i i i i
özii fizioqnomik
maskanin insan iiciin no qodor ohomiyyotli ol-■uğunu oyani surotdo gostorir.
Fizioqnomik maska nisboton statik xarakter daşıyır. Ünsiyyətin dinamik
cohoti mimikada, jestlordo vo s. tozahiir cdir. insanlar onlann vasitosilo psixoloji
maska yaradirlar.
Psixoloji maska hisslorin, fikrin, royin gizlodilmosini nozordo lutur.
Tamahkar, rüşvətxor, müftəxor, böhtançı adamlar psixoloji m.ıskadan moharotlo
istifado edirlor ki, bu da onlarla miibarizo işi-
I I I
güman edildiyindən qat-qat çox
çətinləşdirir. Belo adamlann başqa adamlarla qarşılıqlı miinasibotlori adoton saxta
xarakter daşı-yır.
Başqa adamlann qavramlmasi prosesindo bu cohotlor песо nozoro alinir?
Homin suala cavab vermok iiciin sosial persepsiyanin mcxanizmlorini
aydınlaşdınnaq lazimdir.
insanlar iinsiyyot prosesindo sanki bir-birlərinin davranışının psixoloji
çalarlarını «oxuyurlar»: onlar qavradıqları adamlann zahi-п görkominin,
ekspressiv davranışının vo geyim xiisusiyyotlorinin monasını özləri üçün
aydınlaşdırır, şəxsi keyfıyyətlərini tohlil edirlor. Bu о demokdir ki, başqa adam
tokco öziinün fiziki keyfiyyotlo-rinə (fılan boylu, cinsli, yaşlı, sifətli, gözlü vo s.)
goro qavramlmir. 0, birinci növbədo, comiyyotdo miioyyon yer tutan, qavrayanin
vo comiyyotin hoyatinda bu vo ya digor rol oynayan şəxsiyyət kimi qa\ ranılır vo
dork olunur.
Insamn insan torofindon qavramlmasi muxtolif amillorlo çortlənir: fordi
hoyat təcrübosi, yaş, cins, peso, tohsil, milliyyot, etnik monsubiyyot vo s. sosial
perscpsiyaya miihiim tosir gostorir-. Lakin, bununla bclo, onun iimumi
qanunauygunluqlan vardir.
insanlar qavrayış prosesindo bir-birlorini muxtolif sosial etalon vo stereotiplər
baxımından qiymotlondirirlor. Etalon fransız sözü olub ölçü niimunosi demokdir
(mosolon mctr - uzunluq ölçüsü cta-lonudur). insanlar muxtolif fiziki obyektlərlə
yanaşı sosial ob-yektlori do qiymotlondirorkon miioyyon etalonlardan istifado
edirlor. Sosial etalonlar muxtolifdir. Kişilik vo qadınlıq etalonlarmi buna misal
göstərmək olar.
Oğlanlar (kişilər) oğlanları (kişiləri), oğlanlar (kişilor) qızları (qadınları),
qızlar (qadinlar) qızları (qadınları), qızlar (qadmlar) oğ-lanları (kişilori)
qavrayarkon, adoton bir-birlorini bu etalonlara osa-
203 sən qiymətlöiıdirirlər. Aşağıdakı nümunələrdə qızlann oğlanlan kişi etalonu
əsasında necə qiymətləndirdiklərini aydın körmək olar. «Nazim» yaxşı oğlandır.
Zahiri görünüşü haqqinda iso bele deyə bilərəm. Qaraşın, qarasaçlı, qara gözlüdür,
çox da incə olma-yan bumu vardir. Ağzı və dişləri pis deyil. Bədoni çox incədir. Б
bil qızdır...», «АҺау monim о qodor do xoşuma golmir. Girdo
i
kök üzü vardir.
Qahndodaqh vo xırdagözlü oğlandır. Demok о; ki, kürəyi belindən scçilmİD>, «О,
irigöz oğlandır. Boyu kiçikdi Seyrək qaşları var. Ancaq xasiyyotino söz ola
bilməz...», «Zaun_ qara qaşları, mavi gözləri var. Hündür boyu onu hamıdan
ayır£_ Ancaq onun bir böyük eyibi var; qıılaqları yekədir. Yekə deyonde, çox
yekədir, о qodor ki, aşağı oyilir. Enli kürəkləri ona oğlan gö-zolliyi boxş
etmişdİD).
ц$ Insanlarm bir-birini qavramasi prosesindo s o s i a l s t e - г e о t i p 1 о r
i n (yunanca stereos - möhkəm, tuqos - ad demokdir) do öz rolu vardir. Stercotiplor
miioyyon bir irqə. milləto, pcşo-yo, etnik qrupa vo s. monsub olan adamlar,
qruplar haqqinda adi şü-ur iiciin sociyyovi olan təsəvvürlor kimi meydana çıxır.
Bu tosov-viirlor sado. sxematik, hotta bozon tohrif olunmuş xarakter daşısa da,
stereotiplori tokco bilik kimi tohlil etmok olmaz. StereotiplenM sosial obyektlor
haqqinda miioyyon biliklor öz oksini tapir, lakin onlann osas runksiyasi heç do
bununla bağlı deyildir. Stereotiplor sosial obyektloro miioyyon miinasibot yaradir.
Mosolon, miihasibat işçilori haqqinda stereotiplordo onlar xosis, quru adamlar
kimi toq-dim olunurlar. Biz yaxşı tanımadığımız hor hansi bir miihasibi bu
baximdan qiymotlondirondo ona «xosis», «quru» adam kimi miinasibot
bosloyirik.
Strcotiplor insanlarm şoxsi təcriibosinin ümumiləşdirilmosi osasinda
formalaşır. Kitablardan, kinofilmlordən alınmış molumat-lar, tanış adamlann
danışdıqları ohvalatlar vo s. adoton bu stereo-tiplorin möhkomlənmosi üçün şorait
yaradir. Onlar çox vaxt adamlann bir-birini diizgiin dork etmosino mane olur.
