Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

4.1.6. Kitabxanalar bir elm, tədris mərkəzi kimi
Məscid, Xanegah və Təkyələrdən başqa o dövrdə kitab evləri, kitabxanalar da yaradılırdı ki, bu yerlərdə də bilikli insanlar elm həvəskarlarına müəyyən təhsil verirdilər. Belə müəssisələr sırasında Bağdadda Harun ər Rəşid (787-809) tərəfindən qurulan “Dar ol- hekmə” idi. Bura bir kitab evi, elm mərkəzi, tərcümə yeri idi. Burada qədim yunan filosofların əsərləri ərəb dilinə tərcümə edilir, nüsxələri çoxaldılır və yayılırdı. Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin alim­ləri bu elm mərkəzindən istifadə edib faydalanmışlar. Mənbə­lərin verdiyi məlumata görə bu hikmət evi Hülaküların hücumuna qədər (1258) qalmışdır. Həmin ildə Nəsirəddin Tusi Bağdadda olmuş, heç şübhəsiz o da bu elm mərkəzindən istifadə etmişdir.

Belə kitab evi elm mərkəzlərindən ən məşhuru IX əsrdə Bağ­dadda yaradılmış “Beyt ol-hekmə” (830) idi ki, (“Hikmət xəzinəsi”) bu öncə bir kitab evi, elm, tədqiqat mərkəzi kimi qurulsa da gələcək “Mədrəsə” təhsilinə bir başlanğıc idi. “Beyt ol-hek­mə”də idman zalı, ədəbiyyat salonu, Əl-kimya emalatxanası, rəsəd­xana, xəstə­xa­na fəaliyyət göstərirdi. Burada tərcüməçilər var idi ki, yunan, latın, pəhləvi, fars dilində olan ədəbiyyat ərəbcəyə tərcümə edilir, çoxal­dılıb yayılırdı.

Burada riyaziyyat, fəlsəfə, ritorika, psixologiya, əxlaq, coğra­fiya, qrammatika və musiqi sahələrində Sokrat, Platon, Aristotel, Arximed eləcə də tibbə dair Hiroqliyus və Calinus kimi qədim yunan alimlərinin əsərləri geniş miqyasda tərcümə edilmişdir. Bu tərcümələr Yaxın Şərqdə, Qafqazda geniş yayılaraq tədris müəs­sislərində dərs vəsaiti kimi istifadə olunmuşdur. Hələ IX əsrdə Əbu Nəsr Farabi Aristotelin əsərlərini sadələşdirmiş, ona şərhlər yazmış, onları Şərqə, bizlərə çatdırmışdır. Təsadüfi deyil ki, hələ öz döv­ründə Farabiyə Aristotelin “Birinci müəllim” ünvanından sonra “İkin­ci müəllim” və ya “İkinci Aristotel” ünvanı verilmişdir.

Bir çox Azərbaycan alim və şairlərinin - Nizami Gəncəvinin, Xaqani Şirvaninin, Xətib Təbrizinin, Bəhmənyarın və başqalarının əsərlərindən məlum olur ki, onlar qədim yunan fəlsəfəsini yaxşı bilmiş və ondan faydalanmışlar.

Pedaqoji fikrimizin və elmimizin inkişafında, maarif və mədə­niy­yətin yayılmasında erkən orta əsrlərdə yaranmış kitab evləri və kitabxanaların böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Alimlərin, elmi se­vən­lərin baş vurduqları əsas yer kitab evləri və kitabxanalar olmuşdur.

İslam əhli kitabı həmişə sevmiş və onu yüksək dəyərlən­dirmişdir. Kitabın dəyərini yüksək qiymətləndirənlərdən biri böyük alim Əl-Cahiz olmuşdur. O demişdir ki, kitab susduğunuz zaman səssiz, danışdığınız zaman danışan, məşğuliyyətiniz varkən söhbətə başlamayan, çalışan zaman sizi yalnız buraxan, özünüzə qarşı heç vaxt minnətçi olmayan, sizi yoldan çıxarmayan bir dost, bezdirib usandırmayan, sizi aldadıb yalan söyləməyən bir yoldaşdır.

