalandırma funksiyasi
olavo olunur.
Cisim vo hadisolorin ohomiyyoti ilo onlann şəxsi mənası bir sira miihiim
xüsusiyyətlərə görə bir-birindən forqlonirlor. Birinci-si, şəxsi mona noinki dork
olunmuş formada, hom do çox vaxt dork cdilməmiş formada mövcud olur.
İkincisi, şəxsi mənanın omolo gəlməsinə bilavasito nozarot etmok vo ancaq söz
vasitosilo tosir göstərmək miimkiin deyildir (şəxsiyyəti öyrotmirlor, onu torbiyo
edirlor). Üçüncüsü, şeylorin ohomiyyotindon forqli olaraq şoxsi mona öz-
özünə, obyektiv surotdo mövcud deyildir. Onlar miioyyon bir foaliyyot
daxilindo omolo golir vo öz-özlüyündə fəaliyyətdən, özlərinin hoyati
kontekstindən konarda öyronilə bilməz. Şəxsi mona şeylərin ohomiyyotini
obyektiv aləmin rcallığı ilo deyil, subyektin şoxsi həyatının reallığı, başqa sözlə,
motivlori ilə əlaqələndirir, bununla da şüura ehtiraslılıq boxş edir. Şəxsi mona
ilə şeylərin obyektiv surotdo qəbul cdilmiş ohomiyyoti arasındakı forqlorin
psixoloji mahiyyotini A.N.Leontyev Leybnitsin aşağıdakı sərrast aforiz-mi ilo
belo izah edir: «...Əgor həndosə do əxlaq kimi bizim ehtiras-larımız və
mənafeyimizo zidd gəlsəydi, biz ona qarşı çıxar, Evklid və Arximedin bütün
sübutlannın əksinə olaraq onun qaydalarını pozardıq».
Bcləliklo, şeylərin ohomiyyoti fordi şüur sistemindo psixoloji-ləşir, yəni
şəxsi mona kosb edir. Bu prosesdə motivasiyanın funksiyasi obyektiv şəraitin
subyekt üçün hoyati ohomiyyotini qiymətlən-dirməkdən, ona şəxsi топа
vennəkdən ibarotdir. Şoxsi monanın formalaşması mürəkkəb və çoxcohətlidir,
Bir sira hallarda şcylorin ohomiyyoti ilo onlann subyekt iiçün şəxsi mənası
uyğun gəldiyi halda, çox vaxt onlar noinki uyğun gəlmir, hotta bir-birilə ziddiy-
yət təşkil cdirlor. Şəxsi mona ohomiyyoti kosb edon motivlor foaliyyot
prosesindo dork olunduqca şüurlu moqsodo cevrilir vo foaliyyotin obyektiv
montiqino tabe olurlar.
Şəxsi mona insan tolobatlanmn xarakteri ilo bilavasito bağlıdır.
151
Lakin onun biitiin xiisusiyyotlorini tokco tolobatlarla izah etmok mümkün
deyildir. İnsan şüurunun daxili strukturunda şeylərin ohomiyyoti vo monası
arasındakı nisbət dəyişdikcə, yeni, daha yiiksok motivlor omolo golir. İnsanın
öz tələbatlarına münasibəti dəyişilir. Onlann özlərinin mənalandırılması prosesi
başlayır. Bu baximdan insanin ictimai miinasibotlor sistemindoki yen vo onun
sosial möv-qeyi miioyyonedici ohomiyyoto malikdir. insanin sosial mövqeyi-
nin dəyişilməsi ilo onun miinasibotlorinin xarakter vo foaliyyotinin mozmunu
dəyişilir, bu iso öz növbəsində cisim vo hadisolorin onun üçiin şəxsi mənasının
dəyişilməsi ilo noticolonir.
3. Emosiyalar vo hisslor
Ncco olur ki, bozon insan sevinir vo ya kodorlonir? No iiciin qozəblonirik,
yaxud şadlanırıq? Pcşiman olmağımızın, təəssüıümü-zün sobəbi nədir? Görosən,
heç ömründə sevimrıoyən vo ya kədər-lənməyən insan varmı? Bu suallar no ilo
əlaqədardır? Emosiya nə-dir, hiss deyəndə nəyi başa düşürük? Axı, insan çox
mürəkkəb hoyat şəraitinə malikdir. О, ətraf aləmi və təbiəti, comiyyot üzvləri
arasındakı qarşılıqlı miinasibotlori dork etməklə kifayətlənmir. Horn do
foaliyyot prosesindo, iinsiyyot zamanı ayn-ayn şəxslorlə, kollcktivlo, eloco do
xarici alom cisimlori ilo miioyyon miinasibot-do olur. Belo ki, onlardan bozilori
onun xoşuna golir, digorlorino laqeyd olur, üçüncülərə pis münasibət bosləyir.