Bir miihiim cohoti do qeyd edok: fiziki obyektlordon forqli olaraq. sosial
obyektlorin qavramlmasi emosional calarlarla zongindir. Söhbot insandan, onun
təsviri hcç do asan olmayan baxışlarından, çöhrosinin rəngindon, əllorinin
horarotindən, ürəyinin döyüntüsün-dən gcdir.
Göziimüz başqa adamın gözünə sataşanda... həyocanlanınq, hahna yanınq,
dərdinə şorik oluruq, özümüzün, tutaq ki, toləbolik
204
Plerini
yadımıza salıb, ona haqq qazandırırıq, «mon do onun yerinə olsam, beiə
edərdim», - deyirik. Bu о demokdir ki, özümüzü onun ycrino qoyuruq, basqa
sozlə,
özümiizii
onunla
eyniləşdiririk.
Psixo-İDgiyada
buna
i d e n t i f i k a s i y a (latinca identificare - cy-Biloşdinııək demokdir)
deyilir.
Bu prosessin ikinci torofi do vardir: biz başqa adamı qavraymq,
9
da bizi
qavrayir. Sosial persepsiya qaışılıqlı prosesdir. Başqa •damlar bizi песо
qavrayirlar? Bu sual hor bir adam iiciin psixoloji liximdan miihiim ohomiyyoto
malikdir. Tuiaq ki, M. muxtolif Vixtlarda xalası qızlarına qonaq getmişdir. Xalası
qizinin biri onu pbrondo oldon-ayaqdan getmış, digor xalası qızı iso ayaq üstə qar-
fiiayıb oturmağa yer do göstərmoyibdir. Vo yaxud, o. qardaşı oğlu-
ıııııı
ad
güniindo ınənasız bir lotifə danışıb. Hamı istehza ilo giilii-|ub... Göroson, M., evə
qayidanda yol boyu xalasi qizlannin onu Lcco qarşılaması, ad giiniindo qonaqlann
no iiciin elo gülməsi haqqinda fikirlüşirmi? Fikirləşir. Buna psixologiyada г с f 1
e к s i -у a deyilir.
Refleksiya (latinca reflexio - geriyo miiraciot etmok demokdir)
H I S
anlayışdır.
Refleksiya dedikdo, birinci növbədo, insanin özü-liı öz daxili alomini dork etmosi,
özünün tikir vo hisslorini tohlil itnıəsi, öziinü, öz omollorini, adamlarla
miinasibotlorini görmək bacarığını, özii haqqinda miihakimələrini nozordo
ttıturlar. Bundan başqa, refieksiya başqa adamlann sono песо miinasibot boslodi-
%ini, песо yanaşdığını, onlann soni песо başa diisdiiklərini görmək
m
dork etmok
demokdir. Sosial persepsiyada reflcksiyadan dam-şarkon biz onun sonuncu
monasim nozoro alırıq. Başqa adami başa 4u
?
mok hom do onun sono munasibotini
dork etmok demokdir. ftziiniin bu xiisusiyyotino goro sosial perscpsiyam eyni
vaxtda iki bü/güdo alınan tosviro bonzotmok olar: insan başqa adami oks et-
iırnıəklo yanaşı özü do onun qavrayış güzgüsündo oks olunur. Un-Ityyot
prosesindo identifikasiya vo refleksiya vohdotdo meydana Şixır.
İnsan başqa adamin ona munasibotini dork etmok üçün homin tdamin rəftar
vo davranışının motivlorini aydınlaşdırınalıdır. Yuxa-Ldaki misallan xatııiayaq:
M. ikinci xalası qizinin no üçün onu so-yuq qarşıladığını, qonaqlıqdakı adamlann
ona no iiciin istehza ilo fMidüyünü aydınlaşdırmalıdır. Bu, sosial persepsiyamn
iimumi qa-ajüiıauyğunluqlarından biridir. Miioyyon edilınişdir ki, adamlar bir-
biimi qavrayarkon, zahiri əlamətlər haqqındakı molumatlarla kifa-
205 yətlənmirlər, zəruri surotdo bir-birlərinin davranışının səbəblərini
aydınlaşdınr, ауп-ауп keyfıyyətlərə görə şəxsiyyətlərini xarakteri-zə edirlər.
Başqa adamlann qavramlmasi prosesində insanin onlann dav-ranış və
rəftarınm sobəblorini vo motivlorini şərh ctməsinə к a -u z a l
200
103
a t r i b u s i y a deyilir. (Latinca causa - səbəb, attriduo - verirəm, bəxş edirəm
demokdir.) Bu monada kauzal atribusiya tenninini Azorbaycan dilindo səbəbin
şərhi kimi işlətmək olar.
Zahiri olamotləro görə səbəbin miioyyon edilmosi heç do asan deyildir. Bu
yolla fiziki hadisolorin səbəbinin tohlili no qodor çə-tindirso, psixoloji hadisolorin
sobobini miioyyon etmok ikiqat, üçqat çətindir. K.Marks göstərirdi ki, ogor
şeylorin mahiyyoti onlann «alnına yazılmış olsaydı, hcç bir elmə ehtiyac
qalmazdi.»
Başqa sözlə, ogor şeylərin mahiyyoti onlann xarici görkəmin-do, yoni
zahirindo oks olunsaydi, onda clmo ehtiyac qalmazdi. insamn insan torofindon
qavramlmasi prosesindo bu cohot biitiin ay-dınlığı ilo özünü gostorir. Misal
göstərok: avtobusda orta yaşlı bir kişi yerini qadina vennok üçün ayağa dumr.
Qadın iso... oturmur. Bu, göroson, no ilo əlaqədardır? Bolko qadın növbəti
dayanacaqda düşəcəkdir? Bolko özünün qocalmadığını göstərmək istoyir? Bolko
kişinin bu hərokətini «qadına sataşmaq» kimi başa düşür? Bolko radikulitdir vo
oturub-durmaqda çətinlik çəkir? Qadının tokco, oturmaq istəməmosi faktına göro
bunlann hansının doğnı olduğu-nu demok cotindir.
