Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006



Yüklə 6,92 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/45
tarix05.05.2020
ölçüsü6,92 Mb.
#31078
növüDərs
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   45
Azf-295386


Mütləq xəta, ölçmə vasitəsinin göstəricisi 

x

 

və ölçülən      kə-



miy

yətin həqiqi qiyməti 



h

x

 arasındakı fərqə deyilir

 

 

h



x

x

=





h



x

kimi, nominal qiymət (məsələn: ölçü), yaxud daha dəqiq (ən 

azı  10  dəfə)  ölçmə  vasitəsi  ilə  ölçülmüş  kəmiyyətin  qiyməti  çıxış 

edir. 


Mütləq xəta, ölçülən fiziki kəmiyyətin vahidləri ilə ifadə edilir 

və aşağıdakı kimi verilə bilər: 

a) 

bir ədədlə ( şəkil 3.5.-də 1 xətti): 



a

±

=



 

b) 



xətti asılılıq şəklində (şəkil 3.5.-də 2və3 xətti):  

;

bx

±

=



 

c) 


)

(x



f

=



 

funksiyası, yaxud qrafik və cədvəl şəklində. 

Əgər xətanın qiyməti bütün ölçmə diapozonunda dəyişmirsə (1 

xətti)  (məsələn:  dayaqlarda  sürtünmə  nəticəsində),  onda  belə  xəta 



additiv 

(yaxud sıfırın xətası) adlanır. 

Əgər xəta, ölçülən kəmiyyətə proporsional dəyişirsə (2 xətti), 

onda belə xəta multiplikativ adlanır. 

Çox  halda  additiv  və    multiplikativ  xətalar  bir  yerdə  iştirak 

edir


lər. 

Mütləq  xəta,    fiziki  kəmiyyətin  mütləq  vahidləri  ilə  ifadə 

olunduğundan, bu ölçmə vasitəsini və ölçülən müxtəlif fiziki kəmiy-

yətləri  müqayisə  etməyə  imkan  vermir.  Bu  məqsəd  üçün  nisbi  xə-

talardan 

δ 

istifadə  etmək  olar.  Nisbi  xəta,  mütləq  xətanın,  həqiqi 

qiymətə nisbətinin faizlə ifadəsi kimi verilə bilər 


138 

 

 



 

Şəkil 3.5. Additiv və multiplikativ xətaların formalaşması 

 

%

100



h

x

±



=

δ

.                          (3.1) 



 

Bu düstur gö

stərir  ki,  eyni  bir  ölçmə  vasitəsi  üçün  δ



x



h

         

art

dıqca azalır və 



0



h



x

 - da 


-

a yaxınlaşır. Yəni sıfır başlanğıclı 



şkalanın başlanğıc hissəsində ölçmə apararkən, ölçmə xətası istənilən 

qədər böyük ola bilər. Ona görə də metrologiyada ölçmə vasitələrinin 

şkalalarının  belə  sahəsində  ölçmə  aparmağı  qadağan  etmə  prinsipi 

vcuddur.  Xətaların  normalaşdırılması  prinsipi,  onun  ölçmə 



diapozon

unda  dəyişmə  xarakterindən  asılıdır.  Əgər  ölçmə  vasitəsi 

yalnız additiv xətaya malikdirsə, onda buraxıla bilən mütləq xətanın 

həddi 


const

=



 

olur  və 

δ

  hiperbola  üzrə  dəyişir  (şəkil  3.6.).  Bu 



halda  mütləq 

a

A

±

=



,  yaxud  gətirilmə 





 =

±

=





const

x

a

 

xətalarını 



normalaşdırmaq münasibdir. 

139 

 

Multiplikativ  xətaların  üstünlük  təşkil  etdikləri  ölçmə 



vasitələrində nisbi xətaların buraxıla bilən hədlərini normalaşdırmaq 

münasibdir 



const

c

=

±



=

δ

 



(şəkil  3.6.).  Bu    üsulla  elektroenerji 

hesablayıcılarını,  dəyişən  və  sabit  cərəyan  körpülərini  normalaş-

dırmaq olar. 

Additiv  və  multiplikativ  xətaları  normalaşdırmaq  üçün  daha 

mürəkkəb asılılıq qəbul edilmişdir. 