Bunlar hamısı miixtolif hisslərdə öz oksini tapir. Mosolon, Vətəno, övlada,
anaya mohobbot hissinin obyekti başqa olduğu kimi, mozmunu da başqa-dır.
Hisslorin monboyi xarici obyektiv alom olsa da ancaq hor cur cisim vo ya
hadiso insanda lazimi hiss doğurmur, hom do onlar ho-mişə eyni qüvvədə hiss
yarada bilmirlor. Adam bir zaman ehtiras-la sevdiyi obyekto sonra ctinasiz olur,
yaxud oksino, ona dorindon nifrot bosloyo bilir. Bununla yanaşı olaraq, eyni bir
cisim, eyni bir hadiso miixtolif adamlarda, miixtolif hisslor do törədə bilor.
Mosolon, səhnə açılır, acgöz, pul horisi olan insanlann amansız roftann-dan
hədsiz iztirab çokmiş Sara artıq ölüm yasdığına baş qoyub, işıq-lı dünyaya
əlvida dcyir (C.Cabbarlının «Solğun çicəklərindon»). Saranın iztirablanna
tamaşa edon adamlann hər birində başqa-baş-qa hisslor özünü göstərir; kimisi
onun dərdinə ürəkdən yanır, göz yaşlarını saxlaya bilmir; başqaları yalnız
dorindon kodorlonir;
152 üçüncülor sadəcə mütəəssir olur, ola bilsin ki, bozilori iso bunu sa-dəcə
olaraq «artistin oyunu» kimi qobul edir, ona tamamilo biganə qalır.
Deməli, hisslor insanin münasibətləri ilə bağlıdır. Bu cəhəti nəzərə alsaq
onlara aşağıdakı kimi tərif vero bilorik: h i s s v o e m o s i y a
i n s a n i n d o r k e t d i y i c i s i m v o h a d i s ə l ə r o ,
b a ş q a a d a m l a r a , h o m c i n i n ö z ü n ü n r o f t a r v o
d a v r a n ı ş ı n a , f i k i r v o a r z u s u n a b ə s l ə d i y i
m i i n a s i b o t i i f a d o e d o n p s i x i p r o s e s d i r .
İnsan hisslori idrak obyektino boslonon subyektiv miinasibotin inikasıdır.
Bununla da hisslor iki başlıca funksiyanı yerino yetirir. Birincisi, hisslor ətraf
aləmdə baş vcron hadisolorin hansının insan hoyati iiçün faydah vo ya tohlukoli
olmasi barodo xobor verir. Bu onun s i q n a l f u n k s i y a s ı
a d l a n i r .
İkincisi, hisslor insanin horokot vo foaliyyotinin motivi kimi çı-xış edorok
onlan
miioyyon
istiqamətə
yönəldə
bilir.
Bu
cohot
hisslorin
t ə n z i m e t m ə f u n k s i y a s i ilo bağlıdır. Mosolon, muğamata
dorin hovos, ondan zövq almaq insam sevimli müğəninin konsertino getmoyo
vadar edo bilir. Yaxud muğamata olan dorin hovos votono mohobbot hissi ilo
çıılğalaşaraq respubli-kamızın dilbər guşəsi olan Qarabağa bağlılığı daha da
giiclondirir. Çünki Qarabağ yalmz professional musiqimizin deyil, hom do zon-
gin muğam ifacılığınm besiyidir. Bu cohot onu xalqımızın övladla-n üçün daha
oziz, daha dogma edir. Xalqin hor bir sonotsevor na-muslu övladı özünii
Vətənimizin muğam Vətəni Şuşasız, ümumən Qarabağsız təsəvvür cdə bilmir.
Bu, çox qüvvətli, dərin, müqəddəs hissdir. Bu məsolənin yalnız bir tərofıdir.
