və
yeninin isə çətinliklə əmələ
gəlməsi təşkil edir.
Retikıılyar formasiyanm (törəməli şaxənin) tədqiqindən aydın olur ki,
qabıqaltı sahələr insanin emosiyalarına ciddi təsir göstərir. Molumdur ki,
reseptorlarda əmələ gələn oyanmalar analizatorun miivafiq sahosinə moxsusi
yolla gedir. Elekırofızioloji todqiqatlar göstərir ki, homin oyanmalar başqa yolla
da, yəni törəməli şaxo \ a-
156 sitəsilə do miivafiq sahəyo çata bilir: miixtolif hiss üzvlərindən tö-rəməli
şaxəyo sinir impulsları golir. Homin impulslar təhlil edildik-dən sonra baş-beyin
yarımkürələrinə ötürülür. Törəməlı şaxə ener-ji mənbəyi kimi çıxış cdərok
beynin fəallığını hom artira, hom də azalda bilir, yoni beynin xaricdən gələn
qıcıqlayıcıya cavabını ya gücləndirə, ya da zəiflədə bilir. Demoli. insanin
emosional tonusu xeyli dorocədo törəmoli şaxənin vəziyyotindon asılı ola bilər.
İnsan hisslorinin yaranmasında və tənzim edilməsində ikinci siqnal sistemi
xiisusi rol oynayır. Bu iso insan hisslorinin qabıqaltı mərkəzlərdon çox, beyin
qabığının foaliyyoti ilo olaqodar olduğu-nu siibut edir. Beyin qabığı iso bədəndo
baş veron biitiin proseslori öz nəzarəti altmda saxlayır. Odur ki, söz
qıcıqlandırıcıları, yoni sözləri hansi monada vo hansı ahonglo işlotmək vasitosilo
başqa şəxslərin daxili aləminə tosir etmok, onlarda miixtolif emosional voziyyot,
hisslor yaratmaq miimkiin olur. Bununla da hisslor hey-vanlardaki bioloji proses
soviyyosindo qalmir, ictimai xarakter kosb edir, insan şüuru ilo olaqolonir. Yoni
insanda daha ali oxlaqi, zehni, estetik hisslorin omolo gəlməsi üçün zomin
yaranir.
Miixtolif hisslorin baş vermosi ilo olaqodar olaraq bodondo miioyyon üzvi
doyişikliklər omolo golir. Belo dəyişikliklər h i s s l o r i n x a r i c i
i f a d o s i adlanir. Homin xarici ifa-doyo
goro
insanda bu vo ya digor
hissin baş verdiyini toyin etmok mümkündiir. Miioyyon hisslorin omolo golmosi
ilo olaqodar olaraq insanin tənoffüs süroti doyişir^Qan damarları ya genişlənir
(iiz qi-zanr), ya da büziilür (rəngi aganr), qan təzyiqi artib-azala bilir. Nobzin
vurmasi artir, mosolon, qorxu zamani nobz 60 - 70 dofodon 80 - 90-a qalxir.
Hotta imtahanlarin yaxınlaşdığım xatırlamaqla to-löbonin qan tozyiqi nonnadan
15 - 30 mm qodor artiq ola bilir;
Hisslor daha çox i f a d o l i h ə r ə k ə t l . ə r d ə tozahiir edir.
Insamn mımikasına (iiziin ifadoli horokotlorino), pantomi-mikasina (bodon
iizvlorinin ifadoli horokotino), sosin intonasiya vo tembrino osason onun no kimi
hisslor kcçirdiyini toyin etmok mümkündür.
Təsadüfı deyildir ki, böyiik sonotkarlar surotin daxili alomi ilo onun
mimikası arasındakı miinasıbətə ciddi diqqot yetirir, bunu insanin daxili aləmini,
hisslərini nümayiş etdiron miihiim vasito sa-yirlar. Mosolon, L. N. Tolstoy hissi
vəziyyotdən asılı olaraq gözlə-rin ifadosinin 85, gülüşün iso 97 çalarının tosvirini
vermişdir. Lco-
157 nardo da Vinçi göstərirdi ki, ağlamağın səbəbindən asılı olaraq insanin
qaşlarının vo dodaqlannm ifadosi başqa euro doyişilir.
Qaşların, gözlərin vo dodaqlann miixtolif vəziyyətə düşməsi-nə osason
insanin no kimi hisslor kecirdiyini daha asanliqla miioyyon etmok olar (şəkil 27).
Qorxu, ağrı vo s. ilo olaqodar olan ifadoli horokotlor anadan-gəlmə olduğu
halda, ali hisslorlo olaqodar olan ifadoli horokotlor tarixi inkişaf nəticəsində
meydana çıxmışdır.
Hisslor insanin nitqindo do ifado olunur. Doğrudur, bəzən de-yirlor ki, mon öz
hisslorimi ifado etmok üçün miivafiq söz tapa bil-mirom. Ancaq bu, insanin
hoyat təcrübəsindən, başqa adamlann daxili alomini bilmosindon, dil
zonginliyino malik olmasından çox asılıdır. Hissi nitqdo ifado etmoyi bacarmaq
lazimdir. Hotta on dorin hisslor belo miivafiq torzdo ifado edilməsə, heç kəsə
çatmaz. Odur ki, nitqin ifadoliliyino fikir verilmolidir. Bunun üçün ifadolo-rin
düzgün seçilməsi, hissləri doğuran şəraitin obrazlı tosviri, sözlərin xususi şəkildə
tələffüzü, mimikanın, pantomimikanın nitqin məzmununa, ahənginə uyğun
gəlmosi do vacibdir. Buraya into-nasiya, danışıq sürəti, vurğunun yerində
işlədilməsi, sözlər ara-sındakı fasilonin
artıq-əskikliyi vo s. daxildir. Hisslorin
nitqdo ifadosi üçün danışığın ifadoli hə-
rəkətlərlə müşayiət edilmosi zə-ruridir.
