Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.3. Ö lçmə vasitələrinin dəqiqlik sinifləri.
|
Mütləq xəta, ölçmə vasitəsinin göstəricisi x
və ölçülən kə- miy yətin həqiqi qiyməti h x arasındakı fərqə deyilir
x x − = ∆ .
x kimi, nominal qiymət (məsələn: ölçü), yaxud daha dəqiq (ən azı 10 dəfə) ölçmə vasitəsi ilə ölçülmüş kəmiyyətin qiyməti çıxış edir.
Mütləq xəta, ölçülən fiziki kəmiyyətin vahidləri ilə ifadə edilir və aşağıdakı kimi verilə bilər: a) bir ədədlə ( şəkil 3.5.-də 1 xətti): a ± = ∆
b) xətti asılılıq şəklində (şəkil 3.5.-də 2və3 xətti): ;
± =
c)
) (x f = ∆ funksiyası, yaxud qrafik və cədvəl şəklində. Əgər xətanın qiyməti bütün ölçmə diapozonunda dəyişmirsə (1 xətti) (məsələn: dayaqlarda sürtünmə nəticəsində), onda belə xəta additiv (yaxud sıfırın xətası) adlanır. Əgər xəta, ölçülən kəmiyyətə proporsional dəyişirsə (2 xətti), onda belə xəta multiplikativ adlanır. Çox halda additiv və multiplikativ xətalar bir yerdə iştirak edir
lər. Mütləq xəta, fiziki kəmiyyətin mütləq vahidləri ilə ifadə olunduğundan, bu ölçmə vasitəsini və ölçülən müxtəlif fiziki kəmiy- yətləri müqayisə etməyə imkan vermir. Bu məqsəd üçün nisbi xə- talardan
istifadə etmək olar. Nisbi xəta, mütləq xətanın, həqiqi qiymətə nisbətinin faizlə ifadəsi kimi verilə bilər
138
Şəkil 3.5. Additiv və multiplikativ xətaların formalaşması
%
h x ∆ ± = δ . (3.1) Bu düstur gö stərir ki, eyni bir ölçmə vasitəsi üçün δ ,
h
art dıqca azalır və 0 →
x - da
∞ - a yaxınlaşır. Yəni sıfır başlanğıclı şkalanın başlanğıc hissəsində ölçmə apararkən, ölçmə xətası istənilən qədər böyük ola bilər. Ona görə də metrologiyada ölçmə vasitələrinin şkalalarının belə sahəsində ölçmə aparmağı qadağan etmə prinsipi mö vcuddur. Xətaların normalaşdırılması prinsipi, onun ölçmə diapozon unda dəyişmə xarakterindən asılıdır. Əgər ölçmə vasitəsi yalnız additiv xətaya malikdirsə, onda buraxıla bilən mütləq xətanın həddi
const = ∆ olur və δ hiperbola üzrə dəyişir (şəkil 3.6.). Bu halda mütləq a A ± = , yaxud gətirilmə = ± = ∆ const x a
xətalarını normalaşdırmaq münasibdir. 139
Multiplikativ xətaların üstünlük təşkil etdikləri ölçmə vasitələrində nisbi xətaların buraxıla bilən hədlərini normalaşdırmaq münasibdir const c = ± = δ
(şəkil 3.6.). Bu üsulla elektroenerji hesablayıcılarını, dəyişən və sabit cərəyan körpülərini normalaş- dırmaq olar. Additiv və multiplikativ xətaları normalaşdırmaq üçün daha mürəkkəb asılılıq qəbul edilmişdir. Doğrudan da, tutaq ki, ( )
a + ± = ∆ , onda ( ) +
± = + ± = ∆ ± =
a b bx a x δ .
δ - nı, şkalanın son qiyməti son x
ilə əlaqələndirmək üçün axırıncı tənliyə son x α
əlavə edək və çıxaq (burada son x - moduluna gö rə ö
Onda
+ − + ± = x a x a x a b son son δ .
const x b C son = + = α
və const x d son = = α - la işarə edək.