Doğrudan da, tutaq ki, 

(

)

bx



a

+

±



=

, onda 



(

)





 +


±

=

+



±

=



±

=

x



a

b

bx

a

x

δ



 

        


δ

nı,  şkalanın  son  qiyməti 



son

x

 

ilə  əlaqələndirmək  üçün 



axırıncı tənliyə 

son

x

α

 



əlavə edək və çıxaq (burada 

son

x

- moduluna gö

rə 

ö

lçmə hədlərindən ən böyüyüdür).   



     Onda  

 









+



+

±



=

x

a

x

a

x

a

b

son

son

δ



 

      


const

x

b

C

son

=









+



=

α

 



və 

const

x

d

son

=

=



α

-

la işarə edək. 



 

                                                                  

Buradan    









+



±

=





+



±

=



1

x

x

d

c

x

x

d

c

son

son

δ



 

140 

 

Düsturdan görünür ki, 



min

δ

-



un minimal qiyməti  

son

x

x

=

 



-  da 

ola


caqdır. Lakin təcrübədə 

δ



nın alınmasının digər halları da müm-

kündür. Ona gö

rə də 

x

0

 



a uyğun olan 

min

δ

 



qiymətini daxil edirlər. 

Onda: 


%

100


1

0











+

±

=



x

x

d

c

δ

 .                      (3.2) 



Burada x – in x

0

 -

ə nəzərən artmasında da, yaxud azalmasında 



da 

δ

-



nin  qiyməti  artır.

c

-

fiziki  kəmiyyəti  ölçmənin  başlanğıc 



diapozon

undakı xəta 



c

b

=

δ



;  d

kəmiyyəti ölçmənin diapozonunun 

sonundakı xətadır,  

,

c



son

=

δ



  

yəni 


 

;

0



son

b

x

c

=



=

δ

     



;

m

b

k

d

δ

δ



δ

+

=



=

      


x

x

m

)

(



=

δ



 

Burada 



-

xətanın  additiv  tərkibi;

  -ö

lçmə  həddi; 



-

xətanın 


multiplikativ  tərkibi; 

mütləq  xətanın  qiymətidir.  Xətanın 



mütləq qiyməti 

   ö


lçülən kəmiyyətin 

 

hazırkı qiymətinə düz 



mütənasib olaraq artır. 

(3.2) düsturu yüksək dəqiqlikli ölçmə vasitələrinin, o cümlədən 

ədədi, çoxqiymətli müqavimət ölçüləri və s. üçün tətbiq edilir. 

Yalnız  mütləq  xətanın  göstərilməsi  müxtəlif  ölçmə  hədlərinə  malik 

ö

lçmə vasitələrini biri-biri ilə dəqiqliyə görə müqayisə etməyə imkan 



verir. Nisbi xətanın göstərilməsi isə δ kəmiyyətinin qeyri sabitliyinə 

g

örə məhduddur (şəkil 3.7.b - də verilmiş hal istisna olmaqla). Buna 



rə də gətirilmə xətanın normalaşdırıl-ması daha geniş  yayılmışdır. 

Gətirilmə xətanın normalaşdırıl-ması,  - nın normalaşdırılmış  

-

ə nisbətindən % - lə təyin edilir: 



0



son



x

m

δ

( )



x

( )



x



x



N

x


141 

 

 



 

Şəkil 3.6. Additiv və multiplikativ tərkibli xətaların 

normalaşdırılması 

 

       



 

142 

 

%



100

N

x

±



=

γ



 

N

x

-

in  normalaşdırıcı  qiymətlərini  cihazın  şkalasının 



vündən  və  xarakterindən  asılı  olaraq  seçirlər.  Şkalalar,  bərabər 



ölçülü 

(şəkil  3.7.a,  b,  v,  q)  və  qeyri  bərabər  ölçülü  şkalalar

ayrılırlar.  Sonuncular  əhəmiyyətli  qeyri  bərabər  və  dərəcəli 

şkalalara bölünürlər. 



Əhəmiyyətli  qeyri  bərabər  şkala  kimi,  bölgüləri  daralmış 

şkalalar  başa  düşülür.  Bu  şkalalarda,  şkalanın  işçi  hissəsinin  baş-

lanğıc və son qiymətlərinin cəminin yarısına uyğun gələn işarə, bu iş-

çi hissəsinin uzunluğunun 65 və 100%-i arasında yerləşmişdir (şəkil 

3.7.d). 


