Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

 
 
1.21. Mədəniyyətin gender aspektləri 
 
Keçən yüzilin 70-ci illərində sovet nəşriyyatının buraxdığı «Ədəbiyyat ensiklopediyası»nın 8-ci cildində 
ədəbi xarakterlə bağlı bu gün də əhəmiyyətini itirməyən müəyyən açıqlama verilir: «Ədəbi xarakter müəyyən 
dolğunluq və fərdi müəyyənliklə təsvir edilən insan obrazı olub, onun vasitəsilə həm ictimai-tarixi situasiya ilə 
şərtlənmiş davranış tipi (hərəkət, fikir, təəssürat, nitq fəaliyyəti), həm də insanın var olmasına dair müəllifin 
mənəvi-estetik konsepsiyası üzə  çıxarılır.  Ədəbi xarakter bədii bütövlükdür, ümuminin təkrar olunanla fərdi 
olanın – təkrar olunmayanla, obyektivin (insan həyatının  ədəbi xarakter üçün örnək olan bəzi sosial-psixoloji 
reallığı) subyektivlə (müəllif tərəfindən örnəyin dərk edilməsi və qiymətləndirilməsi) üzvi vəhdətidir». Ancaq 
xarakter anlayışı humanitar-sosial elmlərin digər sahələrinin – fəlsəfə, psixologiya və sosiologiyanın da mühüm 
anlayışıdır. Bu elm sahələrindəki xarakter termini ilə  ədəbiyyatşünaslıqdakı xarakter anlayışı arasındakı  fərqi 
adı çəkilən nəşr belə göstərir: «…Ədəbi xarakter «yeni reallıqla», bədii baxımdan «yaradılmış» şəxsiyyət olaraq 
qarşıda durur və real insan tipini əks etdirərək ona ideoloji aydınlıq gətirir. Məhz insanın  ədəbi obrazının 
konseptuallığı  ədəbiyyatşünaslıqdakı xarakter anlayışını bu terminin psixologiya, fəlsəfə  və sosiologiyadakı 
mənasından fərqləndirir». Beləliklə, bədii  ədəbiyyat müxtəlif sosial norma və qaydaların, rolların, mənəvi-
əxlaqi dəyərlərin, o cümlədən, gender rolu və stereotiplərinin, gender identikliyinin, ümumiyyətlə, cins-rol 
münasibətlərinin müəyyən bir sosiomədəni məkanda canlı qalereyasını təşkil edir. 
Mədəniyyətin gender təhlilində, genderin mədəni quruluşunda kişi və qadın təfəkkür üslubları, maskulin və 
femin dərketmə paradiqmaları münasibətlərini öyrənmək ayrıca bir əhəmiyət daşıyır. Androsentist bir cəmiyyətdə 
uzun müddət qadında məntiqi təfəkkür qabiliyyəti olmamasına dair təsəvvür formalaşmışdır. Bu imtiyaz isə kişiyə 
verilmişdi. Ancaq araşdırmalar artıq bu təsəvvürün  əleyhinə  nəticələr göstərir. Kişi məntiqinin hökm sürdüyü 
cəmiyyətdə qadın kişi təfəkkürü qaydalarını  qəbul edərək sosiallaşır, o cümlədən, gender rolu və stereotiplərini 
mənimsəyir. Belə bir şəraitdə, daha doğrusu, maksulin məntiqin hökm sürdüyü dövrlərdə formalaşan dünyadərki 
gender asimmetriyasını təsbit edir. Kişi və qadın təfəkkür üslubları, dərketmə paradiqmaları münasibətini öyrən-
mək baxımından da bədii ədəbiyyat çox dəyərli vasitə və qaynaqdır. 
Sosializmdən öncəki dövrü əks etdirən əsərlərdə cinslərarası münasibətlərdə gender bərabərsizliyi özünü 
daha açıq şəkildə göstərməkdədir. Bu münasibətlərin tənzimlənməsində ənənələrin rolu mühümdür. Cinslərarası 
münasibətlərdə  şəraitin çox vaxt yalnız təfsiri, bu təfsirdən çıxan hökmlər iştirak edir. Qadının hüququ geniş 
deyil. Bununla belə, Azərbaycanın milli mentalitetinə xas olan qadına tarixi ehtiram ənənəsindən irəli gələrək bu 
əsərlərdə təsvir edilən cəmiyyətdə qadına hörmət duyğusu özünü daim hiss etdirir. 
