3)
Ürək-damar sistemindo doyişiklor nobzin tczloşmosi, qan lozyiqinin
artmasi, dərinin ronginin agarmasi vo ya qızarması kimi psixofizioloji
göstəricilər qeyd edilir.
4)
Psixi qıcığa seksual reaksiyalann omolo golmosi seksual partnyoru vo
ya seksual obyekti gördükdə, onunla fiziki iinsiyyoto girdikdo omolo golon
fizioloji hal - tonoffiisiin, qan təchizatının vo •zələnin halının doyişməsi kimi
müşahidə olunur.
5)
Hor hansi emosional reaksiya ovucda. qoltuq altinda torlo-moyo sobob
olur. Psixoqalvanometrlo dori qalvonik reaksiyam ölçməklə bu dəyişməni aydin
müşahidə etmok olar.
Psixogen faktorlann tosiri noticosindo somatik pozulmalar for-malaşır vo
bunlara psixosomatik xostoliklor deyilir. Psixosomatik xostoliyin omologolmo
mexanizmi bclodir: stress faktoru affektiv gorginlik omolo gotirir. Affekt psixi
vo somatik saholor arasinda кофи hesab edilir.
Affekti bogarkon horokot vo vegctativ tozahiirlor kosilir, ney-roendokrin
sistem aktivləşir vo qan-damar sistemindo vo daxili or-qanlarda oyanmalar baş
verir. Əvvəllor bu aktivləşmə qısa miiddo-lo omolo golir, lakin tokrar olunduqda,
uzunmiiddotli olduqda bu doyişikliklər iizvi xarakter daşıyır, dönməz olur.
Psixomatik xostoliklorin formalan çoxdur. Psixi stresslo xosto-lik arasinda
miioyyon olaqo vardir. Bu psixosomatik xostoliklor yaradir ki, onlann da
miixtolif fonnalan movciiddur.
Bü baximdan bir ncçə təsnifat mövcuddur. M.Blcylcrin tosni-fatina nozor
salaq.
1. Psixogen komponentin tosiri noticosindo iizvi somatik xostoliklor baş
verir. Əsasən, hipertoniya, modo vo onikibarmaq bağır-saq xorası, infarkt
miokard, işemiya xostoliyi, miqren (koskin xro-niki baş ağrıları), bronxial astma,
revmatik artrit, kolit, neyrodenna-lit. Psixogen tosir noticosindo homcinin
psixogen ölüm hallan da baş vero bilir. Dohsot hissi keçirorkən bcyinin
adrcnokortikal sis-
171 temlorirıdə qeyrı adi qıcıqlanma noticosindo və ya kəskin stress v
ziyyeıinden qidadan iıııtina noticosindo ölüm halları ınüşahidafl
nur.
2.
Psixogen tosir noticosindo psixosomatik funksional pc malar müşahidə
olunur. Bu zaman kardial tunk&ional rcaksiy^l çox torləmə, kokoləmo, qusma,
qobizlik, enurez (sidik saxU ma), seksual pozulmalar kimi özünü büruzə verir.
3.
Şəxsiyyotin və onun hoyocanlarmın xiisusiyyotlorindon lı olaraq
psixogen tosiro müoyyon münasibotin olnıası ılo əla<$j psixomatik pozulmalar
has verir. Belə şoxsiyyətlor: a) piylənmə" b) zodoyo, v) riitiindon vo alkoqoldan
a
>ılıl
:q göstəriılər. Mosəl
a)
qida qəbulu heç do ancaq bioloji vo fızıoloji akt hesab mir, Qidanın
keyfiyyoti vo kəmiyyoti şoxsiyyot torofindon hom sosial pozısiyası, statusu kimi
qiymətləndirılir. Onlar piylonm ciddilik, sanbaliihq kimi qobul edirlor. Norman
Mcyler yazi «Siyasətçilor anq ola bilməz. Anq adam rəhbər vəzifələrdə in hissi
bağışlanıır». Piylonmış adamlarda öziinütosdiqo, nüfuza, rafa, təhlükəsizliyo no
dorocədo nail olunmaya baxmaq lazim" Qidanm normadan çox qobulu özündon
narazılığın, müvəffəq' yotsizliyin kompensasiyası kimi baxılmahdır. insanlar bu
kom; sasiyadan ona gore istifado edirlor ki. bu daha etibarh mexani dir.
