216
111
forqləndirirlor. Balaca oğlan ve
1
qızlarda öz cinsləri haqqinda tosovvürlər
fonnalaşmağa başlayır. d
Böyük məktəboqədor yaşlı uşaqlar artıq oğlan və qız anlayışlaJ ıından noinki
geniş istifado cdir, hom do «Sən oğlansan, ya qız^ san?» - sualına daha doqiq
cavab verirlər. Uşaqlann, demok olar ki, hamısında cinsin gcyim və bəzək
xiisusiyyotlori, bir qismindo iso hotta fiziki olamotlori haqqinda nisboton doqiq
tosovvürlər omola golir.
6 yaşında özünü göstərən miihiim xiisusiyyətlərdən biri uşaq-larda «bədənin
sxemi» haqqinda təsəvvürlərin fonnalaşması ilo olaqodardir. Miioyyon edilmişdir
ki, 6 yaşından sonra corrahiyyo yolu ilo bannağı, oli, ayağı vo s. kəsilmiş
pasientlorin, demok olar ki, hamisi bodonin miioyyon bir hissəsinin çaımadığını
duyuıiar. Halbuki 6 yaşına qodor barmagi vo ya oli kəsilmiş uşaqlarda, cləce do
anadan barmaqsız, olsiz vo ya ayaqsız doğulmuş adamlarda belo bir duyğu
müşahidə olunmur. Beloliklo do fantom duyğular 6 ya-şından sonra, yoni bodonin
sxemi haqqinda tosovvürlor formala-şandan sonra omolo golir.
Bodonin sxemi haqqinda təsəvvürlər forınalaşdıqca uşaq özü-nü todricon ətraf
mühitdən ayırmağa və özünü sanki kənardan gör-məyə, öziinii perseptual
(başqaları torofindon qavranılan) obyekti kimi fərqləndirməyo başlayır.
Bu zəmindo uşağın davranışı nəzərə çaфacaq dorocodo dəyij şir və
mürokkəbləşir. Onun fəallığı artir. Balaca oğlan və qız intu-
220 surotdo olsa
da,
başa
düşür ki,
о, özünü песо müşahido edirso,
a
adamlar
da
onu
elo
müşahidə edirlor. 5-6 yaşından başlaya-uşaqlaıda həya hissinin daha
aydm şəkildə tozahiir etmosi
do, rinci
növbədə, onlann özlərini perseptual
obyekt kimi fərqləndir-
si ilo
əlaqodardır.
Uşağın
özünü mohz
perseptual obyekt kimi fərqləndirməsi
vo Ldonin
sxeminin formalaşması onda həya zonalan haqqinda
to-
vvürlərin formalaşması
üçün olverişli şoraiq yaradır. «Yaxşı nə-. pis nodir?» mövzusunda uşaqlarla
apanlan söhbətlor onların 'vaftq tosovvürlərini daha da dəqiqloşdirir. Valideyn
«Раһапт у, eyibdir!», «Ога getmə, oğlanlar çimir!» kimi qısa, aydin, lakin osional
boyalarla zəngin irad
və
tövsiyolərlə uşaqlarda yeni
Iməlo
golon həya hissino
istiqamot verir. Bu zaman yaşlılar uşaq-I
ч т
diqqotini daha çox davranış
vo
roftann monovi toroflorino 4b edirlor. «Раһапт gey, eyibdir!» omrinin oxlaqi
monasi da
■nohz
bundan ibarotdir.
Uşaqlar öz horokotlorinin monovi torofini dork ctdikco, onlann başlılarla
vo
yoldaşlan ilo qarşılıqlı miinasibotlori daha da mürək-löbləşir. Onlann iinsiyyot
vo
roftan песо deyorlor, «monovi me-
Cirlarİa»
miioyyon olunmağa başlayır. Bu
baximdan kiçikmoktobli yoşı dövründə miihiim dəyişikliklor baş verir.