Bununla belə, qadın ictimai həyatın hələ kişilərlə  bərabər iştirakçısı deyil. M.F.Axundov, M.Ə.Sabir, 
C.Məmmədquluzadə, Y.V.Çəmənzəminli, N.Nərimanov və s. kimi müəlliflərin  əsərlərində bu deyilənlər 
görünməkdədir. Bu əsərlərdən məlum olur ki, kənd, elat mühitində mövcud cinslərarası qarşılıqlı münasibətlərin 
məzmunu ilə şəhər mühitindəki, təəssübkeşliyin daha kəskin olduğu mühitdəki analoji münasibətlərin məzmunu 
arasında müəyyən fərq vardır. Belə ki, elat mühitində yaşayan qadınlar  şəhərdəki, təəssübkeş mühitindəki 
həmcinslərinə nisbətən ictimai həyatda müəyyən azadlıqdan istifadə edə bilmişlər. Məsələn, M.F.Axundovun 
komediyalarında qadınlar kişilərin üstünlüyü, dominantlığı mövcud olan mühitdə zirəkdirlər, yeri gəldikdə, 
kişilərə  ağıllı  məsləhətlər verirlər. Ümumiyyətlə, M.F.Axundovun 1850-1855-ci illərdə yazdığı altı komediya 
«Hekayəti-Molla  İbrahimxəlil kimyagər». «Hekayəti-müsyö Jordan həkim nəbatat və  dərviş  Məstəli  şah-
cadukuni-məşhur», «Hekayəti xırs quldurbasan», «Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran», «Sərgüzəşti-mərdi-xəsis» 
(«Hacı Qara»), «Mürafiə  vəkillərinin hekayəti» Azərbaycanın o zamankı sosiomədəni həyatının cins-rol 
münasibətləri baxımından xarakteristikasının canlı ifadəsidir. Bu mühitdə kişinin hökmü üstündür, ancaq 
qadının da mövqeyinə də yer verilir. Onun sosial statusu var. 
C.Məmmədquluzadənin «Danabaş  kəndinin  əhvalatları» povestində qadın hüquqsuzluğu qatı  bədii 
boyalarla verilir. Xudayar Katda – Zeynəb qarşılıqlı münasibətlərində gender bərabərsizliyinin tipik təcəssümü 
təqdim edilir. «Ölülər» dramında  İskəndər – Nazlı  xətti cəmiyyətdəki mövcud cins-rol münasibətlərinin 
durumunu  əks etdirir. Nazlı  cəmiyyətin dərdlərini, ağrılarını duyan, ancaq doğru bir çıxış yolu tapa bilməyib 
içkiyə qapılan İskəndərin kiçik yaşlı bacısıdır. İskəndərin Nazlıya müraciətlə dediyi sözlər cəmiyyətdəki gender 
münasibətlərini xarakterizə edir: «Ey mənim gözəl, Nazlı bacım!. Bir bax, həyətdə gün çıxıb: sən ki, o günü 
görməyəcəksən, nəyə lazımdır, onun işığı. Çöldə otlar göyərib, ağaclar çiçək açıb, amma nəyə lazımdır sənsiz o 
çiçəklər, o çəmənlər?!». Bununla belə, Mirzə Cəlilin əsərlərində cəmiyyətdəki gender münasibətlərini daha sərt 
şəkildə, real duruma nisbətən daha kəskin şəkildə verildiyini deyə bilərik. 
XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycanın ictimai-siyasi və  ədəbi mühitində «qadın azadlığı» məsələsinin 
qadın emansipasiyası ideyasının aktivləşməsi ilə bağlı M.Ə.Sabir qadın azadlığının boğulmasına qarşı  kəskin 

 
100
bədii-satirik bir dil ilə mübarizə aparır. M.Ə.Sabir kiçik yaşlı  qızların yaşlı, qoca kişilərə  ərə verilməsini 
qamçılayır: 
Ol gün ki, adaxladız, utandım, 
Oğlandı dediz, ərin, inandım, 
Ər böylə olurmuş?! İndi qandım, 
Xandostu, amandı, qoyma gəldi! 
Kirdarı yamandı, qoyma gəldi!  
Qadının maarifdən, təhsildən məhrum qalmasını isə qadının öz dilində belə ifadə edir: 
 
… Evimizdə var idi hər nə desən: 
Qatıq, ayran ilə qaymaq, nə yesən! 
Nə bilirdik nə zəhirmardı kitab? 
Biz olan evdə haçan vardı kitab? 