Bu kompcnsasiya mexanizmi nevroz, depressıya nahnda olaf şəxsiyyətlərdə
do müşahıdə olunur.
Yoni: a) hor bir işi dəqiqliklo, dıqqotlə, ıncəliklə vo çalışqan? lıqla icra
edənlorın oksı olan ınsanlarda zodolonnıoyo meyillik kij mi psixosomatik
pozulma olur.
b)
psixosomatik pozulmanın dıgər forması toksik maddələ^ dən, tiitündən
vo dormandan asılılıqdan, alkoqolizmdon omolo g lir. Няшма
Psixogen tosir zamanı tütiindon istifado noticosindo tenəffi" yollarının
xəstəlikləri, bronxit, ağ ciyər xorçengi vo qan-dam xəstoliklori baş verir. Həyat
stimulu olmayanlar, işsizlor, bir pro, lemin həllini sobirsizliklə gözləyonlor
keskın tütün asılılığına dü-çar olurlar. Ycniyctmə vo gone adamlar tütündən
istifado etməkla özlərini daha da böyük göstənnok, özünəinama nail olmaq üçün
risqə gediılor.
Alkoqol qəbul etmoklo cyforiya (yüksok əhval-ruhiyyə) hissi keçıron
«dordli», «problemlı» şəxsiyyət sanki, yüngülləşir, qorxJ
172 . һоуəсаш vo real problemlori ımudur. Əslindo iso bu. psixoloji Üdafiə
reaksiyasıdır. ПоппаП asılıhğı zamanı qobul olunan preparatın növü osas rol
nyır. Əsason, eyforiya. xoş too-sıiratlar, qeyri-ıeal arzular pey-oluı Evni təsiı
güciino malik bir preparatı digori ilə əvəz edo bi-ı. Yoni alkoqol-siqaret-kofe-
dorman-narkotik maddolor zonciri ır.
Toksik asılılıq osason psixi izaha malik olur. Məsələn, siqaret dikdo «aclığt
unutmaq». «yuxulamanı yaxşılaşdırmaq». alko-tqobul etdikdo «susuzlıığun
yatması», «bövroklərə xeyirli olma-, «hokimlər do içir vo çokir», «içon do ölür.
içmoyən do ölür» ləri ilo p
ç
ixolojı bəraət müşahidə olunur.
• Psixosomatik xəstolikiərin profilaktikası vacibdir. İrısanın sinir temino monfi
təsir göstoron vo somatik xəstolikloro sobob olan Г ncço faktor mövcuddur.
I
) Ba/ar iqtisr.diyyatı insanlar qarşısına miioyyon təloblor qo-f. Onlardan geri
qalmaqla insan comiyyotdoki mövqeyini itirir; onun hoyat soviyyəsino tosir edir,
psixi gorginliyin vo narazih-
s
bobino çevrifir.
Miihitin tolobino osason ogər şoxsıyyəto gorginlik, fiziki horo-tsizlik tosir
edorso bu somatik simptomlann formalasmasma so-|b olur. Belo şəxslər qida
qobulu, siqaretcekmo vo alkoqol qobul
oklə məşğul olur vo damar xostoliyinə düçar olurlar (hipertoni-, infarkt vo
nevro/.iaşma).
İ
Digor torofdon, makrososial stress faktorların (müharibo, inqi h. iqtisadi vo
siyasi böhranlar aiddir) tosiri zaman' psixogen po-Iniülar, intihar siilh dövrüne
nisboton çox olur. Çünki makrososi-stressor faktorlar (mosolon. miiharibo)
insanin bioloü varlığına, lüko gotirir vo onun tofokKuriinii, hisslorinı nıüovyon
moqsode oldorok. msam daxili miinaqisodon azad edir İşsi/lik,. iqtisadi çotinlik
dövriindo iso oksino. miioyyon ohali plan özlorini atılmış, lazımsız hesab edir vo
digorlorino nisbo-II alçaldılmış sayırlar. Belo olan halda psixı sağlamlığa monfi
to-daha qabafiq olur vo «hoyatdan bezenlor» çoxahr, intihar vo xosomatik
xestoliklor artir.