Çünki bəzon elo hisslor olur ki, onları,
песо deyərlər, yal-nız çılpaq sözlorin
kömoyilə ifado etmok çətin olur. Bu zaman
insanin üzünün, gözünün ifadosi onun
imdadına çatır. Yaxşı de-yiblor ki, hor şeyi
sözlə ifado etmok mümkün olsaydı, onda
tosviri
incosonoto,
musiqiyo
ehtiyac
qalmazdi.
İnsan hisslori tolobatla şortlənir, lakin
bu, bozon bilavasito olmur, aydin surotdo
nozoro çarpmır. Mosolon, insan gözəl bir
158
mənzərəni əks etdirən incəsənət əsərinə
baxır, onun gözəlliyinə lıeyran olur, bu
zaman onda miixtolif hisslor omolo golir.
Halbuki bu hisslorin baş qaldınnası elo
insanin monovi təlobatı ilo bilavasito
əlaqədardır. Buna goro do ictimai varliq olan
insanda maddi, iiz-vi tolobatlarla (yemoyo, monzilo vo s. olan tolobatla) yanaşı,
mo-novi tolobat da vardir. Bu tolobat həmişə insam bu vo ya digor foaliyyoto
tohrik edir. Homin foaliyyotin insan tələbatını odoyib-ödəməməsindən asılı
olaraq onda miixtolif hisslor omolo golir.
Demoli, insan tolobatinin inkişafı vo dəyişilməsi onun hisslori-n miihiim
tosir göstərir. Hisslor do dəyişib, yeni mozmun kosb •ilir. Modoni tolobatlann
inkişafı noinki insan hisslorinin mozmu-nuna, hom do onlann tozahiir
xususiyyotlorino tosir göstərir.
İnsan hisslori iiciin onun keçmiş təcrübəsi, ictimai-siyasi hoyat terzi, adot
etdiyi rəftar vo davranışı da miihiim rol oynayir. Forqli hoyat torzino, davranış
vo roftara alışmış insanlarda eyni obyekto boslonon hisslorin mozmunu
tamamilo başqa-başqa olur. Əgər biri öz xoşbəxtliyini başqasının bədbəxtliyi
üzərində qurursa, bu humanist təbiətli adamlarda monfı hisslor doğurur, qəddar
adamlar torofindon iso adi hal kimi qavranılır.
Odur ki, hisslorin osas mozmununu insanin obyektiv gercokli-yin cisim vo
hadisolorino boslodiyi subyektiv münasibət təşkil edir.
i
eni insan emosiyalannda
ifado olunan münasibət homişə şəxsi, subyektiv xarakter daşıyır. Mosolon,
yağışın yağması iki adama miixtolif cür tosir edor. Biri buna sevinər, şadlanar ki,
mohsul bol olacaqdir; digori iso kodorlonor ki, ayaqqabısı vo ya paltan islanar,
\arab
olar. Demoli, eyni bir hadiso birinə xoş golir, başqasına iso bu da cismo vo
ya hadisoyo boslonon subyektiv münasibətdən asılıdır.
insanda eyni bir hiss, mosolon, sevinc hissi miixtolif qiivvodo tozahur edo
bilor. İnsan axtardığı bir cismi tapdıqda, yaxin dostunu .'uliikdo, on illərlə
gönnədiyi qardaşına vo ya bacısına qovuşduq-da, ciddi bir elmi koşf etdikdə,
böyük bir sonot əsəri yazdiqda se-.mir. Biitiin bu hallarda insan eyni bir hissi
keçirir, sevinir, lakin homin sevincin mozmunu, davamlılığı, qiivvosi, ifado torzi
eyni olmur.
Bozon do hisslor, песо deyərlər, insanin özündən asılı olmur, insan istoso
belo, bir hissi əvvəlki soviyyodo eyni bir qiivvodo sax-luya bilmir. Molumdur ki,
miioyyon bilik və vərdişlər unudulur. Miioyyon hisslor do sönüb gedir. Mosolon,
əziz adamin itirilmosi
159 ilə əlaqədar olan dorin kədər, zaman keçdikcə zəifləyir. Biz unu-dulmuş
biliyi təkrar vasitosilo hafızəmizdə canlandırmağa çalısdı-ğımız kimi, hisslorin
sönməsinin qarşısını almağa da cəhd göstəre bilorik. lakin bu ciddi-cohd cox
zaman heç bir notico vermir, insan homin hissi olduğu kimi mtihafizo edo bilmir.
insanda hisslor yaşın artması. göriiş dairəsinin genişlənmosi, hoyat
təcrübəsinin zənginləşmosi ilo olaqodar olaraq da dəyişilir Mosolon, uşaq vaxtı
qüwəli olan miixtolif hisslor aradan çıxr onun yerini yeni hisslor tutur.
İnsan hisslərinin başqa xiisusiyyoti do vardir. Əvvola hisslo do, biitiin psixi
proseslor kimi, varlığı oks etdirir. Bu monada deyi-lir ki, hisslor, emosiyalar
olmadan insanların həqiqət axtannasi hall olmamış, yoxdur vo ola biimoz.
Demoli. hisslor do varlığın inika-sıdır. Yoni onlann monboyi obyektiv alom,
otraf varlıqdır. Lakin idrak proseslərində varlığın cisim vo hadisələri müxtolif
şəkild oks etdirilirso, hisslor insanin homin dork etdiyi cisim vo hadisolo-ro
boslodiyi miinasibotin ifadosidir.
ikinci torofdon, insan hisslori ictimai-tarixi xarakter daşıyır. Yoni insan
hisslorinin osas monboyi ictimai hoyatdir, insanlar ara-sındakı qarşılıqlı
miinasibotdir, comiyyot miqyasında mövcud olan birgəyaşayış qaydalarının
gözlonməsidir. Bu monada insan hisslori heyvanlarda sadoco olaraq iizvi
Şəkil 27. Dodaq və gözlərin vəziyyətini
dəyişməklə sifətde əmələ gələn nıüxtəlif
ifadələrin sxematik təsvirinə aid
nümunələr (P.M.Yakobsona görə)
tolobatlann ödənilməsi ilo bağlı olan «hcyvani hisslordon» tamamilo forqlonir.