 
Hüseyn Cavidin yaradıcılığında qadın azadlığı probleminin işlənməsi mərkəzdə durur. Böyük sənətkar 
bəşəriyyətin yüksəlişini, gerilikdən qurtuluşunu qadının cəmiyyətdə durumu ilə bağlayırdı: 
Qadın gülərsə şu issız mühitimiz güləcək, 
Sürüklənən bəşəriyyət qadınla yüksələcək. 
 
H.Cavid yaradıcılığında cinslərarası münasibətlərin, gender sisteminin romantik şərhi verilir. Şairin ilham 
pərisi kimi baxdığı müsəlman  Şərq qadınının cəmiyyətdə durumu heç də ürək açan deyil. Bu qadın eyni adlı 
şeirdə belə təqdim edilir: 
 
Mən nə idim? Şərqin əzilmiş qadını! 
(Bir az sükut…) 
Mən nə idim? Uf, onu heç sormayınız! 
Varlığım bir quru heç. 
«Varlığı heç olan» bu qadın gözəldir. Cəmiyyət həyatında yeri məhdud olsa da, seksual obyekt olaraq 
diqqət mərkəzində durur: «Vardı bir çox tapınanlar da mana // Çünki pək dilbər idim» - deyir. Artıq o qaranlıq 
günlər arxada qalır,  şərq qadını azadlığına nail olur və  «Şərqin azadə, gülər bir qızıyam» deyir. Deməli, 
cəmiyyət həyatında baş verən sosial-siyasi dəyişmələr gender sisteminin məzmununda əksini tapmışdır. 
Bu muhitin qadını  ərinin haqsızlığını duysa belə, yenə ona boyun əyir və sevgidə  səmimidir, vəfalıdır. 
N.Nərimanovun «Nadir şah» dramındakı Gülcahan, İ.Şıxlının «Dəli Kür» romanındakı  Zərnigar buna 
örnəkdirlər. «Dəli Kür»də Cahandar ağa – Şahnigar xanım xətti cəmiyyətdəki cinslərarası münasibətləri daha 
qabarıq açıb göstərir, mənalandırır. Ənənələr ilə yoğrulmuş Cahandar ağa dedi-qodu, iftira qarşısında dözmə-
yərək bacısını qətlə yetirir. Onun cəmiyyətindəki «əsil kişi» və «əsil qadın» təsəvvürləri onu belə bir hərəkətə 
məcbur edir.  
İ.Şıxlının «Ölən dünyam» romanı müasir Azərbaycan  ədəbiyyatının  ən böyük nailiyyətlərindən biridir. 
Roman XIX sonu – XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycan sosiomədəni həyatının bədii təcəssümü olub, cinslərarası 
münasibətlərin müxtəlif çalar və  təzahürü ilə müxtəlif səviyyəli və  məzmunlu gender stereotipləri  şəbəkəsi ilə 
zəngindir. «Ölən dünyam»dakı cəmiyyətdə qadın hüquqsuz deyil, hətta o, öz ağıl və bacarığı ilə bir nəslin başında 
durur.  Əlbəttə, bu cəmiyyətdə gender bərabərsizliyi müəyyən səviyyədə özünü göstərir. Ancaq cinslərarası 
münasibətlərdə kəskin ziddiyyət və qarşıdurma yoxdur. Bu cəmiyyətdə əxlaqi dəyərlər öz sağlamlığını qorusa da, 
artıq bir təhlükə, yeni təsirlərin hücumu qarşısında olduğu da görünməkdədir. 
Sosializm dövründə araşdırmanın  əvvəlki qismində deyildiyi kimi, kişi və qadın münasibətlərinin 
məzmununda qadın obrazında yenilik baş verdi. Azərbaycan qadını ilk öncə hüquqi, sonra isə real hüquqi imkan 
və azadlıqlar qazandı. Qadın hüququnun genişlənməsində, hüquq baxımından kişi ilə bərabər olmasında partiya 
və hökumətin himayədarlığı, təşviqi mühüm rol oynadı. Məhz bu himayə sayəsində qadın tezliklə  cəmiyyət 
həyatının fəal iştirakçısına çevrildi. Ancaq ictimai və xüsusi həyat sahəsinin ideologiyalaşdırılması, qadının 
istehsalata geniş ölçüdə  cəlb olunması, əlavə yüklə yüklənməsi və s.  yeni  ayrıseçkiliyə  gətirib çıxarır, gender 
bərabərsizliyinin bir qaynağını yaradırdı. 