• Urbanizasiva ilo olaqodar da psixoloji problemlor çoxalır. Şə-
liisinin koskin artmasi ev, moktob, su vo s. problcmlorini ya-Tff vo bu
strcssorlann tosiri altinda psixosomatik xostoliklor ya-lir.
173
Daha zəif küy psixogen, psixoloji təsirə malikdir (hoyat mühi-l tinən
narahatlıq gorginlik, narazılıq yaradır).
Ekoloji vəziyyətin çətin olduğu şəraitdə psixoloji vo patofızio-1 loji
pozuntular formalaşır. Panel evlər küyü bir evdon digonnə ve-| rir vo psixogen
mühit daim insana tosir edir.
Cəmiyyətdə kişi və qadın arasinda bərabərlik iqqisadi cohət-l dən
mümkündür. Lakin ailədə isə qadm əlavə olaraq ev qayğılanl və işləri ilə
məşğuldur. Ailədə iinsiyyot dairəsi daralmısdır, ancaq
1
axşam biitiin ailə bir
ycro yığışır, lakin yeno iinsiyyot po/ulur. cün
-1
ki televiziyaya baxma buna
səbəb olur. Bir torofdon televiziya ver-J ilişləri (böyük və kiçiklorin eyni verilişə
baxması) uşaqları vaxtın
-1
dan qabaq böyüklərin diinyasına daxil cdir, onlar
bunu axıra qodəfj dork etmədon, fızioloji soviyyədə reaksiya verir vo «оуапта»
pro-| sesi baş verir. Uşağın real hoyati, biliklori ilo fizioloji lolobatlanj arasinda
münaqişə yaranir vo demok olar ki, uşaqların 95%-do nev
-1
roz halı formalaşır.
Ailədə atanın yüksok nüfuzu, onun sözünün qanun olmasij prinsipi
pozulmuşdur. Çünki hal-hazırda ailədə demokratik prinsip
-1
lərin olmasından
söhbət gedir (yəni kor-koranə tabeçilik vo icra] yox, ailədə açıq fikir
mübadiləsinə ycr verilir).
Sadalanan psixi stress faktorlarının insana tosiri onun nıoıısubj olduğu
ictimai qrupdan, tərbiyəsindən, temperamcntindon, xarakte-l rindən, həyat
meyarlarından, sərvət meyllərindən və adaptasiya qa-biliyyətindən bilavasito
asılıdır.
Son illərin strcssorları sırasına baxaq:
1)
iş, onun təşkili vo iqtisadi çotinliklər;
2)
ailo üzvlərinə çətinlik yaradan gcniş tolobat mallan ilo too hizat;
3)
işləyən qadınlarda bu toləbatlarla olaqodar omolo goləi psixi gorginlik;
4)
holl olunmamış ev problemi;
5)
ailo münaqişələri, işdo vo digor yerlordo olan narazılıqlar;
6)
gərginliyi frustrasiyani aradan götürmək moqsodilo toks' maddolordon
istifado (alkoqol, nikotin, narkotik maddolor vo s.)l
Bunlan aradan qaldırmaq üçün psixi gigiyena vo protilaktikj totbiq
olunmahdir.
1. Uşaqların torbiyosi sahosindo qadağanlar, qorxu omolo g
174 tirmo ilo yox, davranış nümünələri osasinda tərbiyoyə geniş yer
verilmolidir. Himayədarlıq atmosferi yarannamaq, münaqişəni sa-kit halda
yatırmanı nümunədə göstərmək. Uşaq öz təcrübəsindo hor şcyin qiymətini
bilmolidir. Uşağın qorxduğu işə onu kəskin itə-leməmək fıznki omoyo maraq
oyatmaq.
2.
Yeniyetmələrin seksual tərbiyəsini diizgiin qurmaq. Ozünə qarşı qızın
oğlana, oğlanın qıza qarşı məsuliyyətliliyi torbiyo olun-malıdır.
3.
Böyüklərdo əməyi düzgün qiymotlondirmə, düzgün işgüzar davranış
göstormək, diizgiin tənqidi qəbul etınək, şəxsi uğursuzlu-ğa, sarsıntıya qarşı
dözümlü olmaq təlqin cdilməlidir.
4.