Hotta insanin iizvi tolobatinin ödənilməsi ilo olaqodar olan sado hisslori belo
(bunu emosiyalar da adlandırırlar) heyvanlann emosiyalanndan xeyli do-rocodo
forqlonir.
Emosiya daha sado hissi hal olub, osason iizvi tolobatlann, mosolon,
yemoyo, tomiz havaya, suya vo s. olan ehtiyaclann ödonil-mosi ilo əlaqədardır.
Bu cohotdon emosiya heyvanlarda da vardir. Çünki heyvanlarda da iizvi tobii
tələbatın ödonilməsi ilo olaqodar olaraq miioyyon emosiyalar baş qaldınr. Hotta
nisboton ali heyvanlarda qəmginlik, şadlıq (gülmək, ağlamaq) vo s. kimi
emosiyalara tosadiif edilir. Bozon belo emosiyalar tokco iizvi təlobatın ödonil-
mosi ilo olaqodar olmur. Heyvan öz balasını itirdikdo qomgin olur, ağlayır. Bu
monada emosiya hom insanda, hom do hcyvanlarda vardir. Əlbəttə, insanin iizvi
tolobatinin ödənilib-ödonilmoməsi ilo olaqodar olan sado emosiyalar belo,
heyvanda nozoro çarpan emo-siyalardan mahiyyot etibarilo tamamilo forqlonir.
Çünki insan ictimai varlıqdır. Hisslor iso osason insanin ali tolobatlan, miirokkob
160 ictimai miinasibotlori ilo bağlı olduğıına göro yalniz insana тех-susdur.
Molumdur ki, insan heyvandan yalnız ağlı. iradosi ilo deyil, eyni zamanda
hissi ilo do forqlonir. K.Marksin tobirinco deyilso, insan, yalniz təfokkürii ilo
deyil, bolko biitiin hisslori ilo şeylər diin-yasında öziinün insanlığını tosdiq cdir.
Buna görə do insanin iizvi toləbatın ödonilməsi ilo olaqodar olan nisboton sado
hisslori belo, ictimai xarakter daşıyır. Odur ki, ictimai şəraitin dəyişilməsi ilo in-
sanlarda bir sira yeni hisslor omolo golir, köhnoləri iso söniib gedir. Hotta ictimai
varlığın doyişilməsilə insanin eyni cismo olan tniina-siboti do tamamilo dəyişir.
F. Engels insan hisslorinin tarixən doyişilmosini mohobbot his-sinin
timsalinda aydin surotdo göstərmişdir: «Müasir cinsi mohobbot sadoco cinsi
meyldon, qodim insanlann erosundan olduqea forqlidir. Əvvəlon, bu mohobbot
sevilən şəxsdo qaışılıqlı mohobbot olmasını tolob edir; bu cohotdon qadın kişi ilo
borabor voziy-yotdodir, halbuki antik eros üçün qadınm razılığı hcç do homişə
tolob olunmurdu. İkincisi, cinsi mohobbot о qodor şiddətli vo davam-li olur ki,
kam almamaq vo hicran dordi hor iki tərəf üçün böyük, bolko do on böyük
bodboxtlik kimi görünür; onlar bir-birino moxsus olmaq üçün çox qorxulıı addım
atirlar, hotta öz hoyatlannı toh-liikoyo sahrlar, bu iso qodim dövrdo yalniz or-
arvad sodaqoti po-zulduğu hallarda olurdu. Nohayot, cinsi olaqoni pislomok vo
ona haqq qazandirmaq iiciin yeni monovi meyar meydana çıxır: cmsi əlaqonin
noinki yalniz nikahli vo ya nikahsız olduğunu soruşurlar, homçini bunu da
soruşurlar ki, bu olaqo qarşılıqlı məhəbbətdən meydana gəlmişdir, ya уох».
Demoli, insanin varlığı ictimai mahiyyot kosb etdikco, hoyat tərzi, şiiur
soviyyəsi dəyişildikcə, onun hisslori do doyişilir, yeni oxlaqi mozmun kosb edir.
Belo hisslor iso heyvanlara yaddir.
Hisslor insanin foaliyyoti ilo iizvi surotdo bağlıdır. Əvvola, insan hisslori
miioyyon foaliyyot prosesindo töroyib coroyan edir. ikincisi, hisslor foaliyyotin
miihiim motivi kimi insam bu vo ya digor foaliyyoto tohrik edo, yaxud
fəaliyyətdən cokindiro bilor. Bu .əhətdon hisslor f o a l (stenik) vo q e y r i -
f o a l (astenik) ol-maqla iki qrupa aynhr.
/Stenik, yaxud foal hisslor/ orqanizmin hoyat foaliyyotini yiik-soldir, onun
qiivvosini artinr, foaliyyoto tohrik edir.
Mosolon, sevinc hissi zamam kiçik qan damarları genişlonir.
bir sira üzvlər, xüsusən bcyin qanla daha yaxşı tomin olunur. Belə adam
yorğunluq hiss etmir, miixtolif horokotlor cdir, scvincindon atılıb-düşür, çalıb-
oynayır, giiliir vo s. Beynin qanla yaxşı tochiz olunmasi onun zehni vo fiziki
omok qabiliyyotini do yuksoldir.
Astenik hisslor iso, oksino, orqanizmin hoyat foaliyyotini zoif-lədir,
enerjisini azaldir. Mosolon, insan kodorlondikdo onun qan damarlan büzülür,
sifəti ağarır, beyino qan az gedir, bodonin hora-rəti aşağı düşür, insan üşüyür,
tənoffüs çətinləşir (elo bil adamı bo-ğurlar), horokotlor ağır və sönük olur, insan
özünü ozgin hiss edir, onun zehni foaliyyoti zəifləyir vo s.