Dərəcəli şkalalar kimi, bölgüləri genişlənən və daralan, lakin 

əhəmiyyətli  qeyri-bərabər  şkalalar  anlayışına  aid  olmayan  şkalalar 

başa düşülür (şəkil 3.7.e). 

N

x

 

normalaşdırıcı qiymət aşağıdakılara bərabər götürülür: 



* əgər sıfır işarəsi şkalanın kənarında, yaxud şkalanın işçi hissəsi-

nin xaricindədirsə, onda  



son

N

x

x

=

 



(bərabər ölçülü şkala, şəkil 3.7.a -

50

=



N

x

; (şəkil 3.7.b) 

55

=

N



x

; dərəcəli şkala, şəkil 3.7. e  - 

4

=

N



x

); 


* əgər sıfır işarəsi şkala daxilindədirsə, onda 

N

x

 

şkalanın son 



qiymətlərinin  cəminə  bərabərdir  (işarəni  nəzərə  almamaqla),  Şəkil 

3.7.v, 


;

40

20



20

=

+



=

N

x

 şəkil 3.7.

q, 

;

60



40

20

=



+

=

N



x

  

*  əgər  şkala  əhəmiyyətli  qeyri  bərabərdirsə,  onda 



N

x

        


şkalanın uzunluğuna bərabər götürülür. Bu halda uzunluq   mm - lə 

ifadə olunduğundan, mütləq xəta da mm - lə ifadə olunmalıdır (şəkil 

3.7.d); 

* əgər ölçmə vasitəsi ölçülən kəmiyyətin nominal qiymətləri 

sapmasını  ölçmək  üçün  nəzərdə  tutulursa,  onda 

   nominal  

 

qiymətinə bərabər götürülür, yəni 



 

N



x

x

x

x

N

=


143 

 

 



 

Şəkil 3.7. Ölçmə vasitələrinin şkalalarının növləri 

 

 

Ədədi ölçmə vasitələrinin və diskret çeviricilərin spesifik xəta 



vü, kvantlaşdırma xətasıdır. Burada ölçülən kəmiyyətin qiyməti və 

nominal qiymət  yuvarlaqlaşdırma ilə daxil edilir. Şəkil 3.8.-də xəta 

zolağında    (ştrixlənmiş  xətt)    ədədi  ölçmə  vasitəsinin  nominal  (1 

xətti) və real (2 xətti) xarakteristikalarının cari fərqi (kvantlaşdırma 

xətası) verilmişdir. 

 

Ö

lçülən kəmiyyətin   



+

,



x

 - dan 


-



ya qədər olan intervalda 

təsadüfi  qiymətlər  ala  biləcəyini  nəzərə  alsaq,  onda  kvantlaşdırma 

xətası additiv statik xəta olacaqdır. O, nə  - ın cari qiymətindən, nə 

də x-ın verilmiş vaxtda dəyişmə sürətindən asılı deyildir. Şəkil 3.8.-

də  q  kəmiyyəti  səviyyəyə  görə  kvantlaşdırma  addımıdır. 

Kvantlaşdırma,  fiziki  kəmiyyətlərin  diskret  (fasiləli)  qiymətlər  al-

masına deyilir. 

Xətaların  olması,  ölçmə  vasitələrinin  (vericilər,  cihazlar, 

məlumat  informasiya  sistemlərinin  (MİS)  və  məlumat hesab-lama 

komplekslərinin 

(MHK) 


kanalları) 

xarakteristikalarının 



144 

 

müxtəlifliyinə səbəb olur. Onların  təcrübi müəyyənləşdirilmə-sində 



lçmə  vasitələrinin  göstəricilərinin  dərəcələrə  bölünmə-sində)  hər 

han

sı orta xətti tapırlar. 



Ö

lçmənin  nəticələrinin  səpələnməsini,  ölçmə  vasitələrinin 

stəricilərinin  səpələnməsindən  və  ölçmə    prosesinin  eyniliyini 



(sabitliyini) xarakterizə edən, ölçülən kəmiyyətin özünün səpələnmə-

sindən fərqləndirmək lazımdır. 