Çox yorulmaqdan qorunma. Çünki bu zaman görülon işə an-iıpatiya
formalaşır.
5.
Boş vaxtdan diizgiin istifado etmok. Aktiv istirahət forma-
sından istifado etmok.
6.
Hoyat partnyorunu diizgiin seçmək. Ahəngdarlığı tomin etmok üçün
maraq və baxışlann üst-üstə düşməsi, səbrli olmaq, öz hisslərini cilovlama
bacanğı vacibdir.
7.
Sakitlik, «boşalma», yayınma kimi davranış formalarına yer vermək
lazimdir. Yumor, fiziki və zehni boşalmalar, autogen məşq, «yoqa», yuxu
vasitosilo buna nail olmaq mümkündür.
Toksik maddolordon, türündon, alkoqoldan imtina.
Buna nail olmaq iiciin ohali qruplanna miihazirolor oxunmali, qozet, radio,
televiziyadan diizgiin istifado etmok lazimdir. Uşaqla-ra valideyn vo miiollimlor
vasitosilo tosir ctmok, moslohotxanalar ■çmaq lazimdir, ohaliyo tclefonla
psixoloji moslohotdon diigiin istifado etmok. Yaşlı vo tənhalar üçün «Ümid»
ocağı təşkil etmok vo s.
Biitiin bu vasitolor psixosomatik xəstəliklorin qarşısını alar vo adamlann
psixi sağlamlığını tomin cdor.
6. Ali hisslor
Insamn hisslori çox vo rəngarongdir. Şadlıq, giimrahhq, yor-fcunluq,
zoiflik, etinasızlıq, danxma, qiisso, kodor, olom, toossiif, qorxu, qozəb, dəhşət,
intizar, narahatlıq, şübhə, təəccüb, gözəllik, •cvgi, nifrot, kinayə, qisqanchq,
utancaqhq, iftixar vo
s.
kimi miix-lolif hisslor vardir. Hisslor holo qəti təsnif
edilmomişdir. Insan hisslorinin çoxiuğu, rongarongliyi onun öziinün otraf varhga
miix-
175 təlif miirıasibət bosləmesinden irəli golir. Axı, insan təbioto, ct miyyotə,
insanlara, ictimai müəssisolerə, əmək fəaliyyətinə onun nəticelərinə. müəyyən
oxlaq normalanna, ailə münasibətləı nə, bir sözlo. gcrçokliyə hər hansı bir
münasibət bosloyır. Həmi bu gcrçoklik insan hisslorinin mozmununu təşki' edir.
Buna g< do hisslori
iki
osas cohoto: 1) hisslorin yönəlmiş olduğu obyektleİ rə,
2) hisslorin mozmununa göro növloro bölmok olar. Bu cobotdonl insamn ali,
mürokkəb hisslori diqqoti xiisusi olaraq
colb
edir. M min hisslor osasinda
insamn ictimai hoyata, oxlaq normalanna olan] münasibətini toyin etmok
mümkiindür.
Sənaye müəssisələri, nəqliyyat küy yaradır. 65 - 90 db aı küy
neyrovegetativ pozulma yaradır.
Ali hisslor comiyyotin iizvii kimi insanin yiiksok dorocodo in4 kişafının
məhsulıı olub, mozmunca on zongin hisslordir. Bura» oxlaqi, zehni
vo
cstetik
hisslor daxildir.
Ə x l a q i h i s s l o r miioyyon comiyyot miqyasında möv-cud olan
oxlaq normalanna boslonon subyektiv münasibətlə bağfl dir.
Əxlaqi hisslorin obyekti ayn-ayn adamlar, insan qruplan.B sanlar arasmdaki
miinasibotlor, ictimai hoyat hadisolon vo qanunj Ian, eloco
do
adamın öz hərokət
vo
rəftarları ola bilor. Ogor homin] hadisoloro münasibət mövcud comiyyotin
birgoyaşayış qaydalannJ uyğıın golirso, miioyyon davranış normalanna
müvafiqdirso, о za
-J
man insanda miisbot oxlaqi hisslor yaranir. Xeyirxahliq,
dostli rəğbət, yoldaşlıq, kollcktivçilik, məsuliyyət hisslori belo hiss dondir.