Halbuki kişinin ayaq iisto durmasi, qadının oturmamasi, kişin' port olmasi,
qadının laqcyd baxışları dərhal ətrafdakı somişinlori diqqotini colb edir vo
onlardan hor biri bu hadisəni özünün ba düşdüyü kimi şərh edir. Biri fıkirloşir ki,
«qadin modoni adam d yildir». ikincisi düşünür ki, «kişi ayağa duranda, qadina
baxib gii liirdii. Deyoson, ondan xoşu gəlmişdi», üçiincüsü, dördüncüsü, be
şincisi... hərə bir ehtimal irəli sürür və qadının oturmaq istəməm" sini öz bildiyi
kimi izah edir.
Bu nümunədə kauzal atribusiya üçün səciyyovi olan üç xüsu-siyyot aydin
nəzəro çarpır: a) başqa adami qavrayarkon bizim onun haqqinda aldığımız
infonnasiya, adoton mohdud xarakter daşıyır уц osash notico çıxarmaq imkani
vermir; b) bu zaman biz qavradığı-mız adamın davranışının səbəblərini ehtimal
yolu ilo izah etmoy başlayırıq; v) giiman etdiyimiz sobobi ona aid edirik.
Demoli, başqa adami qavrayarkon biz onun davranışının so-
206 raeblorini özümüz do başa düşmədən izah etsok do, bu zaman oslin-'do
davranışın soboblorini miioyyon etmirik, ona ehtimal yolu ilo
■lüəyyən səbəbləri şamil edirik.
Insanlar bir-birlərinin davranışmı bu yolla izah edorkon noyo
•easlanirlar?
Hor hansi bir adam bir halda özü do başa düşmədon özünü baş-ца adamla
eyniloşdirir (identifikasiya), oxşar şəraitdo özünün keçi-fo biləcoyi hisslori (fıkir,
niyyət, motiv və s.) qavradığı adama aid •dir. Başqa bir halda qavradığı adami
miioyyon adamlar kateqori-yasina aid edir (tutaq ki, müəllimo oxşadır) vo onun
davranışını miivafiq stereotiplor (mosolon, miiollim haqqinda stereotiplor) osa-
fepida izah edir. Bu zaman qavramlan adamm davranışının başa dü-lulmesi
qavrayanm iinsiyyot tocrübəsindən bilavasito asılıdır. Müntəzəm surotdo bodii
odobiyyat miitalio edon adamlar başqa •damları daha yaxşı başa düşürlər. Bu
baximdan psixoloji biliklo-im ohomiyyotini do aynca qeyd etmok lazimdir.
Psixoloji bilikloro yaradıcı surotdo yiyələnmiş adamlar kauzal atribusiya
sahosindo daha yaxşı notico göstorirlər.
İnsanın insan torofindon qavramlmasi prosesindo muxtolif ef-ukilor müşahidə
olunur, onlann icorisindo oreol effekti vo yenilik tlTckti miihiim yer tutur.
O r e o l e f f e k t i n i n mahiyyoti ondan ibarotdir ki, biz bar hansi bir
adami yaxşı adam kimi tamdiqda, sonralar onun nöq-lanlannı adoton görmürük,
davranışını, əmollərini, eloco do ayn-i\n keyfıyyətlorini yaranmış ilk xoş təəssürat
osasinda qiymətlən-dırırik vo oksino, adam yeni kollektivdə, qonşular arasinda
özünü pis adam kimi tanıtdıqda, onun hotta yaxşı əməllərino do inanmır-l.n
Beloliklo, oreol effekti iki formada - miisbot vo monfi oreol ef-Ickti kimi
özünü gostorir.
Y e n i l i k e f f e k t i iso tanıdığımız vo tanımadığımız tdamlar haqqındakı
informasiyanin ohomiyyoti ilo bağlıdır. Miioyyon edilmişdir ki, tanımadığımız
adamin davranışını izah edorkon Baton onun haqqinda bizo molum olan ilk
informasiyaya osaslam-nq. Halbuki tanıdığımız adamm davranışını izah edorkon
onun haq-Bjlda başqa adamlardan aldığımız yeni informasiyam istor-istomoz
ajezoro ahnq. Mosolon, bizdo A. haqqinda miioyyon to^ovviir yara-nır - «yaxşı
adamdır», «pis adamdır», «prinsipialdir», «xeyirxah-vo s. A. haqqinda omolo
golon bu təsəvvürlər kollektivin di-
207 gər üzvləri - V., D. və başqalarının
söylədiyi roy vo mülahizəlef əsasında
həm miisbot, həm do monfi planda
dəyişir.
Adam haqqinda söylənilən «pis sözlər», əsassız olub-olmamt sından asılı
olmayaraq. onun kollcktivdəki nüfuzuna təsir gösteril Aydın məsələdir ki, adam
haqqinda «pis söz deyənin» özünün ki olması сох əhəmiyyətlidir. Kollektivin ən
nüfuzlu üzvü ilə on n fuzsuz üzvünün bir adam haqqinda söylədiyi fıkir eyni təsir
güc nə malik deyildir. Lakin «on nüfuzsuz» adam biri haqqinda fıkri hara çatdı
təkrar edirsə, bir başqası da «üzgöronlik edib» həmin fık ri təsdiq edirsə, bu, irad,
əsaslı olub-olmamasından asılı olmayaraq, şiibhəsiz ki, təsirsiz qalmır. Horn do
ona görə ki, belo adamlar xiisusi psixoloji fon yaralmaq iiçün təsirli sözlər seçib,
mimikadan
ve
vokai mimikasmdan moharotlo istifado edir, ağlamsınır, hotta bunu
nozoro çatdırmaq üçün yaylığmı çıxardıb gözünii silir, yaxud xəste olduğunu
nəzorə çatdırmaq üçün donrıan atır. Əlini üroyinin üstü-nə qoyur, bununla da çox
vaxt otraldakıların bu vo ya digor hadiso-yo emosional qiymot vermosino nail
olurlar. Molum olduğu kimi. emosional qiymot qiymotin digor növlərinə -
intellektual, oxlaqi vo estetik qiymoto nisboton birtorofli olur.