Sosializm dövründə cinslərarası münasibətlərdə, qadının sosial statusunun yüksəlişi bədii ədəbiyyatda da 
öz əksini tapdı. Bu baxımdan C.Cabbarlı və İ.Əfəndiyev yaradıcılıqlarının gender baxımından müqayisəli təhlili 
sosializm dövrü gender münasibətlərinə  dair  real  təsəvvür yaratmağa imkan verir. C.Cabbarlı qadın adlarını 
daşıyan bir sıra hekayə («Dilarə», «Gülzar», «Dilbər», «Firuzə» və s.) və pyeslər («Sevil», «Almaz», Dönüş») 
yazmış, dövrün cinslərarası münasibətləri bu obrazların bədii ifadəsində əksini tapmışdır. 
C.Cabbarlının «Sevil», «Almaz», «Dönüş» və s. kimi pyesləri qadın azadlığının reallaşmasını, XX yüzilin 
20 – 30-cu illərində Azərbaycanda qadın hərəkatının gedişini  əks etdirir. Bu baxımdan Sevil obrazı maraq 
doğurur. Öz hüququnu ilk öncə anlamayan, ərindən böyük insan tanımayan və küçəyə çadrasız çıxmayan Sevil 

 
101
çevrəsində baş verən hadisələrin, ictimai dəyişmələrin təsirilə çadrasını çıxarıb ictimai həyata atılır. Partiya və 
hökumətin qayğısı  və müdaxiləsi Sevillərin hərəkətini, mübarizəsini təşviq edir, onları qoruyur. Almaz artıq 
mübarizədə bərkimiş, ictimai həyatda daha inamla iştirak edən qadın obrazıdır.  
İ.Əfəndiyevin «Körpüsalanlar» romanı 1960-cı ildə yazılıb. Bu elə bir dövr idi ki, Qərbdə qadın 
hərəkatının – feminizmin yeni yüksəlişi başlamaqda, sovetlər ölkəsində, o cümlədən, Azərbaycanda onun 
təsirləri duyulmaqda idi. Romanda Səriyyə – Adil xətti Azərbaycanın sosiomədəni həyatında mövcud olan 
gender münasibətlərini əks etdirir. Adil hər baxımdan cəmiyyətdə kökləşmiş kişi təsəvvürlərinə cavab verən bir 
obrazdır. Yazıçı Adili Səriyyənin dili ilə belə təqdim edir: «Ortaboylu, yaraşıqlı bir oğlan idi. Olduqca təmiz-
tarix, səliqəli geyinərdi. Məclislərdə, cəmiyyət içində özünü ləyaqətlə aparardı, artıq-əskik danışmazdı. Hamı 
onun çox ağıllı, hər  şeyin yerini bilən bir Adam olduğunu, çox irəlilərə gedəcəyini söyləyirdi». Səriyyə  də 
cəmiyyətin «əsil qadın» təsəvvürlərinə uyğun gənc bir qadın idi. Bir qadın olaraq dərin mühakimələrə dalmaq 
onun işi deyildi. Onun bu durumu mövcud gender stereotipini əks etdirirdi. O, Adilin «xoşbəxtlik» haqqında 
mühakimələrini dinləyərkən özü haqqında deyir: «Onun … sözlərini unutmadım. Lakin o sözlərin mahiyyətini 
dərk etmək,  əsl xoşbəxtliyin nədən ibarət olduğunu anlamaq mənim gücüm çatan iş deyildi. Məni isə 
mühakimədən artıq duyğular cəlb edirdi». 
Adilə görə qadın kişidən hər baxımdan, təhsil səviyyəsində, xarici görkəmdə bir pillə  aşağı olmalı idi. 
Belə olduqda, ailə həyatında nizam mövcud olardı. 
Onlar bir-birini sevərək evlənmişlər, rahat ailə həyatını pozacaq bir şey yoxdu. Ancaq Adil yol idarəsinə 
rəis təyin edildikdən, Səriyyənin də yol-körpü tikintisində fəal iştirakından sonra vəziyyət getdikcə dəyişməyə 
başlayır. Səriyyə ictimai həyatda öz yerini, ləyaqətini dərk etməyə başladıqca Adilin standart «qadın» və «kişi» 
təsəvvürləri ilə qarşılaşır, onların arasında gərginlik artaraq sonda ayrılırlar. 