Bozon
do
insan mövcud oxlaq normalanna uyğun horokJ etmir, öz monafcyini
comiyyotin monalcyindon iisiiin
tutur.
Bu zaJ man onda fərdiyyətçilik,
bədxahlıq, düşmənçilik, paxıllıq vo s.
Д
mi monfi hisslor kök salır. Öz yaramaz
horokot.
vo
roftarimn
ictirnM
oxlaqa uyğun goltnodiyini dork edon, bunun
iiçün dətin iztirab çiron adamda iso təossüf, pcşmançılıq, utancaqlıq, xəcalət çəl
kimi oxlaqi hisslor nozoro çarpır.
Demoli, oxlaqi hisslor mövcud comiyyotin
roftar vo
oxlaq nc
malanna insanin boslodiyi monfi
vo
ya miisbot miinasibotin oks
dirilmosidir. Odur
k i ,
muxtolif hoyat şəraitındə yaşayan insanh oxlaqi
hisslori do mozmun etibarilo bir-birindon forqlonir. Bi goro do hor bir tanxi
dovrdo insan hisslorinin torbiyo edilmesil moqsodi
vo
istiqamoti do
dəyişilmiş, yeni forma vo məzmun ki ermisdir.
«İnsan insamn dostu, yoldaşı vo qardaşıdır» prinsipi hökm
176 ron bizim comiyyotdo torbiyo alan yeniyetmə vo genclərdə on no-cib
oxlaqi hisslor inkişaf edir.
Bakimn 134 saylı məktəbinin şagirdi Tofıq Hiiseynov vo Ağ-dam
şəhərindəki 1 saylı məktobin şagirdi Sədrəddin Bayramov su-da boğulan
moktoblini xilas etmiş, lakin özləri iso həlak olmuşlar. Başqasınm həyatını xilas
etmok üçün öz həyatını qurban vermis olan Tofıq Hiiseynov vo Sədrəddin
Bayramov kimi ycniyctmələr-do nocib oxlaqi hisslorin inkişaf etdiyi aydin
surotdo görünür. Qar-das Giirciistanda tobii folakot zamam (1987-ci ilin yanvar -
fevral ■ylarında) Ağdamın Mahrızlı kondindon olan siravi osgor Rahib
Məmmədovun öz hoyati bahasina 28 nofori tobii folakot osirliyin-don
xilasetmosi hoqiqi igidlik nümunosi vo yüksək beynolmilolci-liyin parlaq ifadosi
deyilmi?! «Molodyoj Qruzii» qozetindo dorc olıınmuş matcrialda deyilir: «Rahib
dostluğun vo qardaşlığın, insa-ni borcu ycrino yetirmoyin no demok olduğunu
yaxşı bilirdi. Homi-şolik olaraq Qaladidi kəndinin qadınları vo kişilərinin,
uşaqlarının vo qocalannın qəlbində yaşamaq üçün ölümə sinə gənnişdi».
Bu təsadüfı deyildir. Çünki onlarda, eloco do onlarla vo bolko yiizlərlə
digər şəxslərdə oxlaqi hisslor sosial miihitin yüksok oxlaq normalan mövcud
olan bir mühitin tosiri altinda təşokkül tapıb.
Qarabağ müharibəsi dövründo respublikamızın bir çox gənclə-ri yüksok
vətənpərvərlik hissi nümayiş ctdirmişlər. Bu ülvi hiss adamlanmızm öz vətəninə
hədsiz mohobbot bəsləmosində onun miivəffəqiyyətini gördükdə ürəkdon
sevinməsindo, düşmənlərinə dorin nifrot besləmosindo ifado olunur.
Yoni vətonpərvərlik hissi xalqımızın qeyrətli övladlarında sadoco olaraq
seyrçilik soviyyosindo qalmır, lazım gəldikdə onları Voton yolunda öz canını
belo əsirgəmoməyə tohrik edir. Yeni sosial şoraitlə olaqodar olaraq yoldaşlıq,
dostluq, kollektivçilik, hu-manizm hisslori do adamlarımızda yeni mozmun vo
mahiyyot kosb ctmişdir.