İstər oreol, istorso do yenilik effektindo kauzal atribusiya iiçün sociyyovi
olan miihiim bir xiisusiyyot aydin nozoro саф1г: biz qav-radığımız adamin
omollorini tokco şərh etməklə məhdudlaşmırıq, hom do onun noticolorini öz
davranış vo rəftarımızda nozoro ahnq.
Burada üç hal mümkündür: a) bir adam başqasını «yaxşı adam» hesab etdiyi
iiciin ona yaxınlaşır; b) ya «pis adam» hesab edorok ondan uzaqlaşır; v) ya da öz
münasibətlərini pərdəloməyə, gizlət-moyo başlayır tez-tez and içir, özünə şahid
göstorir, hotta yalan da-nışır.
Miiəllim-şagird münasibətlərinin formalaşmasmda kauzal atribusiya miihiim
rol oynayir. Görəsən, müəllimlor həmişo şagirdləri diizgiin başa düşünnü? Təcrübə
göstərir ki, miiəllimlər çox vaxt şa-girdlorin davranış və rəftarının motivlorini
diizgiin şərh edo bilmir-lər. Eksperimental todqiqatlar da bunu siibut edir.
Miioyyon olunmuşdur ki, miiollimlər «əlaçı» vo «tolimdo ge~ do qalan»,
«intizamh» vo «intizamsız» şagirdlərin əməllərinin boblorini eyni meyarlarla şərh
etmirlər. Birincilərdə çox vaxt ano miisbot, ikincilərdə iso monfi cohotlor görür,
birincilorin lıotta mənfı keyfıyyətlorino miisbot mona verir, ikincilərin isə miisbet
əməllərindo belə, mənfı çalarlar axtanrlar. Bu isə müolliınlərin şa-
Iirdlərlə ünsiyyotini son dərəcə çətinləşdirir, on başlıcası isə on-Urda özləri
haqqinda yanlış təsəvvürlərin əmələ gəlməsi ilə nəti-■tlonir.
VII F Ə S İ L ŞÜUR VƏ
MƏNLİK ŞÜURU
1. Şüurun konkret psixoloji xarakteristikası
Şüurun üç osas funksiyası - k o q n i t i v (ingiliscə cogni
tion
- bilik
demokdir), t ə n z i m e t m ə və k o m m u n i - k a t i v (ingiliscə
communicate - molumat vermək demokdir) liınksiyaları vardir. Psixoloji
todqiqatlar (В. F. Lomov vo b.) gosto
rir
ki, homin funksiyalar bu vo ya digor
fonnada psixi inkişafm bii-
iim
morhololorindo tozahiir edirlor, lakin şüurun (hor
şeydən ovvol, fordi şüur nozordo tutulur) omolo gəlməsi vo inkişafı ilo onlar kcy-
fıyyətcə yeni xüsusiyyətlor kosb edirlor.
Koqnitiv funksiya yalniz şüur soviyyosindo biliklorin foal, məqsədyönlü
mənimsonilməsi kimi özünü gostorir. Lakin onun mahiyyotini tokco biliklorin
monimsonilmosi ilo məhdudlaşdırmaq olmaz. Yuxandaki cümlodə «məqsədyönlü»
sözünə diqqot edin. Koqnitiv funksiyamn mahiyyotini homin söz daha doqiq ifado
edir: mənimsənilmiş biliklorin insanin hoyat foaliyyotindo istifado olunmasi
koqnitiv funksiyamn əsasını təşkil edir. Bu monada da K. Marks göstorirdi ki,
«şüurun песо mövcudluğu vo onun üçün nə-yinso песо mövcud olmasi üsulu -
bilik deməkdir.»
Koqnitiv funksiya fordi şüurun ictimai şiiurla iizvi əlaqəsini bilavasito ifado
edir. Mosolonin mahiyyoti bundan ibarotdir ki, insamn monimsodiyi biliklorin -
elmi, ideoloji, etik ideyalann, prinsip-lorin, normalann vo s. özü ictimai-tarixi
xarakter daşıyır, onlar ictimai-tarixi praktikanın gedişində neçə-neço nəslin soyi
noticosindo yaranmış və şüur faktına çevrilmişlər. Hor hansi bir adam onlara yi-
yələnməklə hom do eyni zamanda ictimai şiiurun bərqərar olmuş növlərini
monimsəyir.
Koqnitiv funksiya idrak prosesləri vasitosilo hoyata keçirilir, yoni insan
onlann köməyilə öz biliklərini zənginləşdirir. Özünün bu xüsusiyyotlorino göro
idrak prosesləri şüurun strukturuna daxil olur.
105
208
157-14
İdrak proscsləri çoxdur, yuxarıda qeyd edildiyi kimi: duyğu, qavrayış,
diqqət, hatizə, nitq, təfəkkür və təxəyyül idrak prosefB ridir.
Koqnitiv funksiyamn həyata keçirilməsində onlardan hor biri özünəməxsus
rol oynayir. Bir cohoti aynca qcyd ctmok lazimdir: tutaq ki, suyu bir qabdan
başqa qaba tökmok olar. Biliyi iso bu yolla bir başdan başqa bir başa köçürmək
mümkün deyildir. Bilik idrak əməliyyatları vasitosilo mənimsonilməlidir. İnsan
ancaq bu şo-raitdə hom do yeni biliklor yaratmaq imkanı oldo cdir.
Tənzimetmo funksivasının şüur soviyyosindo osas xarakteris-tikası onun
ixtiyari xarakter daşıması ilo bağlıdır. K. Marks şüurun bu mühüm funksiyasının
mahiyyotini belo ifado etmişdir: «insan noinki tobiotin verdiyi şeyin formasını
dəyişdirir; təbiətin vcrdiyi şcydə о öz şüurlu məqsədini do həyata keçirir, bu
moqsod bir qa-nun olaraq insan foaliyyotinin üsulunu vo xaraklcıini miioyyon
edir vo insan iradosini bu moqsodo tabe etmoli olur».
Foaliyyotin nıəqsədinin formalaşması şüurun funksiyasına daxildir.