Buradan − + ± = + − ± = 1 x x d c x x d c son son δ . 140
Düsturdan görünür ki, min δ - un minimal qiyməti son x x =
- da ola
caqdır. Lakin təcrübədə δ - nın alınmasının digər halları da müm- kündür. Ona gö rə də
0
- a uyğun olan min δ
qiymətini daxil edirlər. Onda:
% 100
1 0 − + ± = x x d c δ . (3.2) Burada x – in x 0 - ə nəzərən artmasında da, yaxud azalmasında da δ - nin qiyməti artır. c - fiziki kəmiyyəti ölçmənin başlanğıc diapozon undakı xəta c b = δ ; d- kəmiyyəti ölçmənin diapozonunun sonundakı xətadır, ,
son = δ yəni
; 0 son b x c ∆ = = δ
; m b k d δ δ δ + = =
x x m ) ( ∆ = δ .
Burada - xətanın additiv tərkibi; -ö lçmə həddi; - xətanın
multiplikativ tərkibi; - mütləq xətanın qiymətidir. Xətanın mütləq qiyməti ö
lçülən kəmiyyətin
hazırkı qiymətinə düz mütənasib olaraq artır. (3.2) düsturu yüksək dəqiqlikli ölçmə vasitələrinin, o cümlədən ədədi, çoxqiymətli müqavimət ölçüləri və s. üçün tətbiq edilir. Yalnız mütləq xətanın göstərilməsi müxtəlif ölçmə hədlərinə malik ö lçmə vasitələrini biri-biri ilə dəqiqliyə görə müqayisə etməyə imkan verir. Nisbi xətanın göstərilməsi isə δ kəmiyyətinin qeyri sabitliyinə g örə məhduddur (şəkil 3.7.b - də verilmiş hal istisna olmaqla). Buna gö rə də gətirilmə xətanın normalaşdırıl-ması daha geniş yayılmışdır. Gətirilmə xətanın normalaşdırıl-ması, - nın normalaşdırılmış - ə nisbətindən % - lə təyin edilir: 0 ∆
x m δ ( ) x ∆ ( ) x ∆
∆
141
Şəkil 3.6. Additiv və multiplikativ tərkibli xətaların normalaşdırılması
142
% 100 N x ∆ ± = γ . N x - in normalaşdırıcı qiymətlərini cihazın şkalasının nö vündən və xarakterindən asılı olaraq seçirlər. Şkalalar, bərabər ölçülü (şəkil 3.7.a, b, v, q) və qeyri bərabər ölçülü şkalalara ayrılırlar. Sonuncular əhəmiyyətli qeyri bərabər və dərəcəli şkalalara bölünürlər. Əhəmiyyətli qeyri bərabər şkala kimi, bölgüləri daralmış şkalalar başa düşülür. Bu şkalalarda, şkalanın işçi hissəsinin baş- lanğıc və son qiymətlərinin cəminin yarısına uyğun gələn işarə, bu iş- çi hissəsinin uzunluğunun 65 və 100%-i arasında yerləşmişdir (şəkil 3.7.d).
Dərəcəli şkalalar kimi, bölgüləri genişlənən və daralan, lakin əhəmiyyətli qeyri-bərabər şkalalar anlayışına aid olmayan şkalalar başa düşülür (şəkil 3.7.e).
normalaşdırıcı qiymət aşağıdakılara bərabər götürülür: * əgər sıfır işarəsi şkalanın kənarında, yaxud şkalanın işçi hissəsi- nin xaricindədirsə, onda son N x x =
(bərabər ölçülü şkala, şəkil 3.7.a - 50 = N x ; (şəkil 3.7.b) 55 =
x ; dərəcəli şkala, şəkil 3.7. e - 4 =
x );
* əgər sıfır işarəsi şkala daxilindədirsə, onda N x
şkalanın son qiymətlərinin cəminə bərabərdir (işarəni nəzərə almamaqla), Şəkil 3.7.v,
; 40 20 20 = + = N x şəkil 3.7. q, ;
40 20 = + =
x
* əgər şkala əhəmiyyətli qeyri bərabərdirsə, onda N x
şkalanın uzunluğuna bərabər götürülür. Bu halda uzunluq mm - lə ifadə olunduğundan, mütləq xəta da mm - lə ifadə olunmalıdır (şəkil 3.7.d); * əgər ölçmə vasitəsi ölçülən kəmiyyətin nominal qiymətləri sapmasını ölçmək üçün nəzərdə tutulursa, onda nominal
qiymətinə bərabər götürülür, yəni .
x x x x N =
143
Şəkil 3.7. Ölçmə vasitələrinin şkalalarının növləri
nö vü, kvantlaşdırma xətasıdır. Burada ölçülən kəmiyyətin qiyməti və nominal qiymət yuvarlaqlaşdırma ilə daxil edilir. Şəkil 3.8.-də xəta zolağında (ştrixlənmiş xətt) ədədi ölçmə vasitəsinin nominal (1 xətti) və real (2 xətti) xarakteristikalarının cari fərqi (kvantlaşdırma xətası) verilmişdir.