Ancaq, iimumiyyotlo hisslori «stenik» vo «astenik» deyo iki qrupa bölmək
vo onlar arasinda qəti sodd çəkmək doğru deyildir. Çünki eyni bir hiss şəraitdən,
adamın fordi xüsusiyyətindən asılı olaraq, gah stenik, gah da astenik olur.
Mosolon, qorxu hissi birmin ol-qolunu bağlayır. Başqası iso homin hissin tosirilo
hotta igidlik do göstorə bilir vo s.
insan bu vo ya digor cismo, hadisoyo ya musbot, ya da monfl miinasibot
bosloyo bilor. Bu cohotdon insan hisslori həmişə bir-bi-rinin oksi olur. Bu,
h i s s l o r i n q ü t b ü l ü y ü adlanır. Mosolon, giimrahhq - yorgunluq,
scvinc - kodor, mohobbot - nif-rot vo s.
Hisslor insan hoyatinda miihiim rol oynayir. Belo ki, hisslor insanin psixi
həyatını zənginləşdirir. Halbuki hisslori yoxsul olan adam iso osl yaradıcı
soviyyosino yiiksolo bilmir. Çünki о, yaradı-cılığın biitiin scvinc vo iztirablanm
duya bilmir. Belo adamlar hor hansi yiiksok moqsod uğrunda mübarizo
aparmağa çətinlik çokor-lər. Əgər insan uğrunda miibarizə etdiyi şeyi dorindon
sevmosə, onun çotinlik vo iztirablarına dözo bilmoz.
İnsanın keçirdiyi hisslor zəif vo qüvvətli do ola bilər. Adotən hissin
qüvvosi onu törodən obycktin insan iiçiin no kimi ohomiyyoto malik olmasi ilo
toyin edilir. «Çox sevindim», «bir о qodor do kədərlonmədim», «çox
kədərləndim» və s. ifadələr hissin no doro-codo qiivvotli vo ya zoif olmasını
göstorir. Hissin qüvvəsi hazırkı anda hisslorin insam no dərocədo biiriimosi,
onun horokot vo dav-ranışında, mimikasinda aydin surotdo ifado olunmasi ilo
toyin edilir. Mosolon, həddən artıq şadlıq, kodor qiivvotli hissdir.
Hisslorinin dorinliyi iso, birinci növbədə, onlann insan iiciin ohomiyyoti ilo
miioyyon olunur. Hor hansi bir obyekto dorin hiss (mosolon, mohobbot)
boslondikdo homin obyektin itirilmosi insana
162 cox ciddi surotdo tosir edir, onun
ohvah uzun zaman pozulur. Dorin hisslor
uzun miiddot davam edir, insanin roftanna
vo davranışı-na tosir göstərir.
4. Emosional halotlor
Hisslor qiivvo, davamlihq vo sürətə görə miixtolif növlərə ay-rılır. Bunlan
insanin emosional haloti do adlandırırlar. Miiasir psixologiyada insanin
emosional halətlorinin öyrənilməsino xüsusilə böyük ohomiyyot verilir. Bu iso
təsadüfı deyildir. insanda omolo golon, giinlorlo, hotta, bozon hoftolorlo davam
edon cmosional halotlor tokco onun omok mohsuldarlıgına deyil, hom do psixi
sağ-lamlığına miihiim tosir göstərir. Onlardan bozilori ilo tanış olaq.
Əhval - çox zoif coroyan edon emosional halotdir. Mosolon, insan qəmgin,
şad, ozgin, giimrah, qiissoli vo s. ohvalda ola bilor, lakin onlar zoif coroyan
ctdiklorindon о qodor do aydin surotdo nozoro çarpmır vo çox koskin xarici
ifadoyo malik olmur.
Əhvallar xeyli miiddot: hoftolorlo, aylarla davam edo bilor.
Əhvalın bozon sobobi tam aydin olmur. Belo ki, insan özündə bu vo ya
digor ohvalin sobobini, песо omolo goldiyini bozon aydin dork edo bilmir. Çünki
ohvah çox zoif qıçıqlayıcılar bclə dəyişo bilir. Mosolon, adam acıqlı olduqda on
cüzi şcylər belo (birinin bərkdən gülməsi, stola toxunmasi vo s.-do) onun ohvahni
pozur. Buna goro do ohvallar da stenik vo astenik ola bilir.
Əhval insanin tosovviir vo düşüncəsinə, onlann mozmun vo is-tiqamotino,
otraf alomo boslodiyi miinasiboto tosir göstərir. Adam-da şad vo giimrah ohval
olduqda otrafdaki hor bir şey insana xoş tosir bağışlayır. Hor şey onu vocdo
gotirir. Qomgin olduqda iso oksino, hor şey ona sönük vo monasız görünür.
İnsan ohvalin qulu olmamali, oksino, homişə mənfı ohvallara qarşı mübarizo
aparmagi bacarmalıdır. Bir do ki, insan ohvalmin si-rayətetmə xüsusiyyəti vardir.
Mosolon, miiollimin giimrah ohvah, qomginliyi vo ya süstlüyü çox vaxt asanlıqla
şagirdloro do kcçir. Odur ki, no kimi xoşagolmoz hadisonin baş vennosino
baxmaya-raq, müəllim öz əhvalının osiri olmamahdir. İmtahan vaxtı miiollimin
gümrahlığı, şad ohvala malik olmasi şagird vo tələbələrə musbot tosir edir,
onlann qiivvolorini sanki səforborliyə ahr.