«Şüurlu məqsəd» anlayışı da bu cohoti ifado cdir.
Şüurun tənzimetmo funksiyasi miixtolif formalarda hoyata ke-eirilir. Biz iki
cohoto xiisusi diqqot yetirmoliyik: a) şüurlu moqsod foaliyyot prosesindo
özünəməxsus etalon rolunu ifado edir; insan öz işinin noticosini onunla
tutuşdurur, öz sohvlorini miioyyon edir vo onlan aradan qaldırır, yoni oks olaqo
yaradir. b) insanin foaliyyoti onun iradosinin təzahürü kimi hoyata keçirilir; o,
iradi soy gös-tərərək qarşıya çıxan çotinlıkləri aradan qaldırır, öziinürı büıün bi-
lik və istedadını şiiurlu moqsodin hoyata keçirilməsino tabe edir.
İnsanın öz davranış vo foaliyyotini şüurlu surotdo tonzim etmok zoruroti
onun sosial varlığı ilo şərtlənir. О, ictimai miinasibot* loro daxil olarkən, öz
davranış vo foaliyyotini tonzim etmolidir, oks halda onun cəmiyyətdo, hoyatda
özünəmoxsus çotinlikləri olacaq-dır. insamn sosial nonnalan. qaydalan vo
prinsiplori monimsomo-si bu baximdan xiisusilo miihiim ohomiyyot kosb edir
vo onun özü-niitonzim etmosi üçün şorait yaradir.
Şüurun kommunikativ funksiyasi iso insanlarm bir-birilo iinsiy-yoti
prosesindo foımalaşır.
Kommunikativ funksiya, bir torofdon, insanlar arasinda bilik miibadilosi,
onlann bir-birinin tocriibosini monimsomosi, digor te? rofdon, bir-birinin
davranışını qarşılıqlı surotdo tonzim etmosi prosesi kimi hoyata keçirilir. Bu о
demokdir ki, bir adamın şüurunun
210 formalaşmasında onlarla adam iştirak edir. Biz şüuru ictimai moh-sul kimi
xarakterizo edondo, birinci növbədə, homin cohoti nozoro alırıq. Özünün bu
xüsusiyyətinə goro kommunikativ funksiya xiisusi ohomiyyot kosb edir.
Psixoloji baximdan bu proscsin sociyyovi xiisusiyyotlorindon biri ondan
ibarotdir ki, başqa insanlarla birgo iş vo iinsiyyot şərai-tində insanin hisslor
alomi vo miinasibotlor sistemi təşəkkül edir.
insanin hisslor alomi vo miinasibotlor sistemi vohdotdodir. insanin biitiin
emosional qiymotlori onun miinasibotlorinin xarakteri ilo bağlıdır.
Şüurun funksiyalannda onun osas xiisusiyyotlori öz oksini tapir. Bunlar
aşağıdakılardan ibarotdir:
a)
şüur xarici alom haqqinda b i l i k l o r i n mocmusundan ibarotdir;
b)
şüurun miihiim bir cohoti m ə n l i k şiiuru ilo bagh-dir: insan özünü
dork edir, «monini» «qeyri-məndən» ayınr, öz oməllərini vo biitövlükdə özünii
şüurlu surotdo qiymətləndirir;
v) insan qarşısına m o q s o d qoyur vo öz foaliyyotini homin moqsod
osasinda tonzim edir;
q) insanin m i i n a s i b o t l o r i şüurun miihiim bir cohoti-ni təşkil
edir.
Münasibətsiz şiiur yoxdur vo ola da bilmoz. Bu faktda şüurun miihiim bir
xüsusiyyəti öz oksini tapir: insan miinasibotlori tokco intellektual xarakter
daşımır, onlar hom do insanin hisslor alomini ifado edir. Beloliklo, şüurda
intellektual olan affektiv (emosional) olanla iizvi surotdo birloşir. Hor hansi bir
cisim vo hadiso ancaq bu zomindo insan iiciin şəxsi mona kosb edir.
Miiasir psixologiyada şüurun nozərdən kcçirdiyimiz xüsusiy-yotlərino
osason onun strukturunu tohlil edirlor. Psixiatriya sahosindo oldo edilmiş zəngin
təcrübə gostorir ki, homin xüsusiyyətlər şinırun on başlıca xiisusiyyətləridir. Bir
107
208
çox ruhi xostoliklor zama-
ui
süurun pozulmasi mohz onun nozordon
kecirdiyimiz xiisusiyyotlorindon hor hansi birinin pozulmasi ilo xarakterizo
olunur.
Şüurla dil vohdət toşkil edir. insan xarici alomdon aldığı toos-lüratı ancaq
dillo ifado ctdikdo dork edir. Tutaq ki, biz küçodə onlarla adam görmüşük.
Onlann hamisi bizim yadımızda eyni doroco-.i.> qahrmi? Şübhəsiz ki, yox. Bos,
biz gördiiyümüz on adamdan liansim yadımızda saxlayırıq? Misal göstərək:
onlardan birinin pal-tosu xoşumuza golir. Ürəyimizdə deyirik ki, «по yaxşı
paltodur.
Görəsən haradan alıb?». Biz xarici alomdon aldığımız təəssüratı sözlə ifadə
etdikdo, həmin toəssürat obyektivləşir. Biz onu bu zaman dərk edir vo təbiı
olaraq. yadımızda yaxşı saxlayınq. Bu о demokdir ki, dil praktik şüurdur.
K.Marks yazırdı: «dil praktik, hom başqa adamlar üçün mövcud olan, həm do
ancaq bununla həmcinin monim öz'im üçün rnövcud olan, gerçək şüurdur.»
Şüur ictimai məhsul kimi ancaq insana xasdır. Heyvanlar şüura
mafik
deyildir.
2. Şüur və şüursuzluq: dork cdilməyən hadisolor
Insamn psixi hev.V„ının müəyyən bir sahosi şüursuzluqla bağlı-dır.