Ö
∆ + , x - dan
∆ − - ya qədər olan intervalda təsadüfi qiymətlər ala biləcəyini nəzərə alsaq, onda kvantlaşdırma xətası additiv statik xəta olacaqdır. O, nə x - ın cari qiymətindən, nə də x-ın verilmiş vaxtda dəyişmə sürətindən asılı deyildir. Şəkil 3.8.- də q kəmiyyəti səviyyəyə görə kvantlaşdırma addımıdır.
masına deyilir. Xətaların olması, ölçmə vasitələrinin (vericilər, cihazlar, məlumat informasiya sistemlərinin (MİS) və məlumat hesab-lama komplekslərinin (MHK)
kanalları) xarakteristikalarının 144
müxtəlifliyinə səbəb olur. Onların təcrübi müəyyənləşdirilmə-sində (ö lçmə vasitələrinin göstəricilərinin dərəcələrə bölünmə-sində) hər han sı orta xətti tapırlar. Ö lçmənin nəticələrinin səpələnməsini, ölçmə vasitələrinin gö stəricilərinin səpələnməsindən və ölçmə prosesinin eyniliyini (sabitliyini) xarakterizə edən, ölçülən kəmiyyətin özünün səpələnmə- sindən fərqləndirmək lazımdır. Axırıncını diaqnostik ölçmələrdə xüsusi olaraq nəzərə almaq lazımdır. Ö lçmənin nəticələrini qiymətləndirmək üçün təyin olunmuş tip (dərəcələrə bölünmüş) xarakteristikalarını, verilmiş tip ölçmə vasitələrinin nominal xarakteristikaları kimi normalaşdırırlar. Ö lçmə vasitələrinin bəzi nüsxələri üçün bir neçə xarakteristi- kalardan birini, sənədlərini və konkret tətbiq etmə şəraitini nəzərə almaqla istifadə etməyə icazə verilir. Ö lçmə vasitələrinin sistematik xətalarının xarakteristi-kala- rını, müsbət və mənfi buraxıla bilən hədləri SX ∆
təyin etməklə, ya- xud onlarla birlikdə riyazi gözləməni [ ]
∆
və orta kvadratik sapmanı (OKS) [ ]
∆ δ nəzərə almaqla normalaşdırırlar. Təsadüfi xətaların xarakteristikalarını, orta kvadratik sapma- sının buraxıla bilən həddi ilə
∆ 0
σ , yaxud
∆ 0
σ -
la birlikdə no- minal normalaşdırılmış avtokorrelyasiya funksiyası
τ r
ilə, ya da təsadüfi xətanın spektral sıxlığının nominal funksiyası ( )
ω 0 ∆ f
və bu funksiyaların buraxıla bilən sapmalarının nominal funksiyalara görə təyin olunması yolu ilə normalaşdırırlar. Qisterezisdən olan xətanı
0 ∆ ölçmə vasitəsinin giriş siqnalının (gö
stəricisinin) buraxıla bilən variasiyasının işarəsini nəzərə almamaqla, h H - ın həddini təyin etməklə normalaşdı-rırlar. Ö lçmə vasitəsinin xətasının xarakteristikası, o cümlədən verilmiş intervalda buraxıla bilən xətanın həddi
(müsbət və h 0 ∆ 145
mənfi) - la birlikdə təyin etməklə normalaşdırılır. Bu halda tərkib xətalarının əhəmiyyətliliyinə qiymət verilir. Əgər təsadüfi xətanın orta kvadratik sapması ölçmə diapozon unun hər bir nöqtəsində əhəmiyyətlidirsə və normativ texni- ki sənədlərdə (NTS) təyin olunmuş qiymətləri keçmirsə, onda ölçmə vasitələri üçün xətaların xarakteristikaları normalaşdırılır
- lə);
.