İnsan öz ohvahni idaro etmok iiciin onu törodon soboblori yax-
163
11*
şı bilmolidir. Əhvalı törodon səboblər iso çoxdur. İnsan orqaniz-mində baş vcran
doyişikliklər (mosolon, xostə voziyyət homişo əh- ' valı pozur, insan jağlam
olduqda, yaxşı yatdıqda iso gümrab olur),' insanin yasadığı vo foaliyyot
göstordiyi hoyat şoraıti, lazımi iş ye-rinin, rahat monzil şoraitinin, kifayət qədər
nəqliyyatın, sakitliyin, təmiz havanın olub-olmaması, eleco do insanlar
arasındakı qarşıltq-h rnünasiböt əhvala ciddi təsir göstərir. Odur ki, qarşıhqlı
münasi-bet .'tikasırı gözləmok, yüksək davranış mədənjyyəti hor bir şəxs üçön
zənıridir.
Af
f
ektlər (latjn dilindo affektus rubi t0İätüm, hoyəcanlanma de
nokdiı*)
-
coşgıın Surotdo omolo golib koskin xarici ifadəyo malik olan azmüddoth, lakin
qüvvotb coroyan edon hisslərdir. Qeyz, dəhşot, hoddən artıq sadlıq, kəde-r, qəzəb
vo s. affekto misal ola
bi
lor.
AfFekt hallan bozi adamlann foaliyyotino pozucu tosir gostorir, hotta
onlann belo məqaınlarda öz hərəkotlori, danışığı üzorindoki şütirra nczaroti do
zəifləyir. Affekt anında bozi adamlar qışqınr,
1
kəskin horokotlor edir, aydın
danışığını itirir. avn-ayrı hallarda is
ё
heç bir söz deyə bilmir, tutulur, «donub
qalın>, /, bayı-
o s. homin voziyyotlor bcyindo baş verən sinir proseslori ilə olaqedardr.
Bu zaman beyində kəskin oyanma ocağı əmolə golir vo ətrafdakı oyanmış
sahəlorə ləngidici təsir göstorir. Mənfı induk-ıyanın tosirilə başqa saholərdəki
oyanma ocaqlan longimə halına kcçdiyino göro adam otrafda baş verşn
hadisəlori aydin dork etmir.
O,
öz horokə'.lori və onıın noticəlori barodo sanki
düşimmür. Qabı-qalti saholor beyin qabığmm ləngidici tosirindon azad
olduğundan
öz
foaliyyətlərinı gıi« 'oı dirir vo nəticodo affekt halında insanda
bir
sıra artıq, lüzumsuz, moqsodsiz horokotlor do özünü büruzə vcrir.
Bozon. afTekt qəfloton miioyyon partlayış kimi baş verir vo tez-tOcle son
hoddə çatır. adam tez özündən ç'ıxır. Başqa halda isə af-fekti törədon obyckt
diqtətimizi colb edir, şiiurumuz onun ü/orində mərkəzləşir, beyindo homin
obyektlo olaqodar olan oyanma sahosi yaranir, otrafdakı oyanmalar longimo
halma keçir, qabıqaltı mor-kəzlər getdikco fəallaşır vo beyin qabtgma tosir
göstorməyo başla-yır, noticodo insan özünü ələ ala bilmir vo hissinin osiri olur.
Bun-dan sonra afTekt özünun son hoddino qodor inkişaf cdir, bu zaman
orqanizmin bütün normal voziyyoli, foaliyyoti pozıılur, b^yin qabi-gındakı bir
sıra mərkəzlordo dorin longimo omolo golir, bununla olaqodar olaraq bozon
tofokkiir vo nitqin do foaliyyoti pczulur. ix-
164 tiyari aıqqət zəifləyir, əlin, bədəniu ауп-ауп üzvlorinin əsməsine təsadül
olunur. Daxili vəzlorin foaliyyoti güciənir, tonoffiis ahongi pozulur, qan
dövranında doyışikhk baş verır, adanı tərləyir, əilori və bədoni əsmoyə başlayır
və s. Bütün bu dəyişiklik affcktin tam şiddotləndiyi vaxt baş vcrir.
AtTekt soyumağa iiz qoyduqda iso onun xarici təzahürləri və daxili tosiri
yavaş-yavaş sönüb getmoyo başlayır. Bu zaman adaın ozgin, yorğun vəziyyətə
düşür, ətrafdakı hadisəloro elinasız yana-şır, yuxulu kimi olur.
Affekt halından yaxa qurtannaq üçün onun noücəsini göz önü-nə gətinnək,
onu dork etmok zəmridir. Bununla yanaşı olaraq af-fekti yaradan obyektdon
diqqoti yayındırmaq, başqa somtə vö-nəltınək də laydalıdır. Əlbətto, affckt
halınm qarşısını almaq insanin iradə qüvvəsindon, şiiurluluğundau, modoni roftar
vərdişlorinə möhkəm yiyələnmosindon çox asılıdır.
Ehtiras - qiivvotli, uzunmüddətli vo dorin hissdir. Ehtiras insanin şüurunun,
daxili qüvvolorinin comləşməsindo, müəyyən va-hid məqsodə yönəlmosindo öz
oksini tapir. Bu zaman hisslor iradi cohd ilo birloşərək adamı miioyyon
çotinlikləri aradan qaldırmağa tohrik cdir.
Ancaq ehtiras insam həmişo foallaşdıra bilmir. Bozon bir or> yekto olan
ehtiraslı münasıbət insam başlıca olaraq passiv surotdo əzab çokmoyo düçar edir.
Bu cohot ehtirasın ikili xarakterdo oldu-ğunu: ya insanin qiivvosini zoiflotdiyini,
ya da artırdığını aydin surotdo gostorir. Ehtiras çox böyük qüvvəyə malik olur.
Ancaq osas məsələ chtirasın nəyə, hansi obyektə yönolməsindədir. Bu cohotdon
ehtiraslar iki qrupa: monfi vo müsbət chtiraslara bölünür. insanin qunıara, spirtli
içkiləro, pula, varlanmaga vo s. olan ehtirasi monfi ehtiraslardir.