Psixologiyada süursuziuq dedikdo, elo psixi proses və hallann m?cmusu nozordo
tutulur ki, cnlar gerçək hadisələrlo şortlonirlər, takta insan onlann təs»ri haqqmda
özünə hesabat vcrmir. Bu zaman msar; adofon cisim və hadisoloro munasibotini,
öz oməllorinin mo-'ivloriııi dork etmir, onlan tohlil cdib qiymətlondiro bilmir
Şüursuzluq hallar! şüurdan müxtolif əlamətləro göro forqlonir. Ən başhca
cohot bundan ibarotdir ki, cisim vo hadisolor şüursuzluq sahosindo insanin
emosiyalari, diinyaya emosional miinasibotlori vasitosilo oks olunur: insan çox
vaxt heç özü do başa düşmədən «yazığı goldiyi» adama güzoştə gedir, hor hansi
bir konılıkt şorai-tindo qadinlar adoton qadınları müdafiə edirlor, dofn
morasimindo v^adiifon iştirak edon hor hansi bir adam tosirlonib bozon morhu-
mun qohumlanndan daha çox ağlayır. Bunlann sobobi ilo maraq-lansaq, molum
olacaq ki, hec onlann özləri do no iiçiin bclo horokot etdiklorini aydm bilmirlor.
Bu isə təsadüfi deyildir. Şüursuzluq sahosindo cisim vo hadisolor arasmdckı
oxşar vo forqli cohotlor n.ontiqi tohlil yolu ilo deyil, emosional qiymotlor
vasitosilo miioy-von edilir. Şüursuzluq sahosindo hotta eyni bir psixi aktda
(mosolon. yuxugörmo zananı) keçmiş, indiki vo golocok zamanin uzlaş-masj,
bir-binno qaıışması da mohz bundan iroli golir.
Şiiursuzluq hallarının öyrənilməsi psixopatologiya ilo bağlıdır. Fransiz
psixiatriya
moktobındə (J. M.
Şarko vo b.) hipnoz metodu b
apanlan todqiqatlar zaınanı siiursuzluq hallannm parogen ro! oy-namasi,
xiisus*ta tolqin zamani insanin davramsmin doyi.şilmosi və s müəyyon
ediımişdi. Bu faktlar
Z.
Freydin diqqotini colb etdi ve o, hemin faktlar daha
geniş mona verməyo başladı.
?12
Z.
Frfyd
holo 1886 -ci ildo istcrik pozğunluqları tolqinlo miiali- co ctmoK
imkanlan ilo maraqlanirdi. Homin illordo bu sahodo on intensiv todqiqat fransiz
hokimlon torofindon apanlırdı.
Z.
Freyd onlann təcrübəsini öyrənmək üçün
Parisə goldi. Əvvolcə J. M. Şarkonun, sonralar iso İ. Berngeymin vo K.
Lebonun klinikalarinda işlədi. О, 1891 - 1896-cı illordo iso hokım İ. Breyerlo
birlikdo xiisusi hipnoterapiya mctodunu işlədi.
Hipnoz iisulu ilo apanlan təcrübəlor göstərdi ki, insanin hiss vo cohdlori
hotta dork edilmodikdo belo onun davranışına istiqamot vero bilor. Məsələn,
təcrübə zamani pasiento belo bir fikir tolqin olunur ki, o, hipnotik yuxudan
oyanandan sonra çotiri bağlasın. Pa-sient bu komandam yerino yetirir. Ondan
cotiri no üçün bağladığı-nı soruşurlar. Pasient öz hərokətlərinin motivlorini
adekvat izah edo bilmir vo özündən cürbəcür əsassız bohanolor uydurmağa baş-
layır (mosolon, deyir: «gördüm gün çıxdı və yağış kəsdi, çotiri bağ-ladım»).
Z.
Freyd bu faktlara osason belo bir nəticəyo gəldi ki, insan özünün hor bir
hərokətini miixtolif bəhanəlorlo osaslandıra bi lor. О, bu hadisolorin mahiyyotini
psixianaliz mövqcyindon aydm-laşdıraraq siiursuzluq terminindon istifado etdi.
Z.
Freyd şüursuzluq dedikdo. insanin hoyata keeirilmoyon meyllorini
nozordo tuturdu. Guya bu meyllor sosial normalara uy-uun gəlmədiyinə göro
şüur sahəsinə buraxılmır, şüursuzluq sahosi-nə sıxışdınlır. Sayıqlamalarda, dil
yanılmalarında və s.-də tozahiir elmoyə başlayır. «Dil yanılar, sözün düzünü
deyor» xalq ifadosi bu mcxanizmə bağlıdır.
Şüursuzluq hadisolori muxtolifdir. Onlan aşağıdakı kimi qrup-laşdınnaq
olar:
a)
yaradıcılıq prosesindo özünü göstərən, onun ancaq miioyyon bir cəhətini
təşkil edon, şüur vasitosilo nozarot edilməyən psixi fo- allıq hallan. Moşhur sovet
rejissoru K. S. Stanislavski bu özünə-moxsus hallan yaradıcılığın şüuılu
komponentlərindən forqli olaraq «fovqolçiiuD> adlandırırdı. Yaradıcılıq
intuisiyası vasitosilo ol do edilon bi klor v o obrazlar buna misal ola bilor. (Belo
hallarda miivafiq tili о obrazlarm yaranması şəraiti vo yollan dork olun-mur ' 1 1
am la bir növ şüur vasitosilo nozarot edilməyon özünə-
щ
; ı usix t ♦allıqdır;
b)
yuxa-/. t no, hipnoz, kiiylonmo, psixoloji sirayət, tolqinoqa- pilm*, bezel
dfektiv vəziyyətdə, yorğunluq zamani vo s. hallarda
213 omolo golon psixi hadisələr. Foaliyyətin dərk edilməyən motivlori, həvəs,
yönüm vo s. buna misal ola bilor.