Kitab evləri, kitabxanalar elm adamlarının həmişə sevimli ye­ri olmuş, onlar kitaba son dərəcə böyük qiymət vermiş və kitab oxu­mağa sərf etdiyi vaxtları ən dəyərli və qiymətli vaxt hesab et­mişlər. Xəlifələrdən birisi gecə söhbəti keçirmək üçün hər gecə alimlərdən birini yanına dəvət edərmiş. Saray xidmətçisi alimin yanına gəlib dəvəti söyləmək istərkən alimi kitablar arasında mütaliə etdiyini görmüş və Xəlifənin istəyini ona çatdırmışdır. Alim isə - “Xəlifəyə söyləyin ki, indi yanımda bir qrup hikmət adamları, müdrik insanlar vardır, onlarla söhbət edirəm. Onlarla söhbəti bitirib gələrəm” - demişdir. Xidmətçi alimin sözlərini xəlifəyə bil­di­rər­kən, o heyrətlə soruşmuşdur: - “Yanındakı o dəyərli alimlər kim­lərdir, əcaba”? Xidmətçi bildirmiş: - “Vallahi ya əmir əl-Mömin ya­nın­da heç kim yox idi” - deyincə, xəlifənin marağı daha da artmış və demiş: ”Nə edirsən et, onu bu saat mənim yanıma gətir”. Nəha­yət, alim xəlifənin yanına gəlmişdir. Xəlifə maraq və təəccüblə soruş­muşdur: -“Sənin yanındakı o müdrik insanlar kim idi?”. Alim demişdir:

- “Ey Mömünlərin əmiri! Onlar: - söhbətlərindən heç zaman doymadığımız, üz-üzə olarkən əmniyyətli və təhlükəsiz olan, baş-başa qaldığımız zaman dadlı, xoş sözləri ilə dərdlərimizi dağıdan, bizə ümid və güc verən, öz elmləri ilə bizi əvvəlkilərin bilik, ağıl, ədəb və doğru görüşlərindən yararlandıran, bizə doğru yol göstərən sədaqətli yoldaşlardır. Onlar – “ölüdür, desəm yalan olar, dirilərə bənzəyir desəm məni qınamazlar...”. Xəlifə alimin bu sözlərindən onun kitabları qəsd etdiyini anlamış və gecikməsini əsaslı hesab etmiş, ona mükafat vermişdir.

İlk dövrlərdə maarifpərvər şəxslər özləri əlyazmaları, kitab­ları, yazılı mənbələri toplayaraq kitab evləri və kitabxanalar yarat­mış və bunu xalqın istifadəsinə vermişdir. Bitləmus xanədanında İskəndəriyyə kitabxanası və Abbasilər dövründə Bağdadda “Beyt ol-hikmə” və digərləri belə qurulmuşdur.

Kitab toplanışı və kitab evlərinin yaradılması - Bağdaddakı “Beyt ol-hikmə” (təsisi:830), “Dar ol-elm” (Elmlər akademiyası. təsisi: 993), Nəcəfdə “Heydəriyyə” (İmam Əlinin qəbrinin yaxınlı­ğın­da Məşhədi Şərif tərəfindən qurulmuşdur.Tarixi dəqiq bəlli olmasa da çox qədimdir), Qahirədəki “Dar-ol-Hikmə” (təsisi:1005) böyiik İslam Universitetlərinin yaranmasının nüvəsi olmuşdur. Buna görə də bu müəssisələrin funksiyaları haqqında bir çox tarixçilər, tədqiqatçılar fikir ayrılığına da gəlmişlər: Bunlar məd­rə­sə­dirmi, yoxsa kitabxanadır? Digər tərəfdən də bu müəs­si­sə­lər istər dövlət tərəfindən qurulsun, istərsə də fərdlər tərəfindən qurulsun bu növdən olan quruluşlara örnək olmuşdur. Beləcə kitab evləri, elm evləri, kitabxanalar islam aləminin hər yerində-o cüm­lədən Azər­bay­canda - Marağada, Təbrizdə, Gəncədə, Naxçıvanda, Bərdədə, Ər­dəbildə, Dərbənddə, Həmədanda, Şirvanda, Şamaxıda yaradıl­mış­­dır ki, onlar da pedaqoji fikrin formalaşmasında, inkişa­fın­da, el­min yayılmasında, insanların təhsilə, maarifə cəlb edilmə­sin­də, yeni tədris müəssisələrinin açılmasında böyük rol oynamışdır.