Kiçik moktoblilərdo omolo gələn yeni xiisusiyyətlərdən biri refleksiya ilo bağlıdır.
Onlar özlərinin fıkir
vo
oməllərinə bir növ lionardan baxmağa,
öz
horokot
vo
əməllorini başqalarının gözü ilo 'qiymotlondirmoyə başlayırlar. Bu əsasda
da
kiçik
moktəblilərdə fleksiya formalaşır. Refleksiya, artiq qeyd edildiyi kimi,
özünüdorketmo prosesidir. Bu о demokdir ki, refleksiyanm yaranması ilo monlik
şüurunun for-malaşmasmda kcyfıyyətcə yeni merhələ başlayır. Həmin mərhələ ио
kiçik
moktəbli yaşına təsadiif edir.
Rcflcksiyanın omələ gəlməsi ilə kiçik moktobli özünün fıkir vo əməllorini
obyektiv surotdo tohlil etmoyo başlayır. Onun başqa •damlarla qarşılıqlı
münasibotlorinin xarakteri dəyişir. Bu baximdan qızlarda hoya hissinin
özünoməxsus tozahiir formalan haqqin-Ба
V. A. Suxomlinskinin müşahideləri
maraqhdır. O, «Votəndaşm doğulmastv' kitabında yazır: «Qızların
vo
oğlanların
cinsi yctişkən-liyinin eyni vaxtda başlamaması torbiyo işini hom
do
ona goro
yüngülloşdirir ki, qızlar oğlanlardan utamrlar. Aşağı sinifdə uşaqlar yayda bir
verdo çimiıdilor; gölün sahilində həvəslə qaçır, пот qumdan müxtoliJ' tikintilər
qurur, suda oynayırdılar. Lakin qı üçüncü sinfı bitirdikdən sonra tokliyə can
atmağa başladılar. О lanlar qızlann onlarla bir yerdo çimmək istəməmələrinin
sobəb
:
başa düşmürdülər. Oğlanlardan biri deyirdi: «Siz xudbinsiır Qızlar cavab
vcrmirdilor, yalnız gülümsəyirdilər. Sanki oğlanl həiə dərk etmədikləri şeyi onlar
başa diişürdülər. Qızlarda analı miidrikliyinin məhz belə oyanması tərbiyəni
asanlaşdınr.
Yeniyctməlik yaşında isə qızların oğlanlardan, oğlanların Г qızlardan
utanması adi haldır. Bəs, bunu nə ilə izah etmək olar?!
Monlik şüuru sözün əsl mənasında yeniyetməlik yaşı dövründ fonnalaşır.
Lakin o, birdən-birə əmolə gəlmir. Əvvolki yaş dövrlə^ rində körpə uşağın özünü
güzgüdə tanıması, «bodəninin sxemini təşokkülü, refleksiyanın əmələ gəlməsi -
bunların hamısı monlık şüurunun yeniyctmolik yaşı dövründo keyfıyyətcə daha
yüksək in-kişaf mərhələsinə daxil olmasını sortlondirir.
Kiçik məktoblidən forqli
olaraq ycniyctmədə özünə, öz şə həyatına,
şəxsiyyətinin xüsusiyyotlorinə maraq yarandıqca, özün qiymətləndirmə tolobati,
özünü başqaları ilo miiqayiso etmok mey li xiisusi mona kosb edir. Bunun da
noticosindo yeniyetmə
ö üçün öz «Mən»ini bir növ kəşf cdir. Mənlik şüurunun
formalaş: ğa başlaması və inkişafı yeniyetmənin biitiin psixi həyatına, on? tolim
foaliyyotinin xarakterino, ətrafdakılara münasibətinə, yaşlı lar, yoldaşları vo
monsub olduğu kollektivin iizvlori ilə qarşılıqlı münasibətlərinə öz təsirini
göstorir.