E s t e t i k h i s s l o r təbiətin, incəsonət əsərlərinin gö-lolliyini
qavramaq, dork etmoklə əlaqədardır. Çünki insanlar ictimai təcrübədə dünyanın
gözəlliyini do oks etdirmok qabiliyyoti oldo etmişlor. Bu zomindo insanda
muxtolif estetik hisslor təşokkül tapmışdır. J.J.Russo gostorir ki, gözollik vo ona
miinasibotdon do-^an miiqoddos idcya vo vozifo hissi ancaq insan qəlbində
yaşayır.
Füsunkar təbiət mənzorələri, yaşıl çomənliklor, güllü, çiçəkli yamaclar, şır-
şır axan bulaqlar, aylı gecələr, quşların nəğməsi və s.
insanda estetik hisslər doğurur. Məlumdur ki, təbiətin gözəllikləri bizdə müxtəlif
əhvali-ruhiyyo yaradır. Məsələn, kükrəyib daşan çaylar insanda bir cür göz yaşı
kimi duru vo sakit axan sular isə baş-qa bir əhvali-ruhiyyə yaradır. Yaxud aylı-
ulduzlu aydın gecəlor bizdo fərəh, şadlıq, nikbinlik, qövsü-qüzeh miivazinət,
sakitlik, sə-rinlik əməlo gətirir. May və iyun aylannda Göy göliin təbii mənzə-
rələri kimi valeh etmir?
Insanin estetik hisslərinin ilk mənbəyi təbiətin gözəlliyidir. Bundan sonra
insana gözəllik hissini təlqin edən, həmin təbiəti ob-razlarla oks etdiron bədii
ədobiyyat, incosənot osərləri və musiqi-dir. İnsanın özünün hərəkət və rəftarlan
da bu və ya digər estetik hiss doğura bilor. Tosadüfi deyildir ki, tarix boyu
mütofəkkirlər insan gözolliyino böyük qiymət vennişlər. «İnsan diinyanın əşrofı-
dir» deyən dahi Nizami, «insanı daima inkişaf edon təbiətin son osəri» hesab
edən Höte, «Үег üzündə ən böyük gözəllik insan gö-zəlliyidir» deyon Pestalotsi
bu fıkrə təsadüfən golmomişdir. Çünki insanin fiziki vo monovi gözolliyi bir sira
estetik hisslor doğurur.
N. Q. Çernışevski gostorir ki, biz on gözəl şeyi təmənnasız olaraq sevirik,
ondan zövq ahnq, onu bizo oziz olan bir adam kimi se-virik. Gözəllikdə no iso
bizim qəlbimizə yaxin, oziz olan bir şey var.
Bizim estetik hisslərimiz həmişo bu vo ya digor maddi toloba-tımızın
ödənilməsi ilo bilavasto olaqodar olmur, onlar aclığımızı və ya susuzlugumuzu
tomin elomoyo, yaxud hoyatimizi muhafizo et-məyə yönəlmir. Hotta bozon
gözəl musiqi vo ya bodii osordon ah-nan estetik hiss, insana aclığı, susuzluğu
belo miioyyon miiddot unutdura bilir. Dilimizdə işlənən «о qodor gözəldir, adam
istoyir ki, yeməyib-içmoyib ona tamaşa etsin» ifadosi do bunu aydin surotdo
gostorir. Mosolon, meyvələri çox canh vo hoddon artıq gözəl tosvir etmiş olan
bir rəssamın əsərinə baxdıqda, adamin ondan xo-şu golir, onu seyr edorok, belo
gözollikdən zövq alır, homin mey-volori yemok barodo iso düşünmür. İnsan
gözəllikdən bu monada təmənnasız zövq alır.
Bozon insanin estetik hisslori oxlaqi hisslori ilo birləşir. Mosolon, insan
bozon Votonin tobii mənzərələrindən do gözəl mənzə-rələrə rast gələ bilor,
ondan hozz alar, lakin bir az kecon kimi homin gözəllik insanin göziində
başqalaşır, sanki Voton hosroti hissi-nin tosiri altinda öz cazibədarlığını itirir,
adam artıq darıxmağa baş-
178 layır, Votonin boz çölləri belo, insanin
nəzərində
dəyişir,
gözəllə-sir.
daha
cazibodar olur vo insam özünə çokir.