Axırıncını  diaqnostik  ölçmələrdə  xüsusi  olaraq  nəzərə  almaq 

lazımdır. 

Ö

lçmənin nəticələrini qiymətləndirmək üçün təyin olunmuş tip 



(dərəcələrə  bölünmüş)  xarakteristikalarını,  verilmiş  tip  ölçmə 

vasitələrinin nominal xarakteristikaları kimi  normalaşdırırlar. 

Ö

lçmə  vasitələrinin  bəzi  nüsxələri  üçün  bir  neçə  xarakteristi-



kalardan  birini,  sənədlərini  və  konkret  tətbiq  etmə  şəraitini  nəzərə 

almaqla istifadə etməyə icazə verilir. 

Ö

lçmə vasitələrinin sistematik xətalarının xarakteristi-kala-



rını, müsbət və mənfi buraxıla bilən hədləri 

SX

 



təyin etməklə, ya-

xud  onlarla  birlikdə  riyazi    gözləməni   

[ ]

S

M

 



və  orta  kvadratik 

sapmanı (OKS) 

[ ]

S

δ



  

nəzərə almaqla normalaşdırırlar. 

Təsadüfi  xətaların  xarakteristikalarını,  orta  kvadratik  sapma-

sının buraxıla bilən həddi ilə 









∆

0

h

σ

, yaxud 








∆

0

h

σ

 - 


la birlikdə no-

minal normalaşdırılmış avtokorrelyasiya funksiyası 











τ

r

 

ilə, ya da 



təsadüfi xətanın spektral sıxlığının nominal funksiyası

( )


ω

0



f

 

və bu 



funksiyaların buraxıla bilən sapmalarının nominal funksiyalara görə 

təyin olunması yolu ilə normalaşdırırlar. 

Qisterezisdən olan xətanı 

n

0



 ölçmə vasitəsinin giriş siqnalının 

(gö


stəricisinin)  buraxıla  bilən  variasiyasının  işarəsini  nəzərə 

almamaqla, 



h

H

-

ın həddini təyin etməklə normalaşdı-rırlar. 



Ö

lçmə  vasitəsinin  xətasının  xarakteristikası,  o  cümlədən 

verilmiş  intervalda  buraxıla  bilən  xətanın    həddi 

 

(müsbət  və 



h

0



145 

 

mənfi) 



 

-

la birlikdə təyin etməklə normalaşdırılır. Bu halda tərkib 



xətalarının əhəmiyyətliliyinə qiymət verilir. 

Əgər  təsadüfi  xətanın  orta  kvadratik  sapması  ölçmə 

diapozon

unun hər bir nöqtəsində əhəmiyyətlidirsə və normativ texni-

ki sənədlərdə (NTS) təyin olunmuş qiymətləri keçmirsə, onda ölçmə 

vasitələri üçün xətaların xarakteristikaları normalaşdırılır 

 

- 



);

    


 

Şəkil 3.8. Ədədi ölçmə vasitələrinin xətalarının kvantlaşdırılması 



 

İşləmə  şəraitində  xətalar,  intervalın  yuxarı 



y

∆   və  aşağı   

α



 



sərhədləri  ilə  müəyyənləşdirilirsə  və  normal  şəraitdə  xəta  verilmiş 

ehtimalla  P 

həmin  sərhədlər  daxilində  yerləşirsə,  onda  ölçmə 

sistemlərinə  və  komplekslərinə  daxil  olmayan  ölçmə  vasitələrinə 

max

q

 məhdudiyyəti şamil edilmir.

 

h

H

%

(



max

dan

q

h



100

max


0

h

q









∆

σ


146 

 

Təsir  funksiyasını,  nominal funksiya  

( )

ξ

ψ



 

və  ondan  sapan 

buraxıla  bilən  hədlərlə,  yaxud  yuxarı 

( )


ξ

ψ

y

 

və  aşağı 



( )

ξ

ψ



a

 

hədlər 



daxil  olmaqla,  sərhəd  funksiyalarına  müəyyən  etməklə  normalaşdı-

rırlar. İkinci üsul çoxlu sayda eyni ölçmə vasitələrindən istifadə olun-

duqda, 

təsir funksiyasının böyük səpələnmələrində istifadə edilir. 