Hovos foaliyyotin dork edilmoyon tohriklorino aiddir. Hovos -foaliyyoto
kifayot qodor aydin dork edilməmiş, fərqlondirilmomiş tələbatdan ibarot olan
tohrikdir. Hor hansi bir sahəyə hovos göstə-ron insan üçün subyektiv cohotdon
obycktdo onu noyin cozb etmosi, bu hovoslo tohrik olunan foaliyyotin
moqsodinin nodon ibarot olmasi holo heç do aydin olmur. Belo psixi haloto
kifayot qodor tez-tez təsadüf olunsa da, o, adoton, kccici olur - onda tomsil olun-
muş tolobat ya sönür, ya da dork olunaraq (arzu, niyyot, xoyal vo i. a.
formasmda) cəhdo çevrilir. Dıımanlı həvəslər gonclik yaşı üçün olduqca tipikdir,
onlar gəlocok eəhdlorin müjdəçiləridir.
Yönəlişlik hallarının da dork olunmamasi dorocosi az vo ya cox ola bilor.
Ayn-ayn hallarda, insana öz mövqeyini aydınlasdır-maq vo ifado etmok lazim
goldikdo, ovvolco dork edilmoyon yönə-lişlik kimi meydana çıxan halot, artiq
oqido kimi, yoni foaliyyotin tamamilo dork olunan motivi kimi tozahiir edir;
v) davranışın dork edilmoyon icra torzlori. Adotlori buna misal göstərmək
olar. Onlar avtomatlaşmış vo qcyri-ixtiyari omoliyyatlann tonzim olunmasinda
miihiim rol oynayirlar. Bu zaman baş vero bilocok hadisolor qabaqcadan sczilso
do, onlar dork olunmurlar. Lakin bu, adətlərin davranış prosesindo rolıınu hcç do
azaltmir. Qabaqcadan sezilon vo dork edilmoyon hadisolorin suroti insanin dav-
ranışını şortlondirməyə başlayır. Miivafiq hərokotlorin icrası tolə-bata çevrilir.
İnsan miioyyon şəraitdə onlan avtomatlaşmış şokildə icra edir;
q) subsensor vo ya subseptiv reaksiyalar. Eşidilməyon səslər, görünmoyən
işıq siqnalları vəs. s u b s e n s o r (latinca sub -alt, aşağı, sen-sus - hiss,
duyğu demokdir) q ı с ı q 1 а г sahosi adlanır. Bu zaman miivafiq qıcıq insana
tosir gostorir, lakin o, zoif Oİduğu iiciin insan torofindon bilavasito dork
cdilmoso do, əlvcriş-li şəraitdə özünəmoxsus cavab reaksiyaları ilo müşahido
olunur. iki morholədə apanlmış aşağıdakı eksperiment bu cohotdon maraqh-dir.
B i r i n c i m o r h o l o d o toloboloro belo bir tolimat ve-rilir:
«Diqqətlo ekrana baxin. Orada nümayiş ctdirilocək sözlori oxuyun vo voroqo
qeyd edin». Bundan sonra ekrana kinoqurğusu vasitosilo ardıcıl surotdo 10 söz
(kosmos, ncft. Baki, sohor, miiol-lim, qoronfil. qəhroman. pambiq, siilh, sevinc)
salimr. Lakin sözlər
214
Mo intervalda nümayiş etdirilir ki, ekranda ancaq panlti alinir vo box olur, yoni
sözlor oxunmur. Tolobolor ekrana diqqotlo baxsalar da. qarşıdakı voroqo heç bir
söz qeyd edo bilmirlor. Bu, о demokdir ki. miivafiq qıcıqlar (ekranda nümayiş
etdirilən sözlor) hoddin-den artiq zoif olduğu, yoni duygu hoddino çatmadığı
iiciin tolobolor torofindon aydin qavramlmir. Bu monada da onlara subsensor
qıcıqlar deyilir. Bos, bu qıcıqlar toloboloro tosir cdirmi? Əgor onlar ekranda heç
bir söz gönnürlorsə, yuxandaki cümlodə «aydın qavranılmır» ifadosi no
dorocodo düzgündür?
Eksperimentin i k i n c i m o r h o l o s i bu suallan ay-dınlaşdırmaq
imkanı vcrir.
ikinci morholodo toloboloro aşağıdakı tolimat verilmişdir: «İn-dı ekrana 100
söz yazılınış codvol asacağıq. Codvolo diqqotlo ba-Xin, 100 söz içərisindon sizo
on çox tanış olan 10 sözü seçin vo voroqo qeyd edin».
Ekrana 100 söz yazılmış codvol asılır. Birinci morholodo nii-inayiş
etdirilmiş 10 söz do codvəldə müxtolif ardıcıllıqla vcrilmiş-dir. (Eksperimentin
moqsodino miivafiq olaraq, toloboloro bu haq-Да hoc bir molumat vcrilmir.
Tolobolor iso birinci morholodo nii-mayiş ctdirilmiş sözləri aydin
qavramadıqları üçün bu haqda hec bir nutlumata malik deyildirlor: onlar birinci
morholodo hansi sözlərin Igöstorildiyini bilmirlor).
Eksperimentin ikinci morholosi bclo apanhr: tolobolor ekramn qarşısında
oturub diqqotlo codvolo baxir vo onlara on çox tanış olan lözləri vərəqəlorə
yazirlar.
Eksperiment qurtardiqdan sonra tələbələrin 100 söz içərisin-don seçdiklori
10 on tanış söz miioyyon olunur vo onlann tolobolor torofindon neçə dofo qcyd
edilmosi hesablamr. Homin sözləri birinci morholodo ekrana niimayiş olunmuş
10 sözlə miiqayisoli surotdo tohlil edirlor. Eksperimentin osas moqsodi do elo
bundan iba-I ! idi. Psixoloqlan bclo bir sual maraqlandinrdi: görəson, tələbə-lorin
cədvəldoki 100 söz içorisindən scçdiklori 10 söz hansılardır? Onların ncçosini
birinci morholodo nümayiş ctdirilon sözlor (kosmos, neft, Bakı, sohor, müollim,
qərənfil, qohroman. pambıq, sülh. lcvinc) təşkil edir"
>
Eksperiment zamani irəli sürülmüş forziyyəyo göro, birinci morholodo
ekranda nümayiş etdirilmiş sözlor aydın qavranılmasa da, tələbələrin fəaliyyətinə
miioyyon tosir göstormoli idi. Eksperimentin matcrialları bu forziyyəni əsaslı
surotdo sübut etdi. Molum
2 1 5
oldu ki, 100 söz içərisində tələbələrə ən çox tanış olan sözlər eM birinci
mərhələdə ekranda nümayiş etdirilmiş sözlərdən ibaroidn Belə qavrayışa
subsenzor qavrayış deyilir, çünki bu zaman qu I zəif olduğu üçün sözlər tələbələr
tərəfındon aydın qavranılnm Müvafıq sözlər tələbəlorin fəaliyyətinə müəyyən
təsir göstərsə da onlar bunu dərk etmirlər: tələbələr təcrübə prosesində «tanış
sö/». kimi scçdiklori sözləri eksperimentin birinci mərhələsində ekranda nümayiş
etdirilən sözlər olduğunu heç ağıllarına bclə gətiro bilnııı -lər. Özünün bu
xüsusiyyətinə görə subsensor qavrayış siiursuzluq sahəsinə daxildir.