Azorbaycan ədobiyyatında monfi ehtiraslarm osiri olan bir sira tiplər
yaradılmışdır. M. F. Axundovun Haci Qara suroti («Haci Qa-ra» əsərində) pul
ehtirasına tııtulmuş klassik xəsis tipidir. O, pul yığmaq iiciin hor cür alçaqlığa,
ailə iizvlorini belo, foda etmoyo ha-zırdır. Yaxud N. Vozirovun «Dağılan
tifaq»ında qumara ehtirasin tipik nümunosi verilmişdir. Homin ehtiras cvin,
ailonin, (osorin adindan da göründüyü kimi) tifaqın dağılmasına gətirib çıxarır.
Monfi ehtiraslar osiri olan adamlar hoyatda insanlann nifrotindon başqa bir şey
qazanmirlar.
Elmo, musiqiyə, incəsənətə, zohmoto vo s. olan ehtiras iso
165 müsbətdir. Əsl məsolo müsbət
ehtiraslan inkişaf etdirməkdir. Əгһөуө,
elmo, incəsonoto, musiqiyo ehtiraslı
mohobbot boslomə-dən həmin sahədə heç
bir yenilik yaratmaq mümkün deyildir.
К .
Marks chtirasa çox yüksək qiymət vcnrıiş
vo onu insanin öz obyck-tinə ciddi surətdə
cəhd cdən mühüm qüvvəsi hcsab ctmişdir.
İ. P. Pavlov gənclərə məktubunda clmi-
todqiqat üçün chtirasın böyıik ohomiyyoti
olduğunu xiisusi olaraq qcyd edirdi: «Elm
insandan hoddon artıq gərginlik vo çox
böyük ehtiras tolob cdir. Öz işinizdo, öz
axtarışlarınızda ehtiraslı olıın». Buradan
aydin olur ki, ehtiras insanin biitiin rəftar
və davranışına, fəaliyyətinə dorin iz
buraxan
qiivvotli hissdir.
Stress (ingiliscə stress - təzyiq, gərginlik demokdir) - insanin gözlonilmoz
gorgin şoraitlo rastlaşarkon keçirdiyi emosional halot-dir. Yəni qəflətən təhlükoli
voziyyətdə və ya mürokkob şoraitdə təcili surotdo müstəqil qərar qobul ctmok,
horokot ctmok lazım olarkon insanda özünü biiruzo vcron halotdir. Miiasir
dövrdo, elıni-texniki tərəqqi şəraitində insanlarda belo emosional halətlər tez-tez
müşahidə olunur. Şagirdlor imtahan verondo, somişinlor toyyarodo uçanda.
operator qəza ilə rastlaşanda, rəhbər işçi mürəkkəb şorait-də tocili surotdo
müstəqil qərar qobul ctdikdə çox vaxt gərginlik keçirir vo onu stress haləti kimi
yaşayır.
Stress voziyyotindo adamlar çox vaxt otraÇcisimləri belo düz-giin
qavramırlar, hafızolori dolaşır, diqqətlorini başqa obyekto ke-çirə bilmirlər,
gözlənilməz qıcıqlayıcılara qcyri-adckvat reaksiya-lar vcrirlər. Bozon tam çaşır,
məqsədyönlü horokot edo bilmirlor. Bozon iso, oksino, stress vəziyyəti elo bil
onlann qüvvə və enerji-sini artınr, fıkri aydınlaşır, çətin məsələni tcz və asanlıqla
holl edir.
Stress terminini 1936-cı ildo moşhur Kanada fizioloqu Q. Sel-yc təklif
ctmişdir. O, ovvolco fızioloji termin kimi işlonilmiş. sonra iso insanin davranışını
psixoloji soviyyodo tosvir etmok iiçiin totbiq olunmağa başlanılmısdır. Hal-
hazırda fızioloji strcsslo (iirok-damar, tonoffiis sistemlorindo doyişikliklor baş
vcrir, başqa vcketa-tiv göstəricilər, qanda biokimyovi dəyişikliklər vo s. özünü
gostorir) yanaşı psixoloji stress do ayird edilir.
Psixoloji stress iso cmosional vo informasiya stresslorino bölü-niir.
informasiya yiikii hoddon ziyado çox olduqea insan tapşırığın öhdosindon gələ
bilmir, istonilon vaxt yüksək mosuliyyot tolob edon lazimi qorara golo bilmir.
Onda informasiya stressi omolo golir.
166
Emosional stress iso təhlükəli, qorxulu, yaxud dorin inciklik şəraitində
tozahiir cdir. Bu halda psixi proseslorin, emosional halo-tin cərəyanında,
foaliyyotin motivasiya sahosindo doyişiklik baş verir. Nəticodə insanin
hərokotlərində, nitqindo pozğunluq özünii biiruzo vero bilir.
Buna goro do ayn-ayn adamlarda, eloco do miioyyon sosial qruplarda uzun
miiddot davam edon stress voziyyotinin aradan qal-dmlmasi xiisusi psixoloji
tosvir vasitolori tolob edir. Bu da respub-likamızda indiki şoraitdo qaçqın vo
köçgünlordo stress halotini aradan götünnok üçün psixoloji xidmoti zomri edir.
Frustrasiya (latinca frustratio aldanma, nahaq gözlomo, oh-val
pozğunluğu) - insanin öz məqsədinə çatmasına maneçilik real vo ya xəyali
mancolorlo rastlaşdığı zaman düşdüyü psixi voziyyot-dir. Bu cmosional halotin
mahiyyotini başa düşmok iiçün, hor şey-don ovvol, manconin xarakterino, onun
insan iiçün şoxsi mənasına diqqot yetirmok lazimdir. Mosolon, insanin istodiyi
mühaziroyo, kinoya, konserto getmomosi vo s. - do onda narazılıq dogurur, lakin
şüur vo foaliyyotini poza bilmir. Bozon iso insan elo maneolorlo rastlaşır ki,
bunlar onun arzu vo istoklorini iiroyindo qoyur, yaranan davamh monfi
cmosional halot onun şiiur vo foaliyyotini pozur. Frustrasiya yalniz о zaman
meydana çıxır ki, insanin narazihq vo ya tomin olunmamaq soviyyosi onun
döziim soviyyəsindon üstün olur. Frustrasiya daha çox şəxsiyyotin monfi sosial
qiymotlondirilmosi, onun iiciin miiqoddos sayılan hiss vo duyğulanna hoqarotlo
yana-şılması vo s. kimi hallarda özünü itirmok. qozəb, küskünlük vo s. şokildə
tozahiir cdir. Fmstrasiya halotindo insanda dorin psixi sar-sıntılar baş verir.