Şəkil 3.8. Ədədi ölçmə vasitələrinin xətalarının kvantlaşdırılması İşləmə şəraitində xətalar, intervalın yuxarı y ∆ və aşağı α ∆
sərhədləri ilə müəyyənləşdirilirsə və normal şəraitdə xəta verilmiş ehtimalla P həmin sərhədlər daxilində yerləşirsə, onda ölçmə sistemlərinə və komplekslərinə daxil olmayan ölçmə vasitələrinə max
məhdudiyyəti şamil edilmir.
% ( max dan q h − ∆ 100 max
0 h q ∆ ≤ ∆ σ
146
( ) ξ
və ondan sapan buraxıla bilən hədlərlə, yaxud yuxarı ( )
ξ ψ
və aşağı ( ) ξ ψ a
hədlər daxil olmaqla, sərhəd funksiyalarına müəyyən etməklə normalaşdı- rırlar. İkinci üsul çoxlu sayda eyni ölçmə vasitələrindən istifadə olun- duqda, təsir funksiyasının böyük səpələnmələrində istifadə edilir. Təsiredici kəmiyyətlərin dəyişməsi ilə yaranan metroloji xa- rakteristikaların (MX) qiymətlərinin dəyişməsini, təsiredici faktor- ların dəyişməsinin verilmiş qiymətlərində, hədlərin ( )
ξ ε
mü əy-
yənləşdirilməsi ilə normalaşdırırlar. Metroloji xarakteristikaların dəyişməsinin belə hədləri, ölçmə vasitələrinin buraxıla bilən əlavə xətalarının hədləri adlandırılır.
( ) ξ
və
( ) ξ ε h
kəmiyyətlərini bir qayda olaraq, hər bir təsir edici faktordan ayrılıqda normalaşdırırlar. Əgər belə faktorlar çoxdursa, onda ( )
... , 2 1 ξ ξ ψ yaxud
( ) .... , 2 1 ξ ξ ε h
müəyyən edilir. Xətti (xətti olanlara yaxın), analoqlu və ədədi ölçmə vasitələrinin tam və xüsusi dinamik xarakteristikalarını, nominal xarakteristikaların birinə görə və ondan buraxıla bilən sapmaları hədlərinə görə normalaşdırırlar. Çoxlu nüsxələri olan ölçmə vasitələri üçün dinamik xarakteristikaların böyük səpələnmələri olduqda, gö stərilən dinamik xarakteristikaların (DX) sərhəd qiymətlərini normalaşdırmaq olar. Ö lçmə vasitələrinin, ölçmələrin alət xətalarına təsir etmə qabi liyyətini əks etdirən xarakteristikalarını, nominal xarakteristi- ka ları və onlardan buraxıla bilən sapmalarının hədlərini, yaxud sər- həd şərtlərini müəyyən etməklə normalaşdırırlar. Ö lçmə vasitələrinin çıxış siqnalının məlumatsız parametrlərini, bu parametrlərin nominal qiymətlərini və onlardan buraxıla bilən sapmalarının hədlərini, yaxud sərhəd şərtlərini müəyyən etməklə normalaşdırırlar.
lçmə vasitələrinin dəqiqlik sinifləri.