Azərbaycanda, o cümlədən Şamaxı və Gəncə şəhərlərində Bağdadda “Beytül-hikmə” tipli elmi kitabxanaların təşkili daha çox diqqəti cəlb etmişdir. Böyük alim və ədib Əbül-üla Gəncəvinin Şa­ma­xı kitabxanasında pedaqoji fəaliyyəti və naxçıvanlı alim Həddad ibn Bekran Əbül-Fəzl ən Nəşəvinin Gəncə kitabxanasında müdir vəzifəsində işləməsi həmin kitabxanaların Bağdaddakı “Beytül-hikmə” kimi elmi müəssisələr funksiyası daşıdığını bildirir. Azər­bay­canda kitabxanalar əslində elmi-tədqiqat və tədris işlərini bir­ləş­dirən mərkəzlər kimi inkişaf etmişdir.

“Beyt ol-hekmə” və bunun kimi digər təhsil, mədəniyyət, elm mərkəzləri (“Dar ol- elm”, “Dar ol-hekmə”, “Xəzanə-t ol-hekmə”) hansı ki, onlara ümumilikdə “Fəlsəfə evi”, “Elm evi”, “Bilik evi” deyilirdi, onlar mədrəsələrin meydana gəlməsinin ilkin səbəbkarı olmuşlar.

Cənubi Azərbaycanın Həmədan şəhərində yaradılmış zəngin kitabxanalardan birinin sahibi azərbaycanlı Əbül Vəfa olmuşdur. Bu kitabxananın şöhrəti İran və Azərbaycan hüdudlarından da uzaqlara yayılmışdır. Azərbaycana sıx bağlı olan ərəb şairi Əbu Təmmam (796- 843) həmin kitabxananın fəal oxucusu olmuşdur. O İraqa köçərkən onun tərüb etdiyi kitablar, xüsusilə burada yazdığı məşhur “Həmasə” (“Qəhrəmanlıq”) kitabı bu kitabxanada qalmışdır. “Hə­ma­­­sənin şərhi” əsərinin müqəddiməsində Xətib Təbrizi yazır ki, Əbu Təmmam Xorasandan İraqa qayıdarkən Əbül Vəfa onu Hə­mə­danda qonaq saxlayır. Şair Həmədandan çıxmaq istəyəndə çoxlu qar yağdığından yollar tutulur və o bir müddət Həmədanda Əbül Vəfa­nın yanında qalmalı olur. Əbül Vəfa öz kitabxanasını darıxmamaq üçün Əbu Təmmamın ixtiyarına verir və o bu kitab­xananın kitab­larından istifadə etməklə “Ə1- Həmasə” adlı məşhur şeirlər məc­muə­sini yazmışdır. Bu kitaba Azərbaycan şairlərinin şeirləri də da­xil olmuşdur. Bu da məlumdur ki, Xətib Təbrizi bu kitaba böyük şərh yazmış, onu qiymətli əsər saymış və onu dünyaya yaymışdır. Gö­ründüyü kimi bu kitabın yazıldığı yer də Azərbaycan olmuş, ilk oxu­cuları da azərbaycanlılar olmuş, bu kitaba şərh yazan, bütün dünyaya tanıdan da Azərbaycan alimi olmuşdur.

Həmədan şəhərində tez-tez kitab satış bazarları təşkil olunur­du. Belə kitab satış bazarlarından biri də X əsrdə Samanilər döv­rün­də Buxarada olmuşdur. Burada “Savan əl-hikmə” (“Hikmət xəzi­nəsi”) adlı zəngin saray kitabxanası olmuşdur ki, böyük Azərbaycan alimi Bəhmənyarın müəllimi və dostu Əbu Əli İbn Sina bu kitab­xa­nadan öz əsərlərini yazmaq üçün zəngin materiallar toplamış­dır. İbn Sinanın dünyagörüşünün inkişafında Samanilərin Buxaradakı saray kitabxanasının çox böyük rolu olmuşdur. İbn Sina əmir II Nuh İbn Mənsuru müalicə etdikdən sonra bu kitabxananın müdiri təyin olunmuşdur. İbn Sina öz tərcümeyi-halında bu kitabxananı belə təsvir edir: Məni çoxlu otaqları olan binaya buraxdılar otaqların hər birində qalaq-qalaq kitablarla dolu sandıqlar var idi. Bir otaqda ərəb dili və poeziyaya, o birində fiqhə dair kitablar var idi. Beləcə hər otaqda elmlərdən birinə dair kitablar yığılmışdı. Qədim alimlərin əsərlərinin siyahısı ilə tanış olduqdan sonra mən özümə lazım olanı istədim və çoxlarının adlarını belə eşitmədikləri, mənimsə nə qabaqlar, nə də sonralar görmədiyim kitabları gördüm. Böyük loğ­man İbn Sina haqqında bunu da deyir­lər ki, o Buxara əmirini mü­a­li­cə etdikdən sonra Əmirin- “cavan oğlan məndən nə mükafat is­tə­yir­sən” - sualına, o, saray kitabxa­na­sına daxil olmağı istəyirəm. Mən həmin kitabxanada kitab oxumağı istərdim” - cavabını vermişdir.

Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, mühüm mədəniyyət mərkəzlərindən biri qədim zamanlardan Bərdə şəhəri olmuşdur. IX-X əsrlərdə Bərdə Azərbaycanın ən qabaqcıl şəhərlərindən olmuşdur. Elə Bərdə yaxınlığında doğulmuş “Albaniya tarixi”nin müəllifi Musa Kalankatlının VII əsrdə “Böyük paytaxt və qala şəhəri” kimi qeydə aldığı bu şəhəri X əsr ərəb səyyahı Müqəddəsi “Azər­bay­ca­nın baş şəhəri”, “Bu diyarın Bağdadı” adlandırmışdı. Bərdənin şair və alimlərinin bir çoxu Şərqin və Orta Asiyanın iri mədəniyyət mər­kəzlərində - Bağdadda, Qahirədə, Dəməşqdə, Nişaburda və başqa şəhərlərdə yazıb yaradaraq kitab mədəniyyətinə böyük töhfələr vermiş, Bərdədə və digər şəhərlərdə kitab evləri və kitabxanalar yaratmışlar. Bu şəhərdə 100 min cilddən artıq kitabı olan kitabxana olmuşdur. X əsrin ortalarında paytaxt Bərdədən Gəncəyə köçü­rü­ləndə kitabxana da Nizami yurduna köçürülmüşdür. Bərdədən sonra Gəncə Arranın ikinci böyük şəhəri sayılırdı. Bu baxımdan X əsrdə paytaxt Bərdədən Gəncəyə köçürüləndə yeni paytaxt kitabsız və kitabxanasız ola bilməzdi. Gəncədə saray da, “Dar əl Kütüb” da (“Saray kitabxanası”) əvvəlcə yaradılmış, sonra köç başlanmışdır. X əsrdə Gəncə maarif və mədəniyyəti inkişaf etmiş bir şəhər halına gəlmişdi. Deməli bu şəhərin yazıçıları, alimləri, şairləri olmuş, xəttatları və kitab tərcüməçiləri, kitab evləri və kitabxanaları olmuş­dur. Məhz belə bir mühitdə dahi Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Əbül Üla Gəncəvi və başqaları yetişmişdir.

IX-X əsrlərdə Azərbaycanda və Şərq şəhərlərində dəyərli şairlər meydana gəlmişdir ki, onların qələmindən xeyli nəsihətamiz əsərlər çıxmışdır. X əsr müəlliflərindən Yəzdiyar Urməvi, Əhməd Bərdəi, Əbülhəsən Zəncani, Əbu Zürə Ərdəbili, Baba Kuhi Bakuvi və başqaları ədəbi, pedaqoji fikri xeyli zənginləşdirmişlər. Əbül­həsən Zəncani ensiklopedik biliklər toplusunu yazmış və əhalinin bilik və dünyagörüşünün zənginləşməsinə çalışmışdır. X əsrdə yaşa­mış Fəzl İbn Hatim Narizi Təbrizi (?-922)böyük astro­nom olmuş, bir neçə dildə əsərlər yazmış, qədim yunan filosof­la­rının əsərlərini tərcümə etmişdir. X əsrdə Bağdadda yaşamış Azərbaycan alim­lə­rin­dən Əbülhəsən Ərdəbili, Səid Bərdəi, Əhməd Süleyman oğlu, şair­lər­dən Baba Kuhi Bakuvi, onun qardaşı Pir Hüseyn Şirvani öz də­yərli əsərləri ilə Azərbaycan kitab evini zənginləşdir­miş, insanların mənəvi tərəqqisinə kömək etmişlər. Göründüyü kimi Azərbaycanın qələm sahibləri heç vaxt durğunluğun əsiri olmamış, onlar mövcud kəsirləri özlərinin yeni əsərləri ilə aradan qaldırmış­lar. Görkəmli alim Y.E Bertels (1890-1957) yazırdı: “IX-XIII əsrlər Avropa mədə­niy­yəti tarixində ən dərin tənəzzül dövrü olmuşdur. Məhz Şərq (o cümlədən Azərbaycan) filosoflarının əsərləri Avropa xalqlarını çətin vəziyyətdən çıxarmış və onlara gələcək inkişaf yollarını göstərmişdir”.