Frustrasiya haloti bozon insanin xarakterino tosir cdir, onda bir sira doyişikliklor
törodir: onun davranış vo roftarında özüno inamsızlıq, şablon davranış tərzinə
mcylctmə vo s. nozoro саф1г. Bir sira nevrozların baş vemıosi do frustrasiya
haloti ilo izah cdilo bilor. Bunun qarşısını almaq iiciin psixi gorgkinliyo dözüm
torbiyo cdilmolidir.
Şagirdlərdo frustrasiya halları müşahido edildikdo, onlara ma-neolori
aradan qaldırmağın daha somoroli yollanni tapmaqda, co-tinlıklori düzgün
qiymotlondirmokdə kömok göstormok, on başlı-cası iso özlərino inam hissi
aşılamaq zoruridir. Bu cohot gonclor iiciin do zomridir.
167 5. Emosional stress vo psixosomatik
xostoliklər
Atnq qeyd edildiyi kimi stress ingilis sözü olub insamn psixi halotində baş
verən gorginlik vo sixintim bildirir. Yoni insanin giindolik foaliyyotindo, xiisusi
şəraitdə rastlaşdığı çotin vo mürək-kob amillorin yaratdığı psixi gorginliyə stress
deyilir. Stressı törə-don anıillər, soboblər isə stressorlar adlanır.
Stress orqanizmin daha çox gözlonilməz halda, qeyri-adi-ekstremal təsirləro
moruz qalmasi ilo olaqodar olaraq baş verir ve miixtolif təzahürlorə malik olur.
25 noyabr 2000-ci ildo respublikamizda baş veron güclü zol-; zolo
noticosindo adamlann bir coxunun giiclii stress kecirmosine səbob olmuşdur.
Burada stressin güclülüyü onun gözlonılməyən eksptremal vəziyyətin qollotən
yaranmasi ilo olaqodar olmuşdur. Belo stress voziyyoti uzun miiddot davam
etmişdir. Çünki yeıaltı tokanlann zoif güclə olsa da davam etmosi stressorun
tosirinin uzunmiiddolli olmasini tomin etmişdir.
Yoni stressorlann növündən vo onlann tosirinin xüsusiyyoth> dən asılı
olaraq stressin iki osas növü: fızioloji vo psixoloji stresslor ayird edilir.
Psixoloji stresslər özlori do iki yero aynhr: infonnativ vo emosional
stresslor. informativ stresslor informasiyanin hoddon ziyado çoxluğu şoraitində,
yoni insanin qarşıya çıxan məsələlori vaxtmda holl edo bilməsi, rnosul qorarları
lazımi sürətlə qobul etməkdə çə-tinlık cokmosi hallannda baş verir.
Emosional stresslor iso daha çox tohliikoli, qorxulu voziyyot-lordo, ciddi
iııciklık şəraitindo baş verir. Bu halda insanin psixi proseslorinin, emosional
halotlorinin, foaliyyotin motivasiyasimn ciddi toboddülata tığraınası, orada
miioyyon dəyişikliklərin baş ver-ttiesi özünü göstoıır. Hotta bu voziyyotdo
insanin nitq vo horoki foaliyyotindo pozğunluqlar baş vero bilir. Yoni emosional
stresslor bir sira psixosomatik xostoliklorin törənmosi ilo noticolono bilir.
Emosional stress tohliikonin reaksiya vasitosilo qiymotlondiril-mosi vo
müdafiəyo hazırlıq prosesi kimi başa düşiilmolidir. Emosional stress
özünonəzarətin itirilmosi, yoni situasiyani diizgiin qiy-motləndiro bilməmək vo
homçinin ona münasibət göstərmokdon imtina kimi do başa düşiilo bilor.
Orqanizm vo hoyat üçün tohliikoli olan hor bir stressor emosional stress yarada
bilir. Stressor gücü-no, miiddotino goro insana tosir cdən əlverişsiz stimullar,
hallar,
168 tfcadisolor olub, giiclii fızıoloji vo
psixi zodo omolo gotiro bilir. is-ienılən
əzolə gərginliyi orqanizm üçfin stressor
agent rolu oynayır. Sosial miihitin msan
qarşısına qoyduğu çətin təlob-stıcssor
orqaniz-jmn ona vcrdiyi qeyri-adi cavab-
emosional stress kimi özünü bi'mı-•zo
verir. Emosional vo ya psixoloji stress
fordin normal foaliyyot ihoddini kecon
qeyri-adi haldır. Şoxsiyyətə tosir edon hor
hansi adi Stimulun adi təsirındon əlavo
qeyrı-adi toloblori olur vo onlar orqa-
nizmin
daxili
miihitindo
qeyri-adi
reaksiyalar törodir. Bu tosir vo toləblərin
qiymotlondirilmosi bilavasito şoxsiyyətin
hal-hazırkı
moqsod
vo
motivlorino,
həmçinın goləcək hoyat moqsodlorino
(esason baş vcrir.
Miiasir tibbi psixologiyada insanlan normal, aksentuasiyali, psixopatik
xüsusiyyətli, psıxopatabənzər şəxsiyyotlər vo ruhi xos-tolor kimi qruplara
ayirniar.