Əgər C.Cabbarlının Sevili, Almazı ictimai həyata partiya və hökumətin dəstəyi ilə atılırsa, İ.Əfəndiyevin 
Səriyyəsi cəmiyyətdə özünütəsdiqinə öz mübarizəsi ilə nail olur. Səriyyə tədricən irəliləyərək zamanı, cəmiyyəti 
və cəmiyyətdəki yerini dərk edə bilən qadın səviyyəsinə yüksəlir. 
İkinci dünya müharibəsi illərində arxa cəbhədə gecə-gündüz həm qadın, həm də ənənəvi «kişi sahəsi»ndə 
kişi məşğuliyyətində çalışan qadınlarımızın bədii obrazı, qadının «kişi dözümü»nün, cəsurluğunun, ağrılı 
günlərdə keçirdiyi mənəvi-psixoloji və fiziki yaşantılarının bədii ifadəsi İ.Hüseynovun yaradıcılığında mühüm 
yer tutur. Yazıçı  cəmiyyət həyatında qadınların kişilərlə  bərabər sosial statusda iştiraka tamamilə haqlı 
olduqlarını təsirli, inandırıcı bədii boyalarla təqdim edir. 
Bəhs olunan dövrdə Azərbaycanın Mirvarid Dilbazi, Nigar Rəfibəyli, Xanımana  Əlibəyli, Xalidə 
Hasilova,  Əzizə  Cəfərzadə  və s. kimi istedadlı qadın  şair və yazıçıları yetişdi. Onların  əsərlərində müxtəlif 
mövzular ilə bərabər «qadın məsələsi» də işlənmiş, qadın düşüncəsinin, qadın təfəkkür üslubunun məhsulu olan 
qadın obrazları yaradılmışdır. 
Bəhs olunan dövrdə Azərbaycanın musiqi incəsənəti də inkişaf mərhələsini keçirmişdir. Üzeyir 
Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Fikrət  Əmirov, Niyazi, Qara Qarayev, Arif Məlikov və b. görkəmli 
bəstəkarların yaradıcılığında «qadın azadlığı», «qadın məsələsi» mühüm yer tutur. Onların yaratdığı «Leyli və 
Məcnun», «Əsli və  Kərəm», «Koroğlu», «Arşın mal alan», «O olmasın bu olsun» (Ü.Hacıbəyov), «Sevil» 
(F.Əmirov), «Şah  İsmayıl», «Nərgiz» (M.Maqomayev), «Yeddi gözəl», «İldırımlı yollarla» (Q.Qarayev), 
«Məhəbbət  əfsanəsi» (A.Məlikov) və s. kimi opera, operetta və balet əsərlərində qadın azadlığı, qadının 
yüksəlişi uğrunda mübarizə, qadının cəmiyyətdə  və ailədəki durumu musiqi dili ilə yüksək səviyyədə ifadə 
olunmuşdur. 
Bəhs olunan dövrün problemlərini, zövq və ideallarını əks etdirən bədii ədəbiyyat və musiqi əsərlərinin gender 
təhlili «məhdud hüquqlu qadın» obrazından «öz mübarizliyi ilə özünü təsdiqləyən qadın» obrazına doğru bir 
yüksəlişi izləməyə imkan verir. 
XX yüzilin ikinci yarısında Qərbdə dil və ədəbiyyatın gender aspektinin öyrənilməsində əldə edilən elmi-
praktiki nailiyyətlər, dilin feminist tənqidi və feminist ədəbi tənqid kimi yeni istiqamətlərin müəyyənləşməsi 
ölkəmizdə də dil və ədəbiyyatın gender aspektini ətraflı şəkildə ortaya qoymaq üçün metodoloji-nəzəri imkanlar 
yaratdı. Bu baxımdan dilin feminist tənqidi və feminist ədəbi tənqid istiqamətlərinin təşəkkül və mahiyyətinə 
burada toxunmaq məqsədəuyğun xarakter daşıyır. 
Mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi insanın ləyaqət və azadlığına münasibətlə, insana bir şəxsiyyət olaraq 
özünüreallaşdırma imkanı verilməsi ilə  sıx bağlıdır. Bu ləyaqət və azadlığın, özünüreallaşdırma imkanının 
təminat səviyyəsini isə etnik, irqi ayrıseçkilik, o cümlədən cins ayrıseçkiliyi yüksəlməyə qoymur. Qərbdəki 
feminizm və müxtəlif ölkələrdəki qadın hərəkatları da cins ayrıseçkiliyinin cəmiyyət həyatının müxtəlif 
sferalarında təzahürləri nəticəsində meydana gəlmişdi. XX yüzilin 60-cı illərindən başlayaraq Qərbdə 
feminizmin yeni yüksəlişi, elmi-fəlsəfi fikirdə yeni meyillərin ortaya çıxması nəticəsində dilin feminist tənqidi 
(feminist linqvistika və ya gender linqvistikası) və feminist ədəbi tənqid kimi yeni elmi istiqamətlər meydana 
gəldi. 