Yeniyetmədə mənlik şüurunun formalaşması onun öz davranı^ şını, özünün
mənəvi keyfıyyətlərini, xarakter və qabiliyyətlorini dark etmosi ilo başlayır.
Ilk dövrlordə yeniyctmənin mənlik şüurunun əsasmı başqa^ adamlann -
yaşlıların (müollim, valideynlor və qonşuların), коПеЦ tiv iizvlorinin,
yoldaşlarının onun haqqındakı mülahizəlori təşküj edir. Yaş artdıqca yeniyctmə
öziinün şəxsiyyətini müstoqil tohlil etmoyo və qiymətləndinrıəyə başlayır. Bu
baximdan ycniyetmənin, başqalarının və özünün qiymotləndirmə meyarlarına,
226
115
15»
/4 §3. Özitnüqiym.ıtLmdiınıo Ишщшаа
Özünüqiymətləndirmo tennini iki sözdən - özünü və qiy ləndinnə
sözlərindən omolə gəlnıişdir. Onun psixoloji mənası dındır: söhbət insanin özünə
vcrdiyi qiymətdon, özünün ob; qiymətlondinnəsindən gcdir.
İnsanın özü haqqındakı təsovvürlərinin formalaşması bilav tə
özünüqiynıətlondinnə ilə bağlıdır. İnsan özü özündə hansı
ce«
hətlori
qiymotlondirir? Onun üçün bir insan kimi miihiim olan
hor şeyi: özünün
qabiliyyətlorini, mənəvi keyfıyyotlorini, omollorini, öz imkanlarını vo
perspektivlərini, özünün qarşılıqlı miinasibotlori-ni, qmp və kollektivdə, başqa
adamlar icorisindo tutduğu ycri qiymotlondirir vo s. Bununla yanaşı miioyyon
hoyati situasiyalarda, xüsusilo ailodo vo kollcktivdo insan öz üzorino mosuliyyot
götiirüb miihiim biraddım atdıqda, konflikt şoraiti yarandıqda vo s.-do özü-
nüqiymotləndirmə xiisusilo miihiim ohomiyyot kosb cdir. Aydin mosolodir ki,
özünüqiymətlondirmo miirokkob prosesdir: o, öziinü-miişahido vo özünütohlil
yolu ilo lonnalasir, bu zaman insan özüno adoton başqa adamlann göziiylo baxır,
bir qayda olaraq. özünü on-larla miiqayiso edir.
Psixoloji cksperimentlordo bu cohot həmişə aydin nozoro саг» pır. Belo
ckspcrimentlordon biri ilo tanış olaq. Tutaq ki. iki miixtolif zavodda bir neço
mühondis ştatı boşdıır. Homin vəzifəni tutmaq üçün birinci zavodda 5 nəfər - A.,
S., Ş., V. vo N., ikinci zavodda iso 4 nəfər-Q., P., Ə. və M. orizə vcrmişdilor.
Gone miihondislo-ro ovvolco miioyyon blanklar vcrilir vo miivafiq suallara
cavab veflj mok toklif olunur. Suallar clo tərtib olunmusdur ki, onlara cavab
veronlor oslindo özlərinin miioyyon keyiiyyotlorini qiymotlondirir-lər.
Eksperiment iki variantda -1-ci zavodda 1 variantda, 2-ci zavodda II
variantda арапһг.
Aşağıda homin variantlar nəzərdon keçirilir.
Gone mühondislər T.-ni (I variant) və İ.-ni (II variant) gördiik-dən sonra
onlann özlərino vcrdiklori qiymotlor dəyişiləcokdirmi? Eksperimentin osas
moqsodi do mohz homin mosoloni aydınlaşdır-maqdan ibarot idi. Bunun iiciin
gone mühondislorin T.-ni vo İ.-ni görmomişdən ovvol vo görəndon sonra
doldurduqlan özünüqiy-motlondirmo blanklarmi bir-biri ilo miiqayiso ctmok
lazimdir.
Dostları ilə paylaş: