Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
22 və təqdirəlayiq xidmətlərini nəzərə alaraq onların elmi-tədqiqatlarının prioritet istiqamətləri və yaradıcılığı haqqındakı məlumatlar müvafiq fəsillərdə şərh olunmuşdur. Güman edirik ki, xalqımızın gələcəyi olan gənclərimiz, tələbələrimiz, şagirdlərimiz və bütün oxucular milli genetika elmimizin sələflərinin, korifey alimlərimizin yaradıcılığı, elmi axtarışları və nailiyyətləri ilə tanış olduqdan sonra müvafiq nəticə çıxaracaq, onların keçdiyi çox şərəfli elmi irsi örnək kimi qəbul edəcək, yollarını davam etdirəcək və bu elmə böyük maraq göstərəcəklər. Çünki bütün bioloji, tibbi, baytarlıq təbabəti və aqrar təmayüllü elmlərin əsas məsələləri, məhz hüceyrə, xromosom və gen səviyyəində öyrənilir. İstər tibbi, istərsə də baytarlıq təbabəti həkimləri hazırda bütün patologiyaları yalnız genetik səviyyədə öyrənirlər. Baytarlıq təbabəti genetikasının əsas
Həkim bilməlidir ki, bütün xəstəliklər, patologiyalar məhz hüceyrə səviyyəsində baş verir, hər bir dəyişikliyin əsasını genetik amillərin (xromosomlar, genlər) arxi- tektonikasımn normal strukturunun pozulması, mutagenezə uğraması və modi- fikasiyası təşkil edir. Atalar sözümüzdə çox qiymətli və müdrik bir kəlam vardır: «Nə var dövlət, nə də şan şöhrət insanı xoşbəxt edə bilməz Yalnız sağlamlıq insanın ən böyük sərvəti və xoşbəxtliyidir». Sağlamlığın rəhni isə təmiz torpaq, su, hava və ekoloji cəhətdən sa f və keyfiyyətli yeyinti məhsullarıdır. «Qafqaz dünyanın zəngin təbiət muzeyidir. Onun bir parçası olan Azərbaycan misilsiz gözəlliklər diyarıdır. Burada Yerin altı tükənməz xəzinə, üstü isə canlı muzeydir» (akademik Həsən Əliyev). «İşdə Qafqaz... səfalı bir məna. Allah-Allah nədir bu abi-hava? Nə qədər şairanə bir xilqət Yerə enmişdir adətən cənnət»
Əlbəttə, bu canlı muzeyin ən qiymətli bioloji varlığı insandır, xalqımızdır. Tibb və baytarlıq təbabəti həkimləri isə bu canlı muzeyin ən başlıca qoruyucusu və keşikçisi olmalı, dahi Hippokratın tarixi və bəşəri andına sadiq qalmalıdır. Dahi filosof şairimiz N.Gəncəvi məşhur «Xəmsə»-sində təbabəti yalnız insan sağlamlığı kimi deyil, bütün bəşəriyyətin sağlamlığı kimi təsvir etmişdir. Dahi M.Füzuli də təbabətə analoji mövqedən yanaşmışdır. «Yoxdu bu rüsvalığın dərdinə dərman, ey təbib, Eyləmə rüsvay özün, həm qəlbimi qan, ey təbib! Olmaq istərsən əgər asudə qoy rahət məni, Dərdimin yox çarəsinə çünki imkan, ey təbib!
Sən qan almaqla yəqin bir fayda verməzsən cana, Şövqi-ləlin gəl çıxar mümkünsə candan, ey təbib! Məqsədim açmaq deyildi dərdimi əsla sənə, İstədim pünhan edim, səndən nə pünhan, ey təbib!» (Məhəmməd Füzuli) Gənclərimiz təbabətin və baytarlıq təbabətinin bazasını təşkil edən genetika elminin böyük perspektivə malik bioloji elm sahəsi olduğunu nəzərə alıb,
elmi irsində boşluğun yaranmasına yol verməməli və onlann davamçıları olmalıdır. Genetika olduqca çətin, mü rəkkəb, fundamental, zəngin, lakin perspektivli və maraqlı elm sahəsidir. Gənclərimiz onun çətinliklərindən qorxmamalı və korifey alimlərimizdən sonra yaranan böyük bir yarğanın əmələ gəlməsinin qarşısını almalı və onunla ciddi mübarizə aparmalıdır. Bu boşluq artıq yaranıb, onun radiusu və diapozonu isə get-gedə daha da dərinləşir, genişlənir və keçilməz sədd yaradır.
Bu isə milli elmimizin inkişafı, tərəqqisi üçün ciddi maneçilik törədə bilər. Çünki ölkəmiz hazırda insan həyatının bütün sferalarında dünya ölkələri arasında çox böyük və dinamik sürətlə inkişaf edən bir ölkəyə çevrilib. Milli elmimizin bütün sahələri, o cümlədən genetika elmi də bu inkişafın axınına qoşulmalı, ölkəmizin ümumi, davamlı və dayanıqlı inkişafı ilə uzlaşmalı və həmahəng olmalıdır. Dünya şöhrətli, dahi filosof K.Marks
yazmışdır: «Elmdə şahraq yol yoxdur. Bu yol daşlı-kəsəkli, tikanlı-kollu, enişli-yoxuşlu, dərəli-təpəli, nahamar, çətin bir yoldur. Ancaq bu yol özfl üçün, gec-tez mütləq bir çıxış yolu, hamar ağır tapacaqdır». «Elm və tərəqqinin ən xarakterik cəhəti bizim dünyagörüşümüzə tədricən yeni-yeni sahələr və üfüqlər bəxş etməsidir» (Lui Paster). Əminliyimizi, məmnuniyyətlə bildiririk ki, tezliklə ölkəmizdə gənclərdən ibarət olduqca böyük bir genetiklər ordusu yetişəcək və beləliklə də elmimizdə boşluğun, fasilənin qarşısı mütləq alınacaqdır. Müəlliflər isə böyük məmnunluq və nikbinlik hissi ilə genetiklərdən ibarət gənc alimlər ordusuna yalnız və yalnız uğurlar, yeni elmi kəşflər arzulayır. Elmi estafet və söz indi onlara verilir, vətənpərvərlik estafeti də məhz onlara xas olan xüsusiyyətlər kimi dəyərləndirilir. Ulu öndər Heydər Əliyev həmişə ziyaldan,
«Xalq həmişə öz ziyalıları, öz mədəniyyəti, öz elmi ilə tanmır. Görkəmli şəxsiyyətlər xalqın zəkasını, elmini, mədəniyyətim, mənəviyyatını dünyaya nümayiş etdirir». «Edəməm tərk, Füzuli, səru-kuyin yarın, Vətənimdir, Vətənimdir, Vətənimdir, Vətinim!» (Məhəmməd Füzuli) «Yarat bir əsər ki, adın ucalsın Sən ölüb gedərkən yadigar qalsın».
«Min Qazaxda köhlən ata Yalmanman yata-yata At qan tərə bata-bata, 24 Göy yaylaqlar belinə qalx, Kəpəz dağdan Göy-gölə bax». (Səməd Vurğun) «Ürəyimdə o qədər sevgi varımdır Vətənə, Necə ki, bülbül olur aşiq çəmənə».
«Vətən daşı olmayandan Olmaz ölkə vətəndaşı»
«Biliyi olmayan kəs, Suda batan gəmidir... Bu günün tələbəsi, Sabahın müəllimidir!»
Ölkəmiz, xalqımız isə Vətənimiz üçün öz sələflərinin elmi irsini ləyaqətlə davam etdirən, yüksək intellektual səviyyəli, eridisiyalı gənc alim potensialının yolunu gözləyir. Çünki elmi intellektə və elitaya malik olan xalq Davamlı İnsan İnkişafının əsas təminatçısı hesab edilir və dayanıqlı tərəqqi yolunu uğurla davam etdirir. «Cəmiyyət təhsilsiz inkişaf edə bilməz- Biz çalışmalıyıq ki, gənclərimiz xalqına xas olan mənəvi, mili ənənəhr əsasında tərbiyə edilsin. Təhsil ocaqla rında xalqımızı mənəvi dəyərlər əsasında tərbiyələndirərək, mənəvi cəhətdən sa f tərbiyələndirmək məsələsi mühüm yer tutmalıdır». (Heydər Əliyev) «Ən böyük resursumuz insanların biliyidir, təhsilidir » .
(İlham Əliyev) 1.2. Genetikanın üsulları İrsiyyət və dəyişkənliyin molekulyar, submolekulyar, hüceyrə, orqanizm, mikroorqnizm və populyasiyalar səviyyəsində öyrənilməsi üçün aşağıdakı əsas üsullardan istifadə olunur:
genetikanın əsas üsulu olub, orqanizmin irsi əlamət və xassələrini öyrənmək üçün çarpazlaşma sisteminə istinad olunmasına əsaslanır. Bu üsulla əvvəlcədən seçilmiş, bir-birindən bir neçə alternativ əlamət və xassələrə görə fərqlənən fərdlərin (valideynlərin) çarpazlaşmasından alman törəmələr öyrənilir. Rekombinativ üsul adlanan həmin üsul birinci, ikinci, üçüncü və sonrakı nəsillərdə alman hibridlər müfəssəl analiz olunmaqla, bu zaman krossinqover hadisəsinə müvafiq olaraq birinci meyozun profaza 25 mərhələsində xromosomlann xromatidləri arasında homoloji hissələrin mübadilə olunma prosesi gedir. Bu üsul ilk dəfə olaraq Qreqor Mendel tərəfindən (1856- 1863) noxud bitkisində əlamətlərin nəsildən nəsilə keçməsini öyrənmək məqsədilə tətbiq edilməklə, hazırda bitki və heyvanların seleksiyası işlərində geniş istifadə olunan başlıca hökmran üsul sayılır.
- əlamətlərin nəsildən nəslə ötürülməsinin və irsi xəstəliklə rin qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi üçün qohumluğa və genetik yaxınlığa istinad olunmasından ibarətdir. Bu üsuldan əsasən insanın və tədricən nəsil verən heyvanların irsiyyətinin öyrənilməsində istifadə olunur və hibridoloji üsulun bir variantı sayılır. Sitogenetik (sitoloji) üsul
- xromosomlann quruluşunu, replikasiyasını, funksiyasını, miqdanmn dəyişilməsini öyrənmək üçün tətbiq edilir. Sitogenetika üsulla xromosomlann quruluşunun pozulması və onların sayının dəyişilməsi ilə əlaqədar olan müxtəlif xəstəliklər və anomaliyalar öyrənilir. Bu üsulda əsas təcrübə obyekti kimi bitki, heyvan hüceyrələrindən, virus və mik- roorqanizmlərdən istifadə olunur. Hazırda smaq şüşələrində somatik hüceyrələri süni qida mühitlərində (in vivo) yetişdirməklə onlann çoxaldılması istiqamətində elmi axtanşlar apanlır. Bu zaman xromosomlann və DNT-nin daşıyıcılanmn-orqanoidlərin (ribosomlar, mitoxondrlər, plazmidlər və plastidlər) öyrənilməsinə önəm verilir. Populyasiotı - statistika üsulu-
çarpazlaşmanın nəticələrinin işlənməsi, əlamətlər arasındakı əlaqənin öyrənilməsi, populyasiyalann genetik quruluşunun təhlili, populyasiyalarda genetik anomaliyalann yayılmasının öyrənilməsi, müayinə zamanı alman rəqəmlərin biometrik təhlili məqsədilə işlədilir. Populyasiya üsulu ilə əsasən ayn-ayn əlamətləri müəyyən edən resessiv və do minant allellərin, heteroziqot və homoziqot orqanizmlərin tezliyi, populya siyalarda mutagenezin, seçmənin və təcrid olunmanın təsirindən baş verən genetik quruluşun dinamikasının dəyişilmə mexanizmi öyrənilir.
- orqanizmlərin qan qrupları, rezus amili, qan zərdabı və toxumaların, zülalların, fermentlərin və hormonlarının öyrənilməsi üçün seroloji, immunoferment, immunoelektroforez və s. müayinələrin aparılmasına əsaslanır. Bu üsulla orqanizmin immunoloji uyğunsuzluğu, immun-çatışmazlıq, əkizlərin mozaisizmi (genetik fərqlərin mövcudluğu) və s. ətraflı öyrənilir. Ontogenetik üsul
- müxtəlif mühit şaritində ontogenezdə genlərin təsirini təhlil etmək üçün tətbiq edilir. İrsiyyət və dəyişkənliyi öyrənmək üçün biokim- yəvi, fizioloji və s. üsullara da istinad olunur. Fonogenetik üsul
- ontogenez zamanı xarici mühit amillərinin və genlərin orqanizmlərin əlamətlərinin dəyişilməsinə təsir dərəcəsini müəyyən etmək məqsədilə tətbiq olunur. Qida zəncirinin və mühitin dəyişilməsi orqanizmlərin dəyişilməsinə zəmin yaradır.
- bir qrup riyazi üsullardan ibarət olub, bütün üsulların tərkib hissəsini təşkil edən statistik analizlərin nəticəsi hesab olunur. Analizlərin nəticələrinin ehtimallılıq dərəcəsinə əsasən təcrübə və nəzarət qruplan arasındakı fərqin düzgünlük dərəcəsi müəyyən edilir.
Mutasion üsulla
- mutagen amillərin təsirindən orqanizmin hüceyrələrində xromosomlann, DNT-nin, ümumilikdə genetik aparatın xassələrinin dəyişilmə dinamikası müəyyənləşdirilir. Bu üsuldan bitkilərin və ipək (barama) qurdlarının seleksiyasında, bakteriyalann yeni ştammlannın alınmasında hazırda geniş istifadə olunur. Əkizlər üsulu
- bir, iki, üç və daha artıq yumurta hüceyrələrinin mayalan ması zamanı əmələ gələn əkizlər üzərində xarici mühit amillərinin orqanizmə təsirini və onların genotiplə vəhdətinin öyrənilməsində istifadə edilir. Monosom üsulu
- genlərin yerləşdiyi xromosomu və onların xromosomda yerləşdiyi yeri təyin etmək məqsədilə istifadə olunur. Modelləşdirmə üsulu
- başlıca olaraq molekulyar biologiyada, gen mühən disliyində və biotexnologiyada geniş istifadə edilən müasir üsuldur. Bu zaman populyasiyalarda kəmiyyət (miqdar) əlamətlərinin nəsildən nəsilə keçməsini və aparılan seleksiya işlərində istifadə olunan üsulların səmərəliliyini müəyyən etmək məqsədilə kompyuter proqramlarından və internet şəbəkəsindən istifadə olunur.
Başqa elmlərə nisbətən genetikanın tarixi o qədər də qədim deyildir. XVIII- əsrin ortalarında alman alimi İ.Kelreyter 54 növ bitki hibridləri üzərində təcrübə aparan zaman onlarda müxtəlif cinslilik və əlamətlərin nəslə keçməsinin bəzi qanunauyğunluqlarını aşkar etmişdir. Alman alimi A.Qartner, fransız alimləri O.Sajre və Ş.Noden, ingilis alimi Q.Nayt bitkilərdə növlərarası və növdaxili çarpazlaşma apardıqda əlamət və xassələrin kompleks formada nəslə keçməsi barədə məlumat versələr də, ayn-ayn əlamətlərin valideynlərdən onların törəmə lərinə keçməsini nəzərə almamışlar. Lakin Çarliz Darvin (1809-1882) «Növlərin mənşəyi» və s. əsərlərində ilk dəfə olaraq irsiyyət və dəyişkənliyi öyrənən bütün alimlərin aldığı nəticələri ümumiləşdirərək hər iki hadisənin təbii seçmənin və təkamülün hərəkətverici amili olmalarını elmi əsaslarla sübut etmişdir. Lakin bu elmin əsas banisi çex alimi İohan Qreqor Mendel olmuşdur. Genetika elminin inkişafında aşağıdakı əsas mərhələlər
ayırd edilir: - 1900-1912-ci illəri əhatə edən birinci mərhələ
genetikanın klassik mərhələsi adlanmaqla, əsasən Q.Mendelin noxud bitkisi üzərində apardığı fundamental təcrübələrlə əlamətlərin nəsildən nəsilə keçməsi və onların növ- bələşməsinin sübut olunması ilə səciyyələnir. Bu dövrdə Danimarka alimi Vilhelm Lyudviq İohansen (1857-1927) «gen», «genotip» və «fenotip»
termin
lərini təklif etmiş, populyasiya və təmiz xətlər təlimini yaratmışdır. -
ikinci mərhələ (1912-1925)
- amerika alimi Tomas Çent Morqanın öz tələbləri A.Stertevant, K.Bridces və Ç.Müllerlə birlikdə drozofil milçəkləri (Drosophila melanoqaster) üzərində apardıqları fundamental təcrübələrlə xromosomlan kəşf etmələri və bu nəzəriyyəni yaratması ilə səciyyələnir. Onlar müəyyən etmişlər ki, orqanizmin irsiyyət amilləri - genlər hüceyrələrin 27 nüvəsində yerləşən xromosomlarda cəmləşir. T.Morqan və onun tələbələri ilk dəfə olaraq genetik xəritənin tərtib edilmə üsulunu və onun mexanizmini müəyyən etmiş, həmçinin cinsiyyətin təyin olunmasında xromosomlann rolunu elmi əsaslarla aşkarlamışlar. Xromosom nəzəriyyəsinin kəşfi genetikanın sərbəst elm kimi inkişafina böyük təkan vermiş və molekulyar biologiyanın təşəkkül tapmasma zəmin yaratmışdır. -
müasir genetika mərhələsi adlanır və irsiyyətin molekulyar səviyyədə öyrənilməsi ilə xarakterlənir. Bu dövrdə F.Krik, C.Uotson tərəfindən DNT molekulunun quruluşu, F.Krik, M.Nirenberq, C.Oçoa, D.Mettey tərəfindən genetik kod kəşf olunmuş, Q.Korana tərəfindən isə kimyəvi yolla gen sintez edilmişdir. Hazırda genin bir orqanizmdən digərinə köçürülməsinə əsaslanan genetika mühəndisliyi elmi, mikroorqanizmlərin, virusların, göbələklərin, ibtidailərin genetikasının molekulyar səviyyədə öyrənilməsi istiqamətində fundamental elmi-tədqiqatlar apanlmaqla, çox böyük uğurlar əldə olunmuşdur. Rus alimlərindən N.Koltsov, U.Filipçenko, N.Vavilov, Q.Nadson, Q.Filippov süni yolla mutasiya almış, N.Vavilov isə irsiyyət dəyişkənliyinin homoloji sıralar qanunu kəşf etmişlər. -
molekulyar biologiyanın, molekulyar genetikanın, immunogenetikanın, gen mühəndisliyi və biotexnologiya kimi bəşəri əhəmiyyətli, mütərəqqi və dinamik yüksələn düz xətlə inkişaf edən elmi prioritetlərin yavranması və təşəkkül tapması ilə səciyyələnir. Hazırda həmin elm sahələrinə əsaslanaraq, biologiyanın, kənd təsərrüfatının, sənayenin, təbabətin, baytarlıq təbabətinin, ümumilikdə isə molekulyar biologiyanın ən aktual və qlobal miqyaslı problemləri ətraflı öyrənilir, bu istiqamətdə elmi axtarışlar davam etdirilir və böyük elmi-praktiki əhəmiyyətli uğurlar əldə olunur. S.Çetverkov populyasion genetikanın, akademik L.Emst isə baytarlıq təbabəti genetikasının yaradılmasında çox böyük işlər görmüşdür. Azərbaycanda genetika elminin yaranmasında, formalaşmasında və inkişafında milli təbiətşünaslıq elmimizin banisi H.Zərdabinin, akademiklər
F.Məlikov, M.Sadıqov, A.Qarayev, H.Həsənov, Ş.Tağıyev, M.Musayev, H.Əliyev, Ə.Quliyev, A.Ağabəyli, İ.Mustafayev, V.Tutayuk, M.Qəniyev, N.Şirinov, Y.Hacıyev, C.Əliyev, U.Ələkbərov, M.Salmanov, S.Məmmədova, professorlar Y.Səfərov, Ə.Əsgərov, RQədimov, R.Ağabəyli, E.Axundova, C.Axundov, E.Əliyev, Z.Verdiyev, RMehdiyev, T.Turabov, A.Məmmədov, M.Axundov, Q.Mustafayev, Z.Qarayev, C.Nəcəfov, M.Babayev, R.Quliyev, A.Quliyev, Q.Abdullayev, E.Ağayeva, İ.Əzimov, E.Əliyev, R.Səfərov və b. olduqca böyük xidmətləri olmuşdur. Ölkəmizdə kənd təsərrüfatı heyvanlarının və bitkilərinin genetik fondunun, seleksiyasının və yetişdirilməsinin öyrənilməsi və təkmilləş- dirilmə sinin əsas elmi mərkəzi ADAU olmuşdur. Bu təhsil ocağında elmi- pedaqoji fəaliyyəti ilə fomalaşan və məşhurlaşan korifey sələflərin irsi, yolu onların xələfləri tərəfindən nəinki təkcə baytarlıq təbabəti və zootexniya elmləri sahəsində, eləcə də aqronomluq, meyvə-tərəvəzçilik, bitki mühafizəsi
və başqa sahələrdə də uğurla davam etdirilir. Akademik Siddiqə Məmmədova, professorlar Bəhmən Xəlilov və ibrahim Cəfərov entomologiya, Amin Babayev 28 ekoloji kənd təsərrüfatı, Zaur Həsənov yeni və yüksək məhsuldar meyvə, Şikar Əliyev tərəvəz, Famil Şərifov üzüm sortlarmın seleksiyası, Qəmbər Abdullayev endemik qoyun cinslərinin yetişdirilməsi, Rübail Allahverdiyev ekoloji patologiyaların öyrənilməsi Nazim Yusifov yem bitkilərinin biokimyasımn və səmərəliliyinin artırılması, Vaqif Novruzov, Zaur Hümbətov bitki örtüyünün botaniki tərkibi və genefondunun, Elman Mövsümov ekoloji kimyanın genetika ilə əlaqəsinin və qida kimyasının öyrənilməsi, Hasil Fətəliyev heyvan və bitki mənşəli yeyinti məhsullarının genetik və keyfiyyət aspektlərinin, genetik modifikasiya olunmuş məhsulların neqativ fəsadları, dosentlər Firudin Qurbanov yeni qarğıdalı sortunun yetişdirilməsi, Nizami Seyidəliyev pambıqçılıq sahəsində fundamental-tətbiqi və mühüm təsərrüfat əhəmiyyətli elmi axtarışlar apararaq uğurlu nəticələrə nail olmuşdur. Dərslik tərtib olunarkən müəlliflər təbiətşünaslıq, biologiya, təbabət, baytarlıq təbabəti, tibbi biologiya, genetika, seleksiya, mikrobiologiya, viınsologiva, biotexnologiya və
immunologiya elmlərininin inkişafında çox böyük, misilsiz xidmətləri olan klassik və müasir dünya və vətən alimlərinin, eləcə də onların xələflərinin elmi irsi, yaradıcılıqları, keçdikləri şərəfli, çətin və mənalı həyat yolu barədə tələbələrə və oxuculara qısa və lakonik bıoqrafık məlumat verməyi məqsədəuyğun hesab etdi. Onların elmi irsi gənclərimiz, oxucularımız və gələcək nəsillər üçün nümunə və başlıca həyat amalı olmalıdır «Tariximizin hər səhifəsi bizim üçün əzizdir. Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək və qiymətləndirmək lazımdır».
nəyi silmir. Xalq gərək daim öz kökünü xatırlasın». (Heydər Əliyev) Johann Q reqor M endel (1822-1884) Genetika elminin banisi, Çexiya təbiətşünas alimi Johann Qreqor Mendel 1843-cü ildə Olmyutsa Universitetinin nəzdində fəlsəfə sinfim bitirib, həmin il Bryunna kilsəsinin dinləyicisi olub. O, 1849-1868-ci illərdə orta məktəbdə təbiətşünaslıq müəllimi işləyib; 1851-1853-cü illərdə Vyana Universitetində fizika, riyaziyyat, zoologiya, fitopatologiya, ümumi paleontologiya və entomologiya elmlərinin öyrənilməsi ilə məşğul olub Q.Mendel 10 il müddətində (1853-1863) 27.225 noxud bitkisi (Pisum sativum) üzərində analiz aparmış, 1865-ci ildə Brunna təbiətşünaslıq cəmiyyətində aldığı nəticələr haqqmda mənizə etmiş və 1866-ci ildə "Təbiətşünaslar cəmiyyətinin əsərləri" jurnalında "Bitkilərin hibridləri üzərində təcrübələr" adlı ilk elmi məqalələrini dərc etdirmişdir. Genetikanın 3 əsas qanununu (1-ci qanun - dominamlıq - nəslin eyniliyi, 2-ci qanun - əlamətlərin 29
parçalanması, 3-cü qanun - sərbəst kombinasiya olunma) kəşf etməklə genetikanın inkişafında misilsiz xidmət göstərmişdir. O, toxumları sarı və yaşıl rəngli olan noxud bitkilərini çarpazlaşdırmış (monohıbrid çarpazlaşdırma) və Fı nəslində bütün bitkilərin rəngi san olduğundan, yəni sarı rəng yaşıl rəng üzərində dominantlıq (ağalıq) etdiyi üçün bu hadisəni dominantlıq (latınca «domine»-«ağa»), alternativ əlaməti isə resessivlik (latınca «recessus»- «uzaqlaşma», «kənarlaşma») adlandınnışdır (1-ci qanun). Sonra alim 1-ci nəsildə alman bitkiləri öz aralannda çarpazlaşdırdıqda 1-cı nəsildə gizli qalan yaşıl rəng 2-ci nəsildə parçalanma nəticəsində üzə çıxmış və üstünlük təşkil etmişdir (2-ci qanun). 2-ci nəsildə (F2) dihibrid çarpazlaşma nəticəsində əlamətlər (genlər) bir-birindən asılı olmayaraq sərbəst paylanır (3-cü qanun). Onun yaratdığı mendelızm təliminin əsas mahiyyəti orqanizmlərin əlamətlərinin inkişafını və onların gələcək nəsillərə verilməsini təmin edən ırsıvvət amillərinin diskretliyindən bəhs edir. Q.Mendelin kəşf etdiyi qanunlar yalnız 35 ildən sonra (1900) Q.dc Friz (Hollandiya), К Korrens (Almaniya) və E.Çermak (Avstnya) tərəfindən bir-birindən xəbərsiz müxtəlif bitkilər (lalə, qarğıdalı, noxud) üzərində sübut olunmuşdur. Məhz bundan sonra mendelizm genetika və biologiya elminin aparıcı nəzəriyyəsi kimi tanındı və məşhurlaşdı Tomas Gent M orqan (1861- 1945) Müasir biologiya elminin banilərindən biri, dünya şöhrətli məşhur Amerika bioloqu, Nobel Mükafatı Laureatı Tomas Gent Morqan 1886-cı ildə Keııtikk. 1891-ci ildə isə Baltimoredəkı Cons Xorkiııs universitetini bitirmişdir. O, irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsinin əsasını qoymuş, ayn-ayrı əlamətlərin və onların
kombinasiyasının növbələşməsinin öyrənilməsi üçün genetika elminin tarixində ilk dəfə ən əlverişli bioloji model olaraq meyvə (drozofil) milçəyindən təcrübə obyekti kimi istifadə etmişdir. Bu üsula sonralar da genetik tədqiqatların aparılmasında çox istinad olunmuşdur. T.C.Morqan drozofil milçəyi üzərində fundamental elmi-tədqiqat işləri apararaq (1910) müəyyən etmişdir ki. irsiyyətin maddi əsasını təşkil edən genlər məhz xromosomlarda yerləşir. İrsi əlamətlərin nəsildən-nəsilə keçməsində xromosomlann rolunu ilk dəfə olaraq T.Moıqan sübut etmiş, bununla da genetikanın ikinci mərhələsi başlanmışdır. Alim üç şagirdi (A.Stertevant, K. Bridces və Q. Müller) ilə birlikdə sübut etmişdir ki, irsiyyətin əlamətlərinin təminatçısı olan irsi amillər - genlər hüceyrə nüvəsinin xromosomlarında yerləşir və cəmləşir, irsi əlamətlərin nəsildən nəsilə ötürülməsi Q.Mendelin qanunları çərçivəsindən çıxaraq, ona tabe olmayaraq, cinsiyyət hüceyrələrinin yetişməsi və mayalanma zamanı xromosomlann taleyi ilə müəyyən olunur. Həmin nəticələr bir-birindən asılı 30
olmayan iki üsulla-hibridoloji və sitoloji- apanlan eksperimental təcrübələr nəticəsində aşkar edilmişdir. Q.Morqan və şagirdləri ilk dəfə olaraq genetik xəritənin tərtib edilməsi üsulunu müəyyən etmiş və cinsiyyətin təyin olunma sında xromosom mexanizmini aşkar etmişlər. Genetika elminin sonrakı nailiyyətlərinin hamısı və bu elmin inkişafı məhz Q.Morqanm irsıyyətin xromosom nəzəriyyəsi ilə əlaqədar olmuş və təşəkkül tapmışdır. Alimin bu nəzə riyyəsi sıtologiya, embriologiya, biokimya, təkamül təlimi və biologiyanın ən yem sahələri olan molekulyar biologiya, molekulyar genetika, genetika mühəndisliyi və biotexnologiyanın dinamik və sürətli inkişafı üçün müstəsna rol oynamışdır. Ümumilikdə Q.Morqanm xromosom nəzəriyyəsi bütün biologiya elimlərinin dinamik yüksələn düz xətlə inkişafı üçün çox mühüm zəmin yaratmışdır. Vavilov Nikolay İvanoviç (1887-1943) Məşhur rus alimi, genetik, seleksiyaçı, akade mik. genetika elminin ən başlıca qanunlarından bin sayılan irsiyyətli dəyişkənliyin homolojı sıralar qanununun banisi(1919) Nikolay ivanoviç Vavilov müasir seleksiyanın elmi əsaslannı, mədəni bitkilərin mənşəyi və onlann coğrafi arealının yayılması haqqında təlimin təməlini qoymuşdur. Onun rəhbərliyi ilə 300 mindən çox müxtəlif növə mənsub mədəni bitki nümunəsi olan zəngin dünya herbari kolleksiyası yaradılmışdır. O, həm də texniki bitkilərdə yoluxucu xəstəliklərə qarşı immunitetin yaradılması təliminin və bitki ımmunogenetıkasmm banisi sayılır. N.İ.Vavilovun rəhbərliyi ilə bitkilərin genetikası, seleksiyası və mühafizəsinə həsr olunmuş çoxlu sayda monoqrafiyalar hazırlanmış, namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə edilmişdir. Alim ona qarşı bır neçə dəfə sovet imperiyası rəhbərlərinin təzyiqlər, təqiblər göstərməsinə, müxtəlif şantaj xarakterli sanksiyalar və diskriminasiyalar tətbiq etməsinə, hətta həbs olunmasına baxmayaraq seleksiya və genetika elmləri sahəsində elmi axtarışlarını səylə davam etdirmiş, elmi, praktiki və nəzəri əhəmiyyətli nəticələrə nail olmuşdur. N.İ.Vavilovun elmi axtarışlarının məntiqi nəticəsi olaraq hazırda bitkilərin seleksiyası, genetikası və yeni yüksək məhsuldar taxıl, şəkər və yem çuğunduru, yonca, qarğıdalı və s. sortların yetişdirilməsi üçün onun təklif etdiyi üsullara çox böyük önəm verilir və onlardan geniş istifadə olunur. Hazırda genetika, seleksiya, immunogenetika, molekulyar genetika və biologiya, gen mühəndisliyi və biotexnologiya elmləri üzrə elmi axtarışların aparılması prosesində N.İ.Vavilovun tədqiqatlarına çox önəmli yer verilir və onlara geniş istinad edilir. 31
Lui P aster (1822-1895) Dünyada mikrobiologiya elminin əsasını qoyan, dünya şöhrətli məşhur fransız alimi, akademik Jan Jozef Lui Paster ilk elmi tədqiqatlarım kimya və kristalloqrafiya elmlərinin bəzi məsələlərinin öyrə nilməsinə həsr etməsinə baxmayaraq, sonralar qıcqırma prosesinin mexanizminin və mıkroorqa- nizmlərin dəyişkənliyinin aşkar olunması və mıkro- bioloji proseslərin öyrənilməsi ilə məşğul olmuşdur. Alim o zamanlar Y.Libixin hökmran olan spirtli qıcqırma təlimim təkzıb edərək sübut etmişdir ki, bu kimyəvi deyil, bioloji proses olub, yalnız maya göbələklərinin inkişafı nəticəsində yaranır (1857). O, həm də yağturşulu qıcqırmanı-anaerobioz prosesini (mıkroorqamzmlərin oksigensız-anaerob şəraitdə inkişafını) kəşf etmişdir. Lui Paster 1865-cı ildə çaxırın xarab olmasının qarşısını almaq üçün ilk dəfə olaraq pastenzasıya üsulunu təklif etmiş, sonralar isə mikroorqanimzlərm spesifikliyinin - epızootologiya və epidemiologıyasının öyrənilməsinin əsasım qoymuşdur Alim həm də ipəkqurdlannm nebrina, flyaseriya epizootiyasmın xarakterik xüsusiyyətlərini ətraflı öyrənmiş, onlann ləğv edilməsi tədbirlərini hazırlamış (1870), virusların və mikroorqanızmlərin attenuasiyasım (laboratoriya heyvanlarının orqanizmindən passaj etdikdə onlann xassələrinin, xüsusilə virulentlik, patogenlik və imunogenlıyının dəyişilmə dinamikasını) kəşf etmiş, qoruyucu peyvəndlər üçün (qarayaraya, quduzluğa, donuzlann qızıl yelinə, quşlann pasterellyozuna qarşı) vaksinlər hazırlamışdır. O, heyvanlann qarayara ilə yoluxmasının əsas səbəbinin onun sporlannın həzm traktina düşməsi olmasını eksperimental olaraq sübut etmişdir. L.Pasterin təşəbbüsü ilə 1888-ci ildə Paster İnstitutu yaradılmış və alimin özü onun ilk direktoru olmuş, dövrün məşhur rus alimlərini də (İ.İ.Meçnikov, İ.F. Qamaleya, B.L. Jakimov, M.İ.Romanoviç, D.S. Rııjensev, A.A.Rayevski. L.S. Senkovski, İ.İ.Sueviç və b.) həmin institutda işləməyə dəvət etmiş və onlarla birgə elmi- tədqiqatlar aparmış, elmi əməkdaşlıq nəticəsində çox böyük uğurlu axtarışlara nail olmuşdur. Dəri emalçısının 13 yaşlı oğlu L.Paster portretləri çəkməsi və məktəbdə günəş saatı düzəltməsi (həmin saat bu gün də məktəbdə saxlanılır) ilə hamını heyran etmiş, 27 yaşında Strasburq universitetinin professoru və 32 yaşında Lui universitetinin təbiətşünaslıq-tarix fakültəsinin dekanı olmuşdur. Həmin illərdə qızı Jannanm tifdən vəfat etməsi onu çox sarsıdır və mikrobiologiyaya marağını daha da artınr. 6 iyul 1885-ci ıl dünya təbabəti tarixinə L.Pasterin tarixi kəşfi ilə daxil olur. Quduz itin 14 diş yarasına məruz qalmış 9 yaşlı Iosef Meysterin anası təbiblərin məsləhəti ilə Pasterə müraciət etmiş, hazırladığı vaksını həmin xəstənin üzərində ilk dəfə sınaqdan keçirmiş və nəticədə uşaq tamamilə sağalmışdır. Onun hazırladığı həmin vaksin sonralar dünya miqyasında tətbiq edilməyə başlamışdır. Tibbi həkimlərin «həkimlərin hansısa kimyaçının 32
məsləhətinə ehtiyacı yoxdur» deməsinə baxmayaraq, L.Paster öz tədqiqatlarını uğurla davam etdirmişdir. Alimin dostları ona kömək məqsədilə «fəxri hər aylıq təqaüd» təsis etmiş və ailəsinə müvafiq köməklik göstərmişlər. Olduqca gərgin iş rejimi 1868-ci ildə onun beyin insulti və sol tərəfinin iflic olması ilə nəticələnmişdir. Alimə gələn məktubların birində ünvan əvəzinə bu sözlər yazılıb: «Möcüzələr yaradıcısın a»... R obert Кох (1843-1910) Mikrobiologiya elminin əsas banilərindən biri, dünya bakteriologiya elminin yaradıcısı, professor, Nobel mükafatı laureatı, dünya şöhrətli, məşhur alman alimi Robert Koxun biologiya, təbabət və baytarlıq təbabəti elmlərinin inkişafında müstəsna xidmətləri olmuşdur. O, 1866-cı ildə Cettingen Universitetini bitirərək, 1872-cı ildə Volştcyn şəhərində sanitar həkimi vəzifəsində işləmiş və primitiv laboratoriya təşkil edərək qarayaranın sporları ilə ağ siçanları yoluxdurmuş, ilk dəfə olaraq mıkroorqanizmləri yetişdirmək üçün bərk qida mühitindən (ıclatin və buğanın qan serumundan ibarət) istifadə olunmasını təklif etmişdir. Alim 1878-ci ildə yara infeksiyalarının etiologiyası haqqında ilk elmi əsərini dərc etdirərək burada Henle-Kox üçlüyünü - trıadasım ətraflı şərh etmişdir. Bu triadanın başlıca müddəaları - baktenoskopıya, mikroorqanizmlərin süm qida mühitlərində yetişdirilməsi və bioloji sınağın qoyulmasından ibarətdir. RKoxun ən böyük xidmətlərindən bin də 1882-ci ildə vərəmin, sonralar isə vəbanın (1884) törədicisini kəşf etməsidir. O, Berlində təşkil edilən R Kox adma Infeksıon Xəstəliklər İnstitutunun ilk direktoru olmuş (1891-1904) və burada fundamental elmi - tədqiqat işlən aparmışdır. Alimin təşəbbüsü ilə bakterıolojı texnikada ilk dəfə olaraq anılın boyalanndan, immersiya (yağ) sistemindən və Abbe kondensatorundan istifadə olunmuş və diaqnostıkı tuberkulın preparatı hazırlanmışdır. R.Kox dünya bakterioloqlar məktəbinin banisi olmaqla böyük bakterioloqlar ordusu yaratmışdır (E. Berinq, F.Lefler, R.Pfeyfer və b ). Alimin ən böyük səhvi İ.İ.Meçnıkovun kəşflərini, xüsusilə faqositoz təlimini tamamilə inkar etməsi və onunla heç bır elmi əməkdaşlığa razılıq verməməsi olmuşdur 33
Meçnikov İlya İliç (1845-1916) Məşhur rus alimi, dünya şöhrətli bioloiq, im- munobioloq. bakterioloq, patoloq, təkamül embrıo- logiyası, immunitet, faqosıtoz, müqayisəli patologiya təlimlərinin banisi, akademik İlya İliç Meçnikov hələ 17 yaşında ikən ibtidailərin, parazit qurdlann biologi yasının öyrənilməsinə böyük maraq göstərmişdir. Sonralar isə alım A.O Kovalevski ilə birlikdə onur- ğasızlar və onurğalıların fılogenetik qohumluğunu kəşf etmiş(1865-1866), heyvanat aləminin fılogenetik inkişafının müxtəlif dövrlərində faqositoz prosesinin təkamülünün öyrənilməsi ilə məşğul olmuşdur Onun faqosıtar nəzəriyyəsi «İnfeksion xəstəliklərdə qeyri-həssaslıq»(1901) adlı fundamental əsərinin nəşrindən sonra dövrün alimləri tərəfindən qəbul olunmağa başladı və daha da məşhurlaşdı. Alim öz tələbəsi P.Erlix ilə birlikdə) 1908) faqositozun fılogenetik olaraq daha qədim ımmun reaksiyası olmasını, antıtellərin əmələ gəlməsinin heyvanat alənundə müdafiə funksiyalarının sonrakı mərhələlərində baş verməsini sübut etdiklərinə görə Nobel mükafatına layıq görülmüşlər. İn sanın qocalması və ölümünün səbəblərinin öyrənilməsi alimin elmi- tədqiqatlarının əsas qayəsini təşkil etmişdir O, «ortobioz» - «həyatın tam və təbii ölümlə qurtaran mərhələsi» nəzəriyyəsini kəşf etmiş və bu məsələni «İnsanın təbiəti haqqında etüdlər» (1903) və «Optimizmin etüdləri» (1907) əsərlərində geniş şərh etmişdir. İnfeksion xəstəliklərin etiologiyası və epıde- miologiyasının öyrənilməsi həmişə alimin maraq dairəsində olmuş, vəba, taun, qarın yatalağını öyrənmiş və ilk dəfə olaraq Emil Runun maliyyə dəstəyi ilə insanabənzər meymunları eksperimental olaraq