Əvvəlki paraqrafda göstərilən metroloji xarakteristika-ların (MX) nomenklaturası, məlum mənada yüksək dəqiqliyə malik labo- 147
ratoriya ö lçmələrində metroloji attestasiyalarda istifadə olunan və bütö
vlükdə digər ölçmə vasitələrinin metroloji xarakteristikalarının ciddi normalaşdırmasını nəzərdə tutur. Təsadüfi və sistematik xətaların fərqləndirilmədiyi hallarda, öl çmə vasitələrinin dinamiki xətaları əhəmiyyət kəsb etmədikdə, təsiredici faktorlar nəzərə alınmadıqda və s. texniki ölçmələrdə kobud norma laşdırmadan-ölçmə vasitələrinə müəyyən dəqiqlik sinifləri verməkdən istifadə etmək olar. Ö lçmə vasitələrinin müxtəlif xassələrini müəyyən edən met- roloji xassələrin ümumiləşdirilməsinə dəqiqlik sinfi deyilir. Məsələn: göstərən elektroölçmə cihazlarında dəqiqlik sinfi əsas xəta- dan başqa, eyni zamanda göstərmənin variasiyasını, elektrik kəmiy- yətlərinin ölçülərində qeyri stabillik kəmiyyətini (ölçünün qiymətinin il ərzində faizlə dəyişməsi) də daxil edir. Ölçmə vasitələrinin dəqiqlik sinifləri sistematik və təsadüfi xətaları prinsip etibarı ilə nəzərdə tutur. Lakin o, bu ölçmə vasitələrinin köməyi ilə yerinə ye- tirilən ölçmələrin dəqiqliyini birbaşa xarakterizə etmir. Çünki ölçmə dəqiqliyi ölçmə metodundan, ölçmə vasitəsinin obyektlə qarşılıqlı əlaqəsindən, ölçmə şəraitindən və s. asılıdır. Məsələn: kəmiyyəti 1% dəqiqliklə ölçmək üçün, 1% xətaya malik ö
lçmə vasitəsini seçmək kifayət deyil. Seçilmiş ölçmə vasitəsi daha az xətaya malik olmalıdır. Çünki ən azı metodiki xətasını nə- zərə almaq lazımdır. Bəzi hallarda ölçmə xətası cihazın xətasından az ola bilər (sıfır ö lçmə metodu). Məsələn: ölçmə sxemi elə qurulur ki, ölçülən kəmiyyətlərin fərqi 1%-ə bərabər olduqda, sıfır-indikatorun əqrəbi tam 100 bö lgüyə qədər dönür. Ö lçmə vasitələrinin özlərinin və onların metroloji xarakteristi- ka larının müxtəlifliyi səbəbindən dəqiqlik siniflərinin təyin edil- m əsinin bir neçə üsulundan istifadə edilir. (ГОСТ 8.401-80). Burada aşağıdakı müddəalar əsas götürülür: * norma kimi, sistematik və təsadüfi xətalar daxil olmaqla buraxıla bilən xətaların hədləri götürülür; * əsas
δ əs və
δ əl
əlavə xətaların bütün növləri ayrı-ayrılıqda normalaşdırılır. 148
Dəqiqlik sinfini təyin edərkən ilk növbədə buraxıla bilən əsas xətanın δ əs hədləri normalaşdırılır. Buraxıla bilən əlavə xətanın hədləri, əsas xətanın [ δ əs ] hissəsi kimi müəyyənləşdirilir. Ö lçmə vasitələrinə dəqiqlik sinifləri, onların yaradılması zama- nı, dövlət qəbul yoxlamalarının nəticələrinə görə verilir. Əgər ölçmə vasitəsi, eyni bir kəmiyyətin müxtəlif diapozonlarda və yaxud müxtəlif fiziki kəmiyyətlərin ölçülməsi üçün nəzərdə tutulursa, onda bu ö
lçmə vasitələrinə dəqiqlik dərəcələri, diapozonlara, yaxud öl- çülən fiziki kəmiyyətlərə görə verilir. İstismar zamanı ölçmə vasitələri bu dəqiqlik siniflərinə uyğun gəlməlidirlər. Lakin uyğun istismar tələbləri verildikdə, istehsalatda verilmiş dəqiqlik sinifləri, istismarda aşağı salına bilər. Əsas və nisbi xətaların buraxıla bilən hədləri mütləq, nisbi, yaxud gətirilmə xətalar formasında ifadə oluna bilər. Standartlara gö rə (məsələn: ГОСТ 8.401-80) əsas dəqiqlik si- nif
ləri kimi, ölçmə vasitələrinin üç növ dəqiqlik sinifləri müəyyən- ləşdirilir: * ö lçülən kəmiyyətin vahidlərində, yaxud şkalalar bölgülərin- də, buraxıla bilən mütləq xətanın hədləri üçün; * ədədlər sırası şəklində, buraxıla bilən nisbi xətanın hədləri üçün
A 10 ⋅ ± = δ . (3.4) Burada A=1; 1,5 (1,6); 2; 2,5; (3); 4; 5 və 6; 1,6 və 3 buraxıla bilən, lakin məsləhət görülməyən ədədlərdir: ; 1