Bəs, Qarabağdan didər-gin düşən, öz evini, eşiyini, əzizlərini belo qoyub gələn,
on ildən artıq bir dövrdə yalnız iimid və hosrətlo yaşayan insanlar üçün homin
diyar hansi mona kosb cdir? Onlann dorin kədərini təsəlli ilə ovundunnaq
olarmı? Burada artıq yurd həsrəti onun itirilməsinə bais olanlara qəzəb və
nifrotlə çulğaşır, daha qüvvətli olıır.
Hissin obyckti otrafdakı cisim vo hadisolor, başqa adamlar, onun subyekti
isə şəxsiyyotin özüdür. Çünki hor bir şəxs ətrafdakı cisimlərə, adamlara başqa-
başqa münasibət bəsləyir. İrəlido qeyd ctdik ki, Votono mohobbot, öz xalqını
sevmok insanin müqəddəs lussidir. blomin hiss, lazım gəldikdə, onu öz həyatını
belə, Vətən yolunda qurban venrıəyə tohrik edir. Lakin bu hiss adamlann hamı-
153
/ /Xalamus
4
,
Emosional
ifadəlor
hippokamp
Şokil 25. Emosiyalann omolo
golmosindo hipotalamus, talamus vo
hippokampın rolunu göstoron sxem
(G.Papcso görə)
Şokil 26. Dclqado (a) vo Oldzm (b)
toerubolori. Limbik sistem hipotalamus vo s.
stimullaşdınlanda hcyvanlarda miixtolif
cmosialar omolo golir.
sında eyni səviyyədə təzahür etmir. Bu, insanin dünyagöriişündən, əqidəsindon,
sərvət meylindən, hoyat idealından asıiıdır. Yalnız özünü düşünən eqoist
insanların Vətonə, millətə münasibətini dahi sonotkarımız M. Ə. Sabir vaxtilə
çox dəqiq ifadə etmişdir:
Millot песо tarac olur olsun, no işim var?! Düşmonləro
möhtac olur olsun, no işim var?! Qoy mon tox olum,
özgələr ilo nədir kanm, Dünyavü cahan ac olur olsun,
nə işim var?!
Bu tipli eqoist insanlann psixologiyasi belədir:
Mon salim olum, cümlə cahan batsa da batsın... Ancaq mənim avazcyi-şənim
ucalsın... milloto, xalqa,
Vətənin taleyinə belo biganəlik xiisusi sosial-psixoloji şoraitlə, insanin
mənəviyyatı vo xarakteri ilə bağlıdır.
Deməli, hor kəsin emosiya və hissləri onun özünə, ətraf alomə boslədiyi vo
məxsusi səciyyə daşıyan şəxsi münasibətdir. İnsanın emosiya vo hisslor aləmi
çox rongarong vo mürəkkəbdir.
Təkamül prosesindo emosiyalar canlı varlığın, orqanizmin və-ziyyətini vo
xarici təsirlorin bioloji ohomiyyotini müəyyənloşdir-mək toləbatı ilə bağlı
olmuşdur. Bu nöqteyi-nəzərdon emosiyalar öz monşəyinə göro növün təcrübəsini
oks etdirir: homin tocrübəyə istinad edorok hor bir ford zəruri hərokətlori yerinə
yetirir (tohlü-kədən uzaqlaşır, nəslini davam etdirir). Həmin hərəkətlərin məq-
sədəuyğunluğu fordin özü üçün gizlin qalır.
Emosiyalar fordi tocrübə üçün do çox böyük ohomiyyoto malikdir. İnsan
emosiyaları ictimai-tarixi inkişafın mohsulu olub dav-ranışı daxilən tənzim edon
proseslərə aiddir: onlar tolobatlann tə-zahürünün subyektiv fonnası kimi çıxış
edir. Emosiyaların inkişafı-nın ali səviyyəsi insanin davamh hissloridir.
Başqa psixi hadisolor kimi hisslor do beynin mohsuludur. 'Hisslorin omolo
gəlməsində qabıqaltı sahəlordo baş vcron sinir proscsləri çox miihiim rol oynayır
(şəkil 25, 26). Homin saholor iiroyin, tonoffus vo hozm orqanlannin, daxili
ifrazat vozilorinin fo-aliyyotini tonzim edir. Buna goro do miioyyon hissin baş
vermosi homin iizvlorin foaliyyotindo hor hansi dəyişikliyin omolo golmo-sino
sobob olur. Bunu hisslorin xarici ifadosi aydin surotdo göstə-rir. Miioyyon hissi
halətdən asılı olaraq insanda ürək döyünməsi ar-
154
IB bilir, üzün rəngi qızarır,
sarahr, tonoffiis dəyişir vo s.