sifilisin törədicisi ilə
yoluxdurmuş, bununla da venerologıya elminin vcnı dövrünün başlanğıcının təməlini qoymuşdur. İ.İ.Meçnikov insanın patoloji qocalmasının və vaxtından əvvəl ölümünün profilaktikası üçün orqanizmin öz-özünü zəhərləməsinin qarşısını almaq məqsədilə yeyinti məhsullarının sterilizasıyasını, ətdən az istifadə edilməsini, süd turşulu məhsullarla qidalanmağa daha çox önəm verilməsini, bağırsağın çürüdücü mikroflorasının antoqonistı kimi laktobatsillın təklif etmişdir. İ.İ.Meçnikov biologiya, genetika, təbabət və baytarlıq təbabəti tarixində ilk dəfə olaraq immunitetdə hüceyrə təliminin əsasım qoymuşdur. O, fundamental-tətbiqi xarakterli faqositoz təlimi ilə sübut etmişdir ki, leykositlərin xüsusi növü olan faqositlər-neytrofillər orqanizmə daxil olaraq patoloji proseslər törədən patogen agentləri -mikroorqanizmləri və s. faqositoza uğradaraq (udaraq) onları zərərsizləşdirir, neytrallaşdırır, beləliklə də patoloji prosesi ləngidir, onun inkişafım dayandırır və orqanizmin xəstəliklərə qarşı davamlılığını artırır. Bu kəşf immunogenetikanın inkişafında çox böyük rol oynamışdır. Lakin alimin bu tarixi kəşfi o dövrün məşhur alimlərinin hamısı tərəfindən heç də birmənalı qarşılanmamış və mübahisələrə səbəb olmuşdur. Rusiyanın çinovnikləri katoliklərin təkidi ilə dəfələrlə onu işlədiyi universitetdən 34
xaric etdiyinə, ona qarşı çox güclü təzyiqlər və təqiblər göstərdiklərinə, elmi yaradıcılığına ciddi maneçiliklər törətdiklərinə görə o, doğma ölkəsini tərk etməyi qərara almışdır. Alim hazırladığı mikroskopık yaxmaları ilə birlikdə Almaniyaya gedərək o dövrün üç məşhur alimlərindən biri olan Robert Коха öz kəşfi barədə məlumat verməsinə və yaxmalarını ona nümayiş etdirməsinə bax mayaraq, alman alimi onun elmi kəşfini tamamilə təkzib və inkar etmişdir. Lakin, bunun əksinə olaraq, dövrün ən məşhur alimi Jozef Lui Paster İ.Meçnikovun kəşfi ilə tanış olmuş, onu ürəkdən alqışlamış, Parisdəki Paster institutuna dəvət edərək onunla 25 il birgə elmi-tədqiqatlar aparılmışdır. İ.İ.Meçnikov və həyat yoldaşı Olqa Meçnikova Parisdəki Paster institutunun həyətində dəfn edilmişlər. İvanovski Dmitri İvanoviç (1864-1920) Virusların ilk kəşfi dünya şöhrətli, məşhur rus alimi D.İ.İvanovskinın adı ilə bağlıdır. Onun bu tarixi kəşfindən sonra virusologiya elminin əsası qoyulmuş və bunun nəticəsində də bir sıra xəstəliklərin törədiciləri müəyyən edilmişdir. 1891-1892-ci illərdə Krımın Nikitin botanika bağında D.İ.İvanovski və V.V.Polovsev diplom işini hazırlamaq məqsədilə tütünün mozaika xəstəliyini öyrənərkən sübut etmişlər ki, xəstə tütün bitkisinin yarpağından alınmış şirə (ekstrakt) Zeys, Berkefeld və Şamberlanın bakterial süzgəclərindən keçirildikdən sonra da sağlam tütün bitkisinin yarpaqlarında mozaika xəstəliyini törədir. 1892-ci il fevralın 12-də 28 yaşlı D.l.İvanovski Rusiya Akademiyasının elmi şurasında apardığı tədqiqatların nəticələri haqqmda çıxış etməklə virusologiyanm təməlini qoymuşdur. D.l.lvanovskinin 1892-ci ildə yazdığı «Tütün bitkisinin iki xəstəliyi haqqmda» əsən namizədlik və 1902-ci ildə yazdığı «Tütünün mozaika xəstəliyi» əsəri isə doktorluq dissertasiyası kimi qiymətləndirilmişdir. D.l.İvanovski sonralar həmin «yoluxucu amilin» çox kiçik olan, bakterial süzgəcdən keçən, qida mühitində yetişməyən və adi mikroskoplarla müşahidə olunmayan mikroorqanizmlər olduğunu göstərməklə bunlan virus adlandırmışdır. Bəzi qərb alimləri virusologiyanm tarixini təhrif etməklə səhvən onu Hollandiya alimi M.Beyerinkinin adı ilə bağlayırlar. Halbuki, o özü, virusun ilk dəfə D.I.İvanovski tərəfindən kəşf edildiyini etiraf etmişdir. Virusologiyanm müstəqil elm sahəsi kimi çox dinamik sürətlə inkişaf etməsi bəzi infeksion xəstəlikləri törədən virusların aynlması və onların xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi üçün zəmin yaratmışdır. Hazırda molekulyar biologiyanın, genetikanın, gen mühəndisliyinin, biotexnologiyanın, bioetikanın və s. qlobal problemlərinin öyrənilməsi prosesində viruslardan geniş istifadə olunur. 35
Həsən bəy Zərdabi (1837-1907) Azərbaycanda təbiətşünaslıq, torpaqşünaslıq, aqrokimya elminin, milli mətbuatımızın, teatr- şünaslığımızın, ölkəmizdə torpaq islahatının banisi. Moskva universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinin təbiətşünaslıq şöbəsini bitirmiş, ilk Azərbaycan qəzeti «Əkinçi »nin təsisçisi və redaktoru, dahi
mütəfəkkir. ensiklopedik şəxsiyyət, millət fədaisi Həsən bəy Səlim bəy oğlu Zərdabinin (Məlikovun) müstəsna xidmətləri olmuşdur. Bu ensiklopedik alimin maarifçilik, fəlsəfə, biologiya, əkinçilik, aqrokimya, torpaqşünaslıq, bitkiçilik, meyvəçilik, baytarlıq təbabəti, təbabət, anatomiya, fiziologiya, meşəçilik, coğrafiya, astronomiya, geologiya, paliontologiya, heyvandarlıq, quşçuluq, seleksiya, kimya, iqtisadiyyat və s. elmləri bilməsi və nailiyyətləri onu təkcə Azərbaycanda deyil, həm də dünya miqyasında tanıtdırmış və məşhurlaşdırmışdır. «O,