n ; 2 ; 1 − − ...; eyni sıra ilə (3.4) buraxıla bilən gətirilmə xətanın hədləri üçün:
⋅ ± = γ
Mütləq xəta, dəyişməz sərhədlərdə bir ədədlə a ± ∆ , müt ləq
xətanın sərhədlərinin xətti dəyişməsində iki hədli ( ) bx a + ± = ∆
ilə, yəni additiv və multiplikativ xətaların birlikdə yaranması ilə (şəkil 3.5. ), yaxud cədvəllər, sərhədlərin qeyri-xətti dəyişməsi funksiyasının qrafiki şəklində ifadə oluna bilər. Məsələn: cədvəl 3.1
149
Voltmetr M-366- nın buraxıla bilən mütləq xətasının hədləri Ö lçmə vasitəsinin gö stəricisi, V 0 10 20 30 40 50 60 70
75 Xəta ∆,V -0,20 -0,10 0 0,10 0,20 0,35 0,45 0,55 0,70
Ö lçmə vasitələrinin mütləq xəta ilə ifadə olunan dəqiqlik sinifləri latın əlifbasının böyük hərfləri ilə, yaxud rum rəqəmləri ilə işarə edilir. Burada hərflər əlifbanın başlanğıcından uzaqlaşdıqca, buraxıla bilən mütləq xətanın qiyməti artır. Məsələn: C sinifli ölçmə vasitəsi, M sinifli ölçmə vasitələrindən daha dəqiqdir, daha doğrusu bu ədəd şərti işarədir və xətanın qiymətini təyin etmir. Dəqiqlik sinfi ölçmə vasitəsinin nisbi xətasına nəzərən iki üsulla təyin edilir. Əgər ölçmə vasitəsinin xətası, əsasən multiplikativ xətadırsa, onda buraxıla bilən əsas nisbi xətanın hədləri aşağıdakı düsturla təyin olunur:
A x ± = ⋅ = ∆ − ± = 10 % 100 δ . (3.5)
Dəyişən cərəyan körpülərinin, elektroenerji hesablayıcılarının, gərginlik bölücülərinin, ölçmə transformatorlarının və s. dəqiqlik sinifləri belə işarə edilir. Əgər ölçmə vasitəsi həm multiplikativ, həm də additiv xətaya malikdirsə, onda dəqiqlik sinfi iki ədədlə, aşağıdakı formuladakı c və d- yə uyğun qiymətlərlə işarə edilir. − + ± = 1 0 x x d c δ . (3.6) 150
Buradakı c və d də (3.4) sırası vasitəsi ilə ifadə olunur. Bir qayda olaraq d c . Məsələn: 01 , 0 12 , 0 gö stərir ki, 01 ,
, 02 , 0 = = d c
yəni nisbi xətanın, ölçmə diapozonunun başlanğıcına qədər olan gətirilmə qiyməti ba ş γ % 02 , 0 =
, sonunda isə % 01 , 0 =
γ olur. Bundan başqa standarta görə (ГОСТ 22261-94) buraxıla bilən əsas xətanın hədlərini, nisbi xəta şəklində, detsibellərlə dB ifadə edirlər:
∆ + ′ = x g A 1 δ
Energetik kəmiyyətlərin (güc, enerji, enerjinin sıxlığı) ö lçülməsində 10 = ′ A ; elektromaqnit güc kəmiyyətlərinin (gərginlik, cərəyan şiddəti, sahənin gərginliyi) ölçülməsində 20 = ′ A götürülür. Əgər iki cihaz müxtəlif həssaslığa malikdirlərsə
100
1 − = və
t V dB S 95 2 − == lçmə vasitəsinin həssaslığı birincidən çoxdur. Çünki 100 95
− . Ən çox yayılan üsullardan biri (xüsusən analoqlu ö lçmə vasitələri üçün) gətirilmə xətaya görə dəqiqlik siniflərinin normalaşdırıl-masıdır:
N A x 10 % 100 ⋅ ± = ∆ ± = γ . (3.7) Bu halda dəqiqlik sinfinin şərti işarələnməsi, N x - in norma laş- dırıcı qiymətlərindən, yəni ölçmə vasitəsinin şkalasından asılıdır. Əgər N x ö
lçülən kəmiyyətin vahidləri ilə təqdim olunursa, onda dəqiqlik sinfi buraxıla bilən gətirilmə xətanın həddi ilə eyni olan ədədlə işarə edilir. Məsələn: 1,5 dəqiqlik sinifi, % 5 , 1 = γ
olduğunu göstərir. 151
Əgər N x
şkalanın uzunluğudursa (məsələn: ampermetrlərdə), on da 1,5 dəqiqlik sinfi, şkalanın % 5
1 = γ uzunluğunu göstərir. Dəqiqlik sinfini göstərən ədəd, həmişə buraxıla bilən xətanın hədlərini xarakterizə etmir. Məsələn: elektrik kəmiyyətləri-nin bəzi birqiymətli ölçülərində, o qeyri stabilliyi, yəni ölçünün qiymətinin il ərzində neçə faiz dəyişməsini xarakterizə edir. (3.6) və (3.7) düsturlarının müqayisəsi göstərir ki, birinci heporbolik, ikinci isə xətti asılılığı əks etdirir. (3.6) yazılış formasında mütləq xəta aşağıdakı şəkli alır:
− + = ∆ 0 0 0 1 100 x x d x x c x .