Təsiredici  kəmiyyətlərin  dəyişməsi  ilə  yaranan metroloji xa-

rakteristikaların  (MX)  qiymətlərinin  dəyişməsini,  təsiredici  faktor-

ların  dəyişməsinin  verilmiş  qiymətlərində,  hədlərin 

( )


ξ

ε

h

  mü

əy-


yənləşdirilməsi ilə normalaşdırırlar. 

Metroloji  xarakteristikaların  dəyişməsinin  belə  hədləri,  ölçmə 

vasitələrinin buraxıla bilən əlavə xətalarının hədləri adlandırılır. 

         

( )

ξ

ψ



  

və 


( )

ξ

ε



h

 

kəmiyyətlərini  bir  qayda  olaraq,  hər  bir  təsir 



edici    faktordan  ayrılıqda  normalaşdırırlar.  Əgər  belə    faktorlar 

çoxdursa, onda 

(

)

,



...

,

2



1

ξ

ξ



ψ

 yaxud 


(

)

....



,

2

1



ξ

ξ

ε



h

  

müəyyən edilir. 



Xətti  (xətti  olanlara  yaxın),  analoqlu  və  ədədi  ölçmə 

vasitələrinin tam və xüsusi dinamik xarakteristikalarını, nominal 

xarakteristikaların  birinə  görə  və  ondan    buraxıla  bilən  sapmaları 

hədlərinə  görə    normalaşdırırlar.  Çoxlu  nüsxələri  olan  ölçmə 

vasitələri  üçün  dinamik  xarakteristikaların  böyük  səpələnmələri 

olduqda, gö

stərilən  dinamik  xarakteristikaların  (DX)  sərhəd 

qiymətlərini normalaşdırmaq olar. 



Ö

lçmə  vasitələrinin,  ölçmələrin  alət  xətalarına  təsir  etmə  

qabi

liyyətini əks etdirən xarakteristikalarını, nominal xarakteristi-

ka

ları və onlardan buraxıla bilən sapmalarının hədlərini, yaxud sər-



həd şərtlərini müəyyən etməklə normalaşdırırlar. 

Ö

lçmə vasitələrinin çıxış siqnalının məlumatsız parametrlərini, 



bu  parametrlərin  nominal  qiymətlərini  və  onlardan  buraxıla  bilən 

sapmalarının  hədlərini,  yaxud  sərhəd  şərtlərini  müəyyən  etməklə 

normalaşdırırlar. 

 

3.3. Ö



lçmə vasitələrinin dəqiqlik sinifləri. 

 

Əvvəlki  paraqrafda  göstərilən    metroloji  xarakteristika-ların 



(MX) nomenklaturası, məlum mənada yüksək dəqiqliyə malik labo-

147 

 

ratoriya  ö



lçmələrində  metroloji  attestasiyalarda  istifadə  olunan  və 

bütö


vlükdə  digər  ölçmə  vasitələrinin  metroloji  xarakteristikalarının 

ciddi normalaşdırmasını nəzərdə tutur. 

Təsadüfi  və  sistematik  xətaların  fərqləndirilmədiyi  hallarda, 

öl

çmə  vasitələrinin  dinamiki  xətaları  əhəmiyyət  kəsb  etmədikdə, 



təsiredici  faktorlar  nəzərə  alınmadıqda  və  s.  texniki  ölçmələrdə 

kobud norma

laşdırmadan-ölçmə  vasitələrinə  müəyyən  dəqiqlik 

sinifləri verməkdən istifadə etmək olar. 

Ö

lçmə vasitələrinin müxtəlif xassələrini müəyyən edən   met-



roloji  xassələrin  ümumiləşdirilməsinə  dəqiqlik  sinfi  deyilir.  

Məsələn: göstərən elektroölçmə cihazlarında dəqiqlik sinfi əsas xəta-

dan başqa, eyni zamanda göstərmənin variasiyasını, elektrik kəmiy-

yətlərinin ölçülərində qeyri stabillik kəmiyyətini (ölçünün qiymətinin 

il  ərzində  faizlə  dəyişməsi)  də  daxil  edir.  Ölçmə  vasitələrinin 

dəqiqlik  sinifləri  sistematik  və  təsadüfi    xətaları  prinsip  etibarı  ilə 

nəzərdə tutur. Lakin o, bu ölçmə vasitələrinin köməyi ilə yerinə ye-

tirilən ölçmələrin dəqiqliyini birbaşa xarakterizə etmir. Çünki ölçmə 

dəqiqliyi  ölçmə  metodundan,  ölçmə  vasitəsinin  obyektlə  qarşılıqlı 

əlaqəsindən, ölçmə şəraitindən və s. asılıdır. 