Qərbdə XX yüzilin 60-70-ci illərində formalaşan dilin feminist tənqidinin meydana gəlməsi elmi 
ədəbiyyatda ekstralinqvistik (dilxarici) və intralinqvistik (dildaxili) xarakterli səbəblərlə əlaqələndirilir. 

 
102
ABŞ və Avropada qadın hərəkatının yeni inkişaf mərhələsinə daxil olması, feminizm ideyalarının daha geniş 
yayılması, postmodernizm fəlsəfəsinin və «Koqnitiv təkamül»ün inkişafı ekstralinqvistik xarakterli səbəblər idi. XX 
yüzilin ortalarında (50 – 60-cı illərdə) dilçiliyin özündə  də yeniliklər baş verdi: praqmatika, psixolinqvistika, 
kəmiyyət sosiolinqvistikası (və ya kvantitativ sosiolinqvistika), kommunikasiya nəzəriyyəsi kimi yeni elmi istiqa-
mətlər yarandı. Dilçilik elmi tarixində ilk dəfə olaraq insanın biososial xüsusiyyətləri, o cümlədən cinsi ilə dil arasın-
dakı qarşılıqlı  əlaqəyə dair problemin öyrənilməsi diqqət mərkəzində durdu. Eyni zamanda bəhs olunan dövrdə 
elmdə strukturalizmdən praqmatika paradiqmasına keçildi. Strukturalizm «dili «özlüyündə  və özü üçün» mövcud 
olan bir hadisə, qapalı struktur hesab edir», dilçilik elminin yalnız dildaxili hadisələri öyrənməli olduğunu, digər 
elmlərə ehtiyacı olmadığını irəli sürürdü. Praqmatika isə dil işarələri – dil vahidləri ilə bu vahidlərdən, işarələrdən 
istifadə edənlər arasındakı əlaqəni öyrənən yeni araşdırmalar idi. 
Beləliklə, bu göstərilən səbəblər nəticəsində dilin feminist tənqidi kimi yeni elmi istiqamət formalaşdı. 
Nitqdə, dildə kişi və qadın xüsusiyyətlərinin ilk sistemli təsviri german və roman dilləri əsasında yerinə yetirildi. 
Robin Lakoffun «Dil və qadınların yeri» (1975-ci il, ingiliscə), Luiza Puşun «Alman dili kişi dilidir» (1984) və 
Senta Tremel – Pletsin alman dili materialları  əsasında yazdığı «Qadın dili dəyişikliklər dilidir» (1995) adlı 
ktabları dilin feminist tənqidinə dair başlıca əsərlər kimi müəyyənləşdi. 
Dilin feminist tənqidçiləri dildə «kişi» düşüncə  tərzinin üstünlük təşkil etdiyini irəli sürərək buna qarşı 
çıxdılar. Onların iddiasına görə dildə dünyanın mənzərəsi kişi baxışından qeydə alınmış, dillərdə dünyanın 
gender mənzərəsinin əks olunması anlayışların eyniləşdirilməsi ilə təqdim edilmiş, qadın cinsini bildirən isimlər 
kişi cinsinə aid isimlərdən törədilmiş və maskulinlik ilə feminlik kəskin şəkildə bir-birindən ayrılmış, nəticədə 
onlar qarşı-qarşıya qoyulmuşdur. Dilin feminist tənqidçilərinin başlıca məqsədi dildə patriarxat şüurun tənqidi 
və dildə qadın obrazının kiçildilməsini dil və nitqdə mövcud olan seksist asimmetriyanı, dil androsentrizmini 
aradan qaldırmağa yönələn dil islahatını həyata keçirmək idi. 