İnsanın estetik hisslorino noinki oxlaqi hisslori, hom do onun dıınyagörüşü,
yaşadığı ictimai şərait do tosir edir. Bu cohotdon in-sanların nəzorində gözəllik
meyarı başqa-başqa olur. Nozoro almaq lazimdir ki, gözəllik vo ya çirkinlik
haqqinda insanların tosovviir-lori noinki ayn-ayn tarixi dövrlərdə, hom do eyni
bir dövrdə yaşa-\ an muxtolif sosial qruplann nümayəndələrində do başqa-başqa
olur.
Z e h n i h i s s l o r insanin idrak foaliyyoti ilo olaqodar olan, onu otraf
alomi daha dorindon vo otrafli dork etməyə yönəldən mü-mkkob hisslordir.
Homin hisslor tolim prosesindo, elmi axtanşlar, lleco do incosonotin muxtolif
növlori üzrə yaradıcı foaliyyot zama-ni meydana çıxır. Zehni hisslor insanin
zehni, idrak foaliyyoti prosesindo yaranir vo onun vasitosilo törədilir. İnsanın
təbiətin sirləri-
i K )
vaqif olmaq cəhdi, bilik əldəetmə meyli miixtolif hisslor doğu-
I
ли, homin hisslor bu vo ya digor nozori vo ya əməli mosolonin holli ilo olaqodar
olur.
Hor hansi bir mosoloni holl etmok üçün insan düşündükdə, onda bir sira
zehni hisslor omolo golir. Ogor məsolə miirokkobdirso, aydin deyilso, çətin holl
edilirso, insan öz hoyatinda tamamilo yeni bir obyektlo rastlaşırsa, onda homin
cismi otrafli dork etmoyo tohrik edon toocciib hissi özünü gostorir. Mürəkkəb
fıkri mosolo holl cdildikdon sonra insan homin dəqiqo vozifəsini bitmiş hesab
etmir, alınmış cavabın, həllin gedişinin doğru olub-olmaması üzərində
düşünməyə başlayır, bu zaman insanda şübhə hissi əmələ golir. Bu şübhəni
aradan qaldınnaq üçün adam öz noticolorini ycnidən yox-layır. Əgər mosolonin
diizgiin həll edilməsinə inanırsa, bu zaman şübhə hissi öz yerini inam hissino
verir. Beləliklə də şübhə, toocciib, inam, fəhm, yenilik, heyrət hisslori zehni
hisslor hesab olunur. Çünki homin hisslor insanin zehni foaliyyoti zamam omolo
gol-moklo onu daha geniş miqyasda axtarışlar aparmağa, obyektiv alo-ıııin
qanunauyğunluqlarını kəşf etmoyo, cisim vo hadisolor arasinda az nozoro çarpan
əlaqələri aşkar etmoyo tohrik edir.
Platon vo Aristotelin fikrinco, hor cür fəlsəfənin başlanğıcı to-occübdür.
Onlann bu sözündə böyük mona var vo buradan homin hissin no dərəcodə böyük
idrak əhəmiyyotinə malik olduğu aydin-laşır. Çünki insan tooccübləndikdo onu
heyrətə gətiron, çox ciddi axtarışa, idrak foaliyyetinə təhrik edon, həqiqəti
müoyyənləşdir-тоуө sövq edən mühüm zehni hiss şübhə hissidir.
Görkomli sonotkarımız Hüseyn Cavid şübhə hissinin mahıyyə-tini poetik
şokilde сох dəqiq ifado etmişdir:
Şübhədir hər həqıqotin anası, Şiibhədir
ohli-hikınətin babası, Şübho artarsa,
hom yəqiq artar, Mərtfət nurlu
şübhədən parlar.
İ. P. Pavlov haqh olaraq gösterirdi ki, elmi fikirlərin məhsuldar oiması üçürı
insan gorok daima məsəloloro şübhə ilə yanaşsın və özünü yoxlasın. Belo
olduqda real varliq aaha donndən dork cdil-mış olar. Bununla da msarıın xarici
alomi yaradıcı surotdo dəyişmə-sınə imkan yaranir. Yoni insanin idrakı getdikco
dərinləşir, cisim vo hadisolorin rnahiyyotini, onlar arasındakı qanunauyğun
olaqo və miinasibotlori daha otrafli əks ctdirmiş olur.
Dostları ilə paylaş: |