Məsələn:  kəmiyyəti  1%  dəqiqliklə  ölçmək  üçün,  1%  xətaya 

malik ö


lçmə vasitəsini seçmək kifayət deyil. Seçilmiş ölçmə vasitəsi 

daha az xətaya malik olmalıdır. Çünki ən azı metodiki xətasını nə-

zərə almaq lazımdır. 

Bəzi hallarda ölçmə xətası cihazın xətasından az ola bilər (sıfır 

ö

lçmə  metodu).  Məsələn:  ölçmə  sxemi  elə  qurulur  ki,  ölçülən 



kəmiyyətlərin  fərqi  1%-ə  bərabər  olduqda,  sıfır-indikatorun  əqrəbi 

tam 100 bö

lgüyə qədər dönür. 

Ö

lçmə vasitələrinin özlərinin və onların metroloji xarakteristi-



ka

larının  müxtəlifliyi  səbəbindən  dəqiqlik  siniflərinin  təyin  edil-

m

əsinin bir neçə üsulundan istifadə edilir. (ГОСТ 8.401-80). Burada 



aşağıdakı müddəalar əsas götürülür: 

*  norma  kimi,  sistematik  və  təsadüfi  xətalar  daxil  olmaqla 

buraxıla bilən xətaların hədləri götürülür; 

* əsas  


δ

əs 

və 


δ

əl

 

əlavə xətaların bütün növləri ayrı-ayrılıqda 



normalaşdırılır. 

148 

 

Dəqiqlik sinfini təyin edərkən ilk növbədə buraxıla bilən əsas 



xətanın 

δ

əs



 

hədləri  normalaşdırılır.  Buraxıla  bilən  əlavə  xətanın 

hədləri, əsas xətanın [

δ

əs



] hissəsi kimi müəyyənləşdirilir. 

Ö

lçmə vasitələrinə dəqiqlik sinifləri, onların yaradılması zama-



nı, dövlət qəbul yoxlamalarının nəticələrinə görə verilir. Əgər ölçmə 

vasitəsi,  eyni  bir  kəmiyyətin    müxtəlif  diapozonlarda  və  yaxud 

müxtəlif fiziki kəmiyyətlərin ölçülməsi üçün nəzərdə tutulursa, onda 

bu  ö


lçmə  vasitələrinə  dəqiqlik  dərəcələri,  diapozonlara, yaxud öl-

çülən fiziki kəmiyyətlərə görə verilir. 

İstismar zamanı ölçmə vasitələri bu dəqiqlik siniflərinə   uyğun 

gəlməlidirlər. Lakin uyğun istismar tələbləri  verildikdə, istehsalatda 

verilmiş dəqiqlik sinifləri, istismarda aşağı salına bilər. 

Əsas  və  nisbi  xətaların  buraxıla  bilən  hədləri  mütləq,  nisbi, 

yaxud gətirilmə xətalar formasında ifadə oluna bilər. 

Standartlara gö

rə (məsələn: ГОСТ 8.401-80) əsas dəqiqlik si-

nif


ləri  kimi,  ölçmə  vasitələrinin  üç  növ dəqiqlik  sinifləri  müəyyən-

ləşdirilir: 

*  ö

lçülən  kəmiyyətin  vahidlərində,  yaxud  şkalalar  bölgülərin-



də, buraxıla bilən mütləq xətanın hədləri üçün; 

*  ədədlər  sırası  şəklində,  buraxıla  bilən  nisbi  xətanın  hədləri 

üçün 

 

n



10

±



=

δ

.                            (3.4) 



 

Burada A=1; 1,5 (1,6); 2; 2,5; (3); 

4; 5  və  6;  1,6 və 3 buraxıla 

bilən, lakin məsləhət görülməyən ədədlərdir: 

;

1

=



n

;

2



;

1



...; eyni sıra 

ilə (3.4) buraxıla bilən gətirilmə xətanın hədləri üçün:

n

10

±



=

γ

 



Mütləq  xəta,  dəyişməz  sərhədlərdə  bir  ədədlə 

a

±



, müt

ləq 


xətanın  sərhədlərinin  xətti  dəyişməsində  iki  hədli 

(

)



bx

a

+

±



=

 



ilə, 

yəni additiv və multiplikativ xətaların birlikdə yaranması ilə  (şəkil 

3.5.