Qərbdə dil ilə bağlı müasir gender araşdırmalarında üç başlıca yanaşma müəyyənləşib. Birinci yanaşma 
«qadın» və «kişi» dilinin sırf sosial təbiətinin  şərhini ifadə edir, kişi və qadın dilinin fərqlərini sosial 
hakimiyyətin yenidən bölgüsü ilə əlaqələndirir; ikinci yanaşma sosiopsixolinqvistik yanaşma olub, «qadın» və 
«kişi» dilini cinslərin dil davranışı xüsusiyyətlərinə endirir; üçüncü yanaşma isə cinslərin dil davranışlarındakı 
fərqin dərk edilə bilən aspektini əsas tutur. 
Dilin feminist tənqidinin (gender linqvistikasının) nəzəri  əsasını  tənqidi dilçiliyin əsas konsepsiyaları, 
alman filoloqu, filosof və dilçisi V.Humboldtun (1767-1835) nəzəri baxışları və Sepir-Uorf hipotezi, yəni «dil 
nisbiliyi nəzəriyyəsi» təşkil edir. V.Humboldt dilin fasiləsiz yaradıcı proses, «fikri formalaşdıran orqan» və 
xalqın fərdi dünyagörüşünün, milli ruhun ifadəsi olmasına dair təlimi ortaya qoymuşdu. Ona görə, dil insanın 
fikir və davranışına, cəmiyyətin inkişafına təsir göstərir.  İnsanın dünya haqqında təsəvvürləri sisteminin 
formalaşmasına dilin təsirinə dair Sepir-Uorf hipotezinə görə dil cəmiyyətin məhsulu olmaqla bərabər onun 
təfəkkürünü, mentallığını formalaşdıran vasitədir. 
Müxtəlif dillərdə gender asimmetriyasını öyrənən feminist linqvistika, yaxud gender linqvistikası dilçilik 
elminin inkişafına, qadının sosial durumuna əhəmiyyətli təsir (müsbət anlamda) göstərdi. Gender linqvistikası 
«qadına dil vasitəsilə özünü başqa cür görməyə», dildə özünü başqa cür ifadə etməyə, sadəcə olaraq eşidilən, 
duyulan olmağa imkan verdi» və bu isə onun – gender linqvistikasının ən başlıca uğuru sayılır. 
Dilin feminist tənqidinin ana xəttini dildə gender asimmetriyasını, cinsə görə ayrıseçkiliyi, bərabərsizliyi 
aradan qaldırmaq təşkil edir. Burada dildə cins qateqoriyasının varlığı məsələsi qarşıya çıxır. Məlumdur ki, cins 
kateqoriyası Hind-Avropa dilləri, Sami dilləri, Dravid dilləri üçün daha çox xarakterikdir. Ancaq türk dillərində, 
o cümlədən Azərbaycan dilində isə qrammatik cins kateqoriyası yoxdur və bu situasiya maraq doğurur, aktual 
əhəmiyyət daşıyır. Bu baxımdan Azərbaycan dili gender təhlili üçün olduqca zəngin bir məkandır və 
araşdırmalarını gözləyir. 
Qərbdə dilin feminist tənqidi ilə  təqribən eyni vaxtda feminist ədəbi tənqid də özünü göstərərək elmi 
istiqamət kimi formalaşdı. Bu ədəbi yaradıcılığın gender aspektini müasir tələblər səviyyəsində araşdırıb ortaya 
qoymaq idi. 
Yüzillər boyu ədəbi əsərlərin yaradıcıları kişilər olmuşdu. Qadın müəlliflərin sayı isə olduqca məhdud idi. 
Kişi müəlliflərin əsərlərindəki həyat gerçəkliyinin bədii təsviri, obrazlar, surətlər, personajlar, o cümlədən qadın 
obrazları, mətndəki cinslərarası münasibətlər kişi düşüncəsinin, kişi bədii təfəkkürünün məhsulu idi. Dünyanın 
qadın gözü ilə əks etdirilməsi isə arxa plana keçirilmiş, hətta unudulmuşdu. Bütün bunlar ədəbiyyatda gender 
asimmetriyasını təsbit etmişdi. 
Feminist ədəbi tənqidinin əsas məqsədi qadın müəllifliyi, qadın mütaliəsi və qadın yazı üslubu baxmından 
ciddi, etiraf olunmuş ədəbi mətnlərin klassik qaydalarını yenidən dəyərləndirməkdən ibarət idi. Feminist ədəbi 
tənqid fəlsəfi-nəzəri baxımdan müxtəlif biçimdə özünü göstərsə  də, onun müxtəlif növləri dünyada qadın 
varlığının xüsusi üsulunun və ona uyğun qadın reprezentativ strategiyaların qəbul edilməsində birləşirlər. Ümu-
miyyətlə, feminist ədəbi tənqid ədəbiyyata və yazı təcrübəsinə ənənəvi baxışların yenidən gözdən keçirilməsini 
və qadın ədəbiyyatı sosial tarixinin yaradılmasını qarşıya qoyur. 