Deməli, hələlik iki məsəlo şəksizdir: subsensor qavrayış faktlan doqiq
miioyyon edilmişdir. Lakin onlann qanunauyğunlııq-lan vo mexanizmlori holo
otrafli öyronilməmişdir;
109
208
ğ) xostə adamın psixikası üçün səciyyəvi olan bozi patoloji hallar da,
mosolon, sayıqlama, hallyusinasiya (qarabasma) vo s. siiursuzluq sahəsinə
aiddir.
Siiursuzluq da şüur kimi insana moxsus psixi hadisodir. О da şüur kimi
insanin ictimai hoyat şoraiti ilo şərtlənir. Lakin şüurdan forqli olaraq siiursuzluq
sahosi dünyanın insan beynindo kifayot qodor adckvat olmayan inikasi kimi
meydana çıxır. Bu zaman insan öz hərəkətlərinə məqsədyönlü nozarot edo bilmir
vo onlann noticolorini adoton qiymotlondirmir. Soruşula bilor: insanin bir
şəxsiy-yot kimi psixoloji siması şüurla, yoxsa siiursuzluq sahosi ilo miioyyon
olunur? Suala qəti şəkildə belo cavab vermok olar: şüurla. Bu monada da
adamlan
xarakterizo
edorkon,
deyirlor
ki,
o,
özünün ş ü u r l u
h ə y a t ı n ı , mosolon, gone noslin monovi torbiyo-si kimi şərəfli bir işə
həsr etmişdir. «Şüurlu həyat» ifadəsinə fıkir verin. İnsanm psixi həyatının ən
başlıca istiqaməti məhz şüur sahə-silə bağlıdır.
Əgər belədirsə, bos, onda siiursuzluq sahosi haqqinda aynca danışmağın
mənası vardırmı? Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, siiursuzluq hadisolori insam
şəxsiyyot kimi deyil, ford kimi xarakterizo edirlor. Onlar insanin psixi
hoyatinda özünəmoxsus rol oynayirlar. Siiursuzluq hadisələrinin öyrənilməsi
insanin bir ford kimi xiisusiyyotlorini başa düşməyə yaxından kömək gostorir.
Bu molumatlarin hom do diaqnostik ohomiyyoti vardir.
3. Mənlik şüuru
Golin, hor şeydən ovvol, «monlik şüuru» termininin lüğəti mo-basina diqqot
edok. Termin iki sözdəh'- «mənlik» vo «şüun> söz-mrindon ibarotdir. Bu
termin daxilində «şüun> sözünün evristik monası vardir: bu ondan ibarotdir ki,
«тпəпһк şiiuru» şüurun struk-jbruna daxildir, yuxanda qeyd edildiyi kimi,
şüurun miihiim xarak-tviistikalanndanbirini təşkil edir. Lakin şüurun digor
struktur xiisu-
ıwotlərindən forqli olaraq onun özünəməxsus cəhətləri do vardir. ■U cohotlor
«mənlik» sözündə ifado olunmuşdur. «МəпНк şüurun-da» şüurun biitiin
xiisusiyyotlori insanin «moni» vasitosilo ifado olunur vo şəxsiyyət hadisəsinə
çevrilir. Bu о demokdir ki, monlik
ниш bimodal xarakter daşıyır: onda eyni vaxtda hom «mon»o (subyckto), hom
do «qcyri-mon»o (obyckto) monsub olan cohotlor
ms
olunur. Mosolon, uşaq öz
əlini dişlədikdə ağrı hiss edir, anası-nın, qardaşının və ya gəlinciyinin əlini
dişlodikdə iso ağn hiss et
mir.
О, öz əli ilə anasının, qardaşının, gəlinciyini əlini
fərqləndir-moyo başlayır.
Mənlik şüuru insanin özünü şəxsiyyət kimi tanıması və dərk ctməsi
prosesidir. Mənlik şüuru dedikdo insanin özünün tolobat vo qabiliyyotlərinə,
fikir və hisslərinə, davranış vo foaliyyot motivlə-rinə şüurlu miinasibəti nozordo
tutulur. Onun osas olamotlori aşa-ğıdakılardan ibarotdir: insan özünü biitiin otraf
alomdon, yoni «mən»ini «qeyri-mən»dən ayınr, özünün fiziki, psixi vo monovi
kcyfiyyotlorini qiymotlondirir vo dork edir, psixi hoyatinin biitiin cohətlərinə
şüurlu miinasibot bəsləməyə başlayır.
Monlik şüurunun strukturunda aşağıdakı üç cohoti xiisusilo forqlondirmok
lazimdir.
1.
«Mon obraz» - insanin özü haqqinda tosovviirlori (buna baş-qa sözlə,
psixoloji avtoportrct do deyilir).
2.
Özünüqiymotləndirmə - insanin özünün özü haqqındakı tə-səwürlərinin
adekvat surotdo qiymətləndirilməsi.
3.
Potcnsial davranış rcaksiyalan - insanin «Мəп obrazı» vo özünə verdiyi
qiymətlərin onun davranış və rəftarında tozahiir etmosi.
|