),  yaxud    cədvəllər,  sərhədlərin  qeyri-xətti  dəyişməsi 



funksiyasının qrafiki şəklində ifadə oluna bilər. Məsələn: cədvəl 3.1 

 

 



 

149 

 

Cədvəl 3.1. 

Voltmetr M-366-

nın buraxıla bilən mütləq xətasının hədləri 

Ö

lçmə vasitəsinin  



stəricisi, V 

10  20  30 



40  50  60 

70 


75 

Xəta ∆,V 

-0,20  -0,10  0  0,10  0,20 0,35 0,45  0,55  0,70 

 

Ö



lçmə  vasitələrinin  mütləq  xəta  ilə  ifadə  olunan  dəqiqlik 

sinifləri latın əlifbasının böyük hərfləri ilə, yaxud rum rəqəmləri ilə 

işarə  edilir.  Burada  hərflər  əlifbanın  başlanğıcından  uzaqlaşdıqca, 

buraxıla bilən mütləq xətanın qiyməti artır. Məsələn: C sinifli ölçmə 

vasitəsi, M  sinifli ölçmə vasitələrindən daha dəqiqdir, daha doğrusu 

bu ədəd şərti işarədir və xətanın qiymətini təyin etmir. 

Dəqiqlik  sinfi  ölçmə  vasitəsinin  nisbi  xətasına  nəzərən  iki 

üsulla təyin edilir. 

Əgər  ölçmə  vasitəsinin  xətası,  əsasən  multiplikativ  xətadırsa, 

onda buraxıla bilən əsas nisbi xətanın hədləri aşağıdakı düsturla təyin 

olunur: 

 

q



A

x

±

=



=



±

=



10

%

100



δ

.                  (3.5) 

 

Dəyişən cərəyan körpülərinin, elektroenerji hesablayıcılarının, 



gərginlik  bölücülərinin,  ölçmə  transformatorlarının  və  s.  dəqiqlik 

sinifləri belə işarə edilir. 

Əgər ölçmə vasitəsi həm multiplikativ, həm də additiv xətaya 

malikdirsə, onda dəqiqlik sinfi iki ədədlə, aşağıdakı formuladakı c və 

d-

yə uyğun qiymətlərlə işarə edilir. 



 













+



±

=

1



0

x

x

d

c

δ

.                            (3.6) 



 

150 

 

Buradakı  c  və d  də (3.4) sırası vasitəsi ilə ifadə olunur. Bir 



qayda olaraq 

d

Məsələn: 



01

,

0



12

,

0



 gö

stərir ki, 

01

,

0



,

02

,



0

=

=



d

c

  

yəni 



nisbi xətanın, ölçmə diapozonunun başlanğıcına qədər olan gətirilmə 

qiyməti  



ba

ş

γ

%



02

,

0



=

 

, sonunda isə 



%

01

,



0

=

son

γ

   olur. 



Bundan başqa standarta görə (ГОСТ 22261-94) buraxıla bilən 

əsas xətanın hədlərini, nisbi xəta şəklində, detsibellərlə dB     ifadə 

edirlər: 

 







+

=



x

g

A

1



δ

 

 



Energetik  kəmiyyətlərin  (güc,  enerji,  enerjinin  sıxlığı) 

ö

lçülməsində 



10

=



A

; elektromaqnit güc kəmiyyətlərinin (gərginlik, 

cərəyan şiddəti, sahənin gərginliyi) ölçülməsində 

20

=





A

 götürülür. 

Əgər iki cihaz müxtəlif həssaslığa malikdirlərsə  

t

V

dB

S

100


1

=



  

və  


t

V

dB

S

95

2



==

, onda ikinci ö



lçmə vasitəsinin həssaslığı birincidən 

çoxdur. Çünki 

100

95



. Ən çox yayılan üsullardan biri (xüsusən 



analoqlu  ö

lçmə  vasitələri  üçün)  gətirilmə  xətaya  