 
103
Elmi ədəbiyyatda araşdırmaçı Elizavet Qrossa əsaslanaraq feminist ədəbi tənqidin dörd əsas tərkib hissəsi 
müəyyənləşdirilir: 1. qadın  ədəbiyyatı (müəllifin cinsinə xüsusi diqqət verilir); 2. qadın mütaliəsi (oxucunun 
qavrayışına diqqət yetirilir); 3. qadın yazısı (mətnin üslubuna diqqət yetirilir) və 4. qadın tərcümeyi halı (mətnin 
məzmununa diqqət yetirilir). 
Keçən yüzilin sonunda feminist ədəbi tənqid ədəbiyyat nəzəriyyəsində və bütünlüklə mədəniyyətdə böyük 
təsir yaratdı. Antik dövrdən başlayaraq bir çox kişi və qadın müəlliflərin  əsərləri feminist təhlildən keçirildi. 
Ədəbi mətnlər təhlilinin yeni strategiyası tətbiq edildi. Feminist ədəbi tənqidin nəzəri əsasında essensializmdən 
postmodernizmə doğru yeniləşmə özünü göstərdi: «Qadın  ədəbiyyatı», «qadın mütaliəsi» və «qadın yazısı» 
essensialist məntiqə  əsaslanırdı. Ancaq yüzilin sonunda feminist nəzəriyyə  mərkəzdən uzaqlaşma meylli 
subyektin postmodernist konsepsiyası əsasında qadın subyektivləşməsinin essensialist olmayan lahiyəsini irəli 
sürdü. Ədəbiyyatda performativ gender identifikaiyası elmi ədəbiyyatda diqqətə dəyər lahiyə kimi göstərilir. 
Ədəbiyyatın gender aspekti üzrə aparılan araşdırmalar nəticəsində qadın müəllifliyi və qadın  ədəbi 
yaradıcılığı essensialist və postmodernist yanaşmalar kəsişməsində  nəzəriyyələşdirildi. Mədəniyyətdə qadın 
subyektivliyi  şərhinin iki əsas strategiyası olan feminizm və postmodernizmin konseptual qarşılaşması  qəti 
şəkildə müəyyənləşdi. Hər iki strategiyanın qarşılıqlı münasibəti ədəbiyyat nəzəriyyəsində qadın subyektivliyi 
nəzəriyyələrini doğurdu. Bu isə bu istiqamətdə gələcək inkişafı müəyyən etdi. 
Bu deyilənlərdən irəli gələrək XIX – XXI yüzillərdə Azərbaycanın sosiomədəni məkanında gender 
probleminin tarixini öyrənməkdə bəhs olunan dövrdə ortaya qoyulmuş ədəbi-bədii əsərlər əvəzsiz rol oynayır. 
Gender yanaşmasından baxdığımız bu əsərlər üç müxtəlif ictimai-siyasi şəraitdə, üç müxtəlif sosial münasibətlər 
situasiyasında – sosializmdən əvvəl, sosializm dövrü və sosializmdən sonrakı dövrdə yaradılmış və hər şəraitin, 
dövrün sosiomədəni, siyasi-iqtisadi planda xüsusiyyətləri şəxslərarası, o cümlədən, cinslərarası münasibətlərdə 
öz əksini tapmışdır. Əlbəttə, burada bəhs olunan dövrdə yaradılmış bədii əsərlərin bütünlüklə araşdırmaya cəlb 
etmək imkanımız yoxdur. Ancaq bəzi örnəklərin təhlili əsasında fikrimizi müəyyənləşdirməyə çalışacağıq. 
XX yüzilin ikinci yarısında dünya ölçüsündə özünü göstərən qadın hərəkatı Azərbaycanda da özünü hiss 
etdirir. Qadın cəmiyyət həyatının bütün sahələrində kişilərlə bərabər olmaq istəyir. Müasir dövrün bu tələbi İlyas 
Əfəndiyevin yaradıcılığında daha dolğun, daha yüksək səviyyədə əksini tapıb. Onun yaradıcılığının əsasını təşkil 
edən roman, povest, pyes və hekayələrində qadın azadlığı, hüququ, qadın statusu mərkəzdə durur. 
 

 
104