Hor hansi stressor insanin sağlamlıq dorəcəsindon vo şəxsiyyoı tipindən
asılı olaraq miioyyon tosir gücünə malik olub, bu vo ya digor dərəcəli stress
yaradir.
Mosolon, psixopatik şəxsiyyotlor «поппапш son hoddi>> hesab
edildiyindon onlar asanliqla hor hansi xarici stressorun tosirindon müvazinətlərini
itirir vo emosional stress hah keçirirlər.
Aksentuasiyali şoxsıyyətlər iso daha hoyocanh, hissiyyatli vo yüksək iddia
səviyyəsinə malik olurlar. Ona goro do bu tiplordo stressoru inkar edib diizgiin
qiymotlondirmədən başlamış, onu osassiz olaraq ağır (olacsiz) qobul etmoyo
qodor diizgiin qiymot-londirmomoyo rast golmok olur.
Psixopatik şəxsiyyətlərdə sağlam insana moxsus biitiin olamot-lor olsa da
onlar ya zəifləmiş, ya giiclonmiş, ya da ahəngsiz şokil-do olur. Bclə
şoxsiyyotlərin inkişafı ali sinif sisteminin anadangol-mo vo crkən qazandığı
zodolorlo xarici miihitin olverişsiz şəraiti-nin qarşılıqlı tosiri nətıcosındo baş
verir. Psixopatın stressora vcrdiyi reaksiya hcç do homişə diizgiin, aydin vo
miinasib olmur. Psixo-patlar stressorun tosiri zamani ona anomal reaksiya
verirlor. Onlar-da affektiv, iradi vo fıkri pozuntular olduğundan bu təsirlo bağlı
yii-rütdükləri mühakimolür affektiv, infantil xarakter daşıyır vo qeyri-obyektiv
stress müşahidə olunur.
Bozi adamlarda hor hansi zododon, infeksiya vo intoksikasiya-lardan sonra
müşahıdə olunan psixopatabonzor hallar nozoro çar-pır. Belo şəxsiyyətlorin
affektlori nisboton davamh vo riqiddir (bir haldan dıgərino keçid çotindir). Ona
göro do stressorun tosiri altin-
169
da emosional stressdon çıxmağı çətin vo mümkünsüz hesab edo bi-lirlor.
Beləliklə, şəxsiyyətin tipindon, fordi xiisusiyyotlorindon asilil olaraq
stressin yaranma vo davam etmosi, orqanizmin ona reaksiya-si miixtolif olur.
Yoni orqanizmdo psixosomatik doyişikliklər baş verir.
Psixosomatik proses miixtolif psixi hal vo onlann dəyişmoləri-no
orqanizmin fızioloji reaksiyasıdır.
Psixosomatik reaksiyalar osason, emosional gorginlik (qorxu, hirs, hiddot,
scvinc), affcktlər zamanı formalaşır. Bozon bu rcaksi-yalara «orqanlarm nitqi»
deyilir.
İstənilən stress - fiziki, emosional vo ya xostoliklo olaqodar, sarsıntı
nəticəsində, ağnlardan, zododon (fiziki vo ya psixi) yarana-raq bcyin qabığından
başlamış subhüceyro, molekulyar törəmolore-dok zoncirvari reaksiya omolo
gotirir.
Qollman bir qrup sağlam tələbəni dərsə qeyri-ciddi münasibət-do
«günahlandırdı». Bu fıkrə təossiif, toocciib və qozəblə cavab ve-ronlərdə nobzin
tezloşmosi, qan təzyiqinin artması, ürəyin 1 doqi-qədə vurduğu qanın hocmi
artdı. Kominek və başqalarının cksperi-mcntləri göstərdi ki, uşaqlara, böyiiklərə
və stomatoloqlara bodən və diş üçün iynələr, kəlbotin, kcyidici dərmanlar vo s.
stressor olub, - psixi zədə əmolə gətiron qıcıq vcrdikdo statistik olaraq nobzin
tezləşmosi xolesterinin çox ifrazı, tor vəzilorinin işinin aktivləş-mosi və s.
müşahido olunur.
İmtahanqabağı iirokbulanma, qarın ağrısı, dizlərin və ollorin osməsi,
ovucun tərloməsi, xolcsterin ifrazının artması, iştahanın küsməsi vo s. emosional
stresso olan somatik reaksiyadır.
Elo psixomatik reaksiyalar var ki, onlar emosional kompo-l nentsiz baş
verir. Mosolon, bilavasito hiss orqanlanna tosir edon li-mona baxarkən ağız suyu
ifrazı müşahido olunur. Hotta limon haq-da düşündükdə belo, bu reaksiyalar olur.
Bu proseslor ali sinir foaliyyotinin birinci siqnal sisteminin funksional
strukturlarinda baş verir. ikinci siqnal sisteminin işi (limonun sözlə ifado
olunmasi), fi-zioloji reaksiya (ağız suyu ifrazı) yaradir. Demoli, qeyri-cmosional
(indifferent) psixosomatik reaksiya da mümkündür. Bilavasito tosir edon qıcıqla,
təxəyyüllə vo sözlə ifado şərti rcfleks omolo gotirir.
Psixosomatik proseslor insanin miixtolif orqan vo sistemlorin-do
müşahidə olunur. Onlar miioyyon psixofizioloji mexanizmo malikdir.
170
1)
Stressorun tosiri nəticəsində tonəffusün dəyişməsi, onun lczloşmosi vo
yavaşıması, müvoqqoti dayanması pnevmoqrafla qcyd olunur.
2)
Hozm sistemini psixi qıcığa reaksiyası mədənin işinin güc-lonməsi.
qusmaya meyllilik, mədədo həzmin sürətlənməsi iso qobzliyə vo ya oksino
qarın pozğıınluğuna meyillik kimi olur. Ağız luyunun çox vo ya çox az ifrazi
ilo olaqodar ağızda quruluq hissi-nin olmasi.
Dostları ilə paylaş: |