O, yaradıcısı olduğu «Əkinçi» qəzetində ilk dəfə olaraq ölkəmizin heyvandarlarına yüksək məhsuldar qaramal, camış və qoyun cinsləri yaratmaq məqsədilə süni seçmə üsulundan geniş istifadə etməyi tövsiyə etmişdir. Alim görkəmli seleksiyaçı kimi, müəyyən etmişdir ki. yeni yüksək məhsuldar heyvan cinslərinin yaradılması üçün süni seçmə zamanı əlamətlər nəsildən nəslə verilərkən güclənir və yeni cinslər yaratmaq mümkün olur. H Zərdabi irsiyyəti təbiətşünaslıq elminin ən başlıca qanunu hesab etməklə onun bəzi qanunauy ğunluqlarının - düz istiqamətli, qayıtması dolayı (müəyyən amilin təsirindən yaranan), dominant (hökmran, güclü) və resessiv (zəif) irsiyyət növlərinin- mövcud olmasını şərh etmişdir Alim hibridioloji üsulu (çarpazlaşdırmanı) heyvandarlıqda süni seçmə aparılarkən ən səmərəli üsul kimi dəyərləndirərək bəzi mütərəqqi fikirlər-damazlıq üçün yüksək məhsuldar yerli heyvan gene- fondundan geniş istifadə olunması, yerli cır heyvanların yaxşılaşdırılması məqsədilə xaricdən törədicilərin gətirilməsi-irəli sürmüş və onlara xüsusi önəm verilməsim heyvandarlara məsləhət bilmişdir. O. «Heyvanların rəngi» adlı əsərində heyvanların eksteryerinin (xarici əlamətlərinin) seçmə zamanı nəzərə alınmasının xüsusi əhəmiyyətə malik olduğunu və onun nəzərə alınmasını, eləcə də ekoloji amillərin roluna fikir verilməsini ən prioritet istiqamət kimi dəyərləndirmişdir. Zəmanəsinin elmi-təcrübi nailiyyətlərinə dərindən bələd olan materialist alim "Əkinçi". "Kaspi", "Həyat" və s. qəzetlərdəki, '"Dəbistan" jumalındakı silsilə məqalələrində ailə-məişət qayğılarının asanlıqla, elmi qaydalarla aradan qaldındmasından tutmuş təsərrüfatın müxtəlif sahələrini səmərəli üsullarla inkişaf etdirməyədək çox şey barədə faydalı məsləhətlər verirdi. Bu yazılar bir yerə toplanıb çap olunsa, qalın bir kitab alınar. Həsən boy sonralar bu fəaliyyətini sistemli şəkilə salaraq bir neçə elmi-kütləvi əsər də yazmış, onları 36
ayrıca kitabça şəklində xalqa çatdırmaq istəmişdi. "Torpaq, su və hava", "Həvasi-xəmsə" (Beş hiss üzvü) adlı əsərlər "Həyat" qəzetində 1905-ci ildə hissə-hissə çap olunsa da, mükəmməl gigiyena vəsaiti olan "Bədəni salam at saxlamaq düsturüləm əli" müəllifin sağlığında nə mətbuatda, nə də aynca kitab şəklində çap olunmamışdır. Həsən bəyin ölümündən sonra bu gərəkli işi Kiyevdə təhsil alan azərbaycanlı tələbələr həyata keçirmişlər. Nəşriyyat qrupunun rəhbəri gənc Yusif Vəzir Çəmənzəminli ilk nəşrin girişində yazmışdır: "Mərhum Həsən bəy Məlikzadə tərəfindən qələmə bir çox elmi əsərlər alınıb, lakin indiyədək onlar camaatımızın himməşsizliyindən çap olunmayıb qalırdı. "Kiyev islam tələbələrinin nəşriyyat heyəti" bu əsəri Həsən bəyin möhtərəm zövcəsinin (Hənifə xanım Abayeva-Zərdabi) razılığı ilə nəşr etməyə şüru etdi. Əvvəl "Torpaq, su və hava" ünvanlı kitabça təb olunub, indi isə oxucularımıza "Bədəni salamat saxlamaq düstürüləməli"ni təqdim edirik. Bu kitaba "heyət" tərəfindən haşiyə olaraq bəzi şeylər artırılıb, bir də bir neçə sözün dərci namünasib görüldüyündən bilmərrə ötürülüb, yerləri nöqtələr ilə nişanə olunub, qalanı isə mərhum Həsən bəyin əlyazılanndan yazılıb eynən dərc olunur. Student: Y usif Vəzirov". Kitab Bakıda İ.Aşurbəyovun "Kaspi" mətbəəsində 1912-ci ildə «N 2», 1914-cü ildə «N 3» işarəsi ilə təkrar çap olunmuş və böyük uğur qazanmışdir. Təəssüf ki, sonrakı illərdə bu qiymətli əsərin tirajının kütləvilə şdirilməsi davam etdirilməmiş, Sovet hakimiyyətinin ilk 40 ilində isə kitab bir dəfə də nəşr olunmamışdır. İ Stalinin ölümündən və "şəxsiyyətə pərəstişin pislənməsi" prosesindən sonra millətçi damğası vurulmuş Həsən bəy Zərdabinin irsi də bəraət almış, onun fəaliyyəti geniş tədqiq olunmağa başlanmış, əsərləri çapa hazırlanmışdır. Bu işdə professorlar Ziyəddin Göyüşovun, Mirəli Axundovun, Abbas Zamanovun, İzzət Rüstəmovun gördükləri işlər zərdabşünaslıq üçün möhkəm özül olmuşdur. «Bədəni salamat saxlamaq düstürüləməli» əsərinin indiki nəşri mərhum Ziyəddin Göyüşovun tərtib və qeydləri ilə 1960-cı ildə "Azəməşr"də işıq üzü görmüş "Həsən bəy Zərdabı, seçilmiş əsərləri" kitabından götürülmüşdür və ötən 46 ildə ilk belə təşəbbüsdür. Alimin «Natural gigiyena» adlı biliklər sistemi insanların təbiət qanunları ilə yaşamasını əsas götürərək aşağıdakı 9 şərti əhatə edir: 1-təmiz hava, 2-saf su, 3-Günəşlə təmas, 4-təbii qidalar, 5-fəal hərəkət, 6-az yemək və aclıq, 7-istirahət və yuxu, 8-düz qamət, 9-ağıl və sağlam ruh. Şərtlər müxtəlif kitablarda fərqli sıralansa da sağlam yaşamaq qaydalarına verilən tələblər dəyişməz olaraq qalır, təbiətdən güc almaq, təbiət qanunlarına uyğunlaşmaq kimi əsas məsələləri əhatə edir. 1980-ci ildə Hənifə xanım öz mənzilində məktəb açaraq yetim və kasıb uşaqların təhsil alması ilə məşğul olmuşdur. 1901-ci ildə H.Zərdabi və Hənifə xanımın səyi və H.Z. Tağıyevin maliyyə dəstəyi ilə Bakıda ilk rus-müsəlman məktəbi açılır, Hənifə xanım isə onun direktoru təyin olunur. H.Zərdabi çar məmurları tərəfəindən dəfələrlə həbs olunmuş, onların təqibləri nəticəsində Bakını tərk edərək 16 il doğma Zərdabda yaşamış, hətta bəzən təndirdə gizlənməli olmuşdur. Onun oğlanları Sifət, Mitəd və qızı Qəribsoltan xanım da repressiyaya məruz qalmışlar. H.Zərdabi dahi rus yazıçısı Lev Tolstoyla yaxın dostluq və əməkdaşlıq etmişdir. H.Zərdabinin Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|