Hotta
baş-beyin
qabığı
çıxanlmış
hcyvanlarda
da
cmosiyalann
xarici
toza-
hürlərinə rast golinir. Ancaq
emosiya vo hissin miioyyon
xarici təzahürü holo onun
həqiqətən baş vcrdi-\mi sübut
ctmir. Çünki hisslorin omolo
golmosi
iiciin
sinir
proseslorinin
yalniz
miihiti
sinir sistemindo, eloco do
qabıqaltı .ıholərdə oyanma
Subyektiv
teəssürat
s ı s i c m
\ V ; ,
gotirmosi kifayot deyildir. Bunun iiciin
homin sinir proseslorinin baş-beyin
qabığında omolo golmosi zoruridir.
Miioyyon
hissin
yaranmasi
iiciin
oyanma qabıqaltı
И /
•
/
----
J
_
fa \
I
İ
İ
omolo
mərkəzlərlə yanaşı, beyin qabığma da çatmalı və orada müvafıq sa-həni
tutmalıdır.
Oyanma isə qabıqaltı mərkəzdən beyin qabığına ve ya da əksi-nə, keçə bilər.
Əlbəttə, emosıyalarla olaqodar olan bədən reaksiya-larının mərkozlori qabıqaltı
sahədə yerləşmişdir. Lakin baş beyin qabığı qabıqaltı mərkəzlərə ləngedici təsir
edir. Onları nozarot altinda saxlayır. Bunun nəticosində insan reaksiyalan nizama
salınır, tənzim edilir. Ancaq baş-beyin qabığında əmələ gələn sinir proseslorinin
(oyanma vo ləngimənin) bir-birini asanlıqla əvəz edib-et-məməsi do miioyyon
hisslorin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bəzən miioyyon xoşagəlməz hissin əməlo
gəlməsi qıcıqlayıcınm dəyiş-məsi ilo olaqodar olur. Yoni miioyyon
qıcıqlandırıcının yaratdığı oyanma sahosi ləngiyir, başqa prosesə keçid iso
çətinləşir. demoli, yeni şəraitin tosiri ilo beyindo miivafiq optimal oyanma sahosi
omolo golo bilmir. Buna goro do bizim holo hazırlaşmadığımız, gözləmədiyimiz
yeni şəraitə keçid bəzən mənfı hisslor doğurur. Böyük yarımkiirəlorin ləngimo
vəziyyətinə keçməsi qorxaqlıq, çə-kinmək vo s. kimi hisslorin, donubqalma,
tutulma halətlərinin omı lə gəlməsinin əsasını toşkil edir
Hisslorin əməlo gəlməsində dinamik stereotipin yaranması
v
ya pozulması
halı miihiim rol oynayır. Həyat tərzindən asılı olamq əgər qıcıqlayıcılar müəyyən
ardicıllıqla, sistemlo tosir edorsə, bey-nimizdə həmin ardıcıllıq və ya sistemə
uyğun gəlon miivəqqoti ra-bitələr əmələ gəlib möhkomlənir. Belə
möhkomlənmiş müvəqq ti rabitələr insamn cisim və hadisolərə bəslədiyi davamh
müna bətin, yanaşma tərzinin əsasını toşkil edir. Əgər homin sistem hər hansı
doyişiklik baş verirsə, bizdə hisslor: sevinc. kədər, iimi sizlik, şənlik vo s. omolo
gotirir. Demoli, miioyyon dinamik ster otipin əmələ gəlməsi və ya pozulması ilo
olaqodar olan sinir p
-
sesləri hisslorin fızioloji əsasını təşkil edir. İ. P. Pavlov
göstərir ki, hoyat tərzinin doyişməsi, adət etdiyimiz məşğələlərin dayandırıl-ması,
yaxın adamlann itirilməsi zamanı özünü göstoron ağır toəs-süratın fızioloji
əsasını keçmiş dinamik stereotipin pozulması
Dostları ilə paylaş: |