Azərbaycanı qarış-qarış gəzmiş, buradan xeyli kitab almış və oxumuş ərəb səyyahı Yaqut əl-Həməvi (1179-1229) “Mucəm əl- buldan” əsərində yazmışdır ki, Gəncə kitabxanasını açan da, onun baş mühafizi də alim Həddad İbn Asim İbn Bəkran Əbülfəzl ən-Nəşəvi olmuşdur.

891-ci ildə xeyli azərbaycanlı yaşayan Bağdadda 100-dən artıq kitab mağazası və yüzlərlə şəxsi kitabxana var idi ki, bu kitab­xanalarda azərbaycanlı alimlərin də əsərləri, bir çox azərbaycanlı kitabxana sahibləri var idi.

Hələ IX əsrin sonu, X əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbay­ca­nın Xunəç şəhərində ilk kağız fabriki işə salınmış və kitabçılıq sahə­sin­də ilk uğurlar qazanılmış, həm kitab bolluğu yaradılmış, həm kitab ucuzluğu yaradılmış, həm də insanların elmə, maarifə geniş şə­kildə cəlb olunması təmin olunmuşdur.Kitabçılıq işində kağıza bö­yük ehtiyac olduğundan Xunəç kağızı Şərq ölkələrinə, Azər­bay­canın digər şəhərlərinə hətta, Suriyaya, İtaliyaya, Çinə belə ixrac edilmişdir.

Hələ X əsrdə yaradılmış kitabxanalardan biri də Sabir bin Ərdəşirin (Ö.1025) Bağdadda yaratdığı kitab evi olmuşdur ki, bura Bağdad alimləri toplaşar, elmi söhbətlər edər, kitablardan fayda­la­nar­dılar. Bura gələnlər arasında Xətib Təbrizinin müəllimi döv­rünün böyük şair-filosofu Əbül-Əla-əl Məərri (Ö.1057) də var idi.

X-XI əsrlərdə kitab evləri və kitabxanalardan istifadə pulsuz idi. Sultan, əmir, vəzir və tacirlərin də ən böyük varı-dövləti həmin şəxsin evindəki kitablarının sayı ilə ölçülürdü. Kitab evləri oxumaq istəyənlərin üzünə günün hər saatında açıq idi. Gün ərzində elm evində, kitabxanalarda çalışanlara kitabxana sahibi tərəfindən pul­suz nahar da verilirdi.

Müsəlmanlar erkən orta əsrlərdə kitabları yan-yana deyil, üst üstə düzürdülər. Çünki yan yana düzülüş üsulunu o dövrdə heç Avropa da bilmirdi. Digər tərəfdən də kitabların əksəriyyəti nazik papirus kağızından hazırlanırdı. Belə kitabları yanaşı düzmək çətinlik törədirdi. Bir də kitabların adları və müəllifi indiki kimi kitabın üzərində deyil, arxasında və ya ortasında olurdu. Kitab şkaf­ları isə həmişə açıq və xalqın istifadəsində idi. Erkən orta əsrlərdə ümumi kitabxanalar, yarım ümumi kitabxanalar, xüsusi kitabxanalar və mədrəsə kitabxanaları var idi. Bunların hamısında kitabxana personalı var idi. Kitabxana personalı kitabxananın böyüklüyü və kiçikliyindən asılı olaraq dəyişilirdi. Bu dəyişiklik vəzifələrin növünə və sayına görə dəyişirdi.

O dövrdə Azərbaycanın Gəncə, Naxçıvan, Şamaxı, Təbriz, Ərdəbil, Həmədan kimi şəhərlərinin əksər kitabxanalarında aşağı­da­kı vəzifələr var idi:

1) Kitabxana xəzinadarı; 2) Mütərcimlər (tərcüməçilər); 3) Müs­­tənsixlər (nüsxə çıxaranlar); 4) Mücəllidlər (cildçilər); 5) Mü­za­hiblər (zər-bəzəkli cildlər hazırlayanlar); 6) Münavillər (Kitab­xana xidmətçiləri).