Əgər 0 3x x
olarsa, onda şkala birdən qeyri-xətti olur və bu sahədə ölçmənin aparılması münasib olmur. Başqa ölçmə diapozon
una keçid məqsədəuyğun olur. Hesablama əmsalları c və d (3.4)-
də qəbul edilmiş sıralara qədər yuvarlaqlaşdırılır. Onların gətirilmə xətalara görə dəqiqlik sinifləri γ ilə münasibəti cədvəl 3.2.- də verilmişdir.
Dəqiqlik siniflərinin γ və
d c
əmsallarının münasibəti Dəqiqlik sinfi 1,0
1,5
2,5 4,0
d c əmsalları
0 , 1 4 5 , 1 6
5 , 2 10
0 , 4 15
Additiv xətanın mənfi təsiri ondan ibarətdir ki, o eyni bir ölçmə vasitəsinin həm böyük, həm də kiçik kəmiyyətlərinin ölçməsində istifadə etməyə imkan vermir. Buna görə də ölçmə vasitələrinin şkalasının başlanğıc hissəsində ölçməni aparmaq olmaz. Nisbi 152
xətanın düsturundan x ∆ = δ görünür ki, onun qiy məti
- ə əks ist iqamətdə mütənasib olaraq artır (şəkil 3.8.), yəni nisbi xəta, yalnız şkalanın axırıncı işarəsində ölçmə vasitələrinin dəqiqlik sinfinə bərabərdir ( )
x x = . 0 →
olduqda, ∞ → δ olur. Ö lçülən kəmiyyətin min x
qiymətinə qədər azaldılması zamanı, nisbi xəta 100%- ə çatır. Ölçülən kəmiyyətin belə qiyməti həsasslığın hüdudu adlanır. Bu kəmiyyət, ölçülən kəmiyyətlərin tam diapozonunu
aşağıdan məhdudlaşdırır. tam D - nin yuxarı sərhəddi isə ölçmənin həddi son x
ilə məhdudlaşır. min x x D son t =
nisbətini eyni zamanda ölçmənin tam dinamik diapozonu da adlandırırlar. Onda nisbi xətanın bəzi qiymətlərinə δ
əsaslanaraq ( məsələn: δ bəz = 5,10 və 20%) aşağıdan işçi diapozonunu D iş məhdudlaşdırmaq olar (şəkil 3.9), yəni D iş kəmiyyətini kifayət qədər sərbəst təyin etmək olar. Gö stərilənləri ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, əgər ölçmə vasitəsinin dəqiqlik sinfi ən böyük buraxıla bilən gətirilmə xətanın qiymətinə görə təyin edilirsə və konkret ölçmənin xətasını qiymət- ləndirmək üçün verilən nöqtədə mütləq, yaxud nisbi xətanın qiymə- tini bilmək lazımdırsa, onda bu halda 1% nisbi xəta ilə ölçmə üçün 1- ci sinif ö lçmə vasitəsinin seçilməsi o zaman düzgün hesab edilə bilər ki, ö lçmə vasitəsinin yuxarı həddi x N
kəmiyyətin ölçülən qiymətinə x bərabər olsun. Qalan hallarda ö lçmənin nisbi xətasını aşağıdakı düsturla təyin etmək lazımdır:
ölc
. (3.8)
δ x x N = = γ 153
Şəkil 3.9. Həsaslıq həddinin qiymətləndirilməsi
Beləliklə, göstərməni qeyd etmək ölçmə demək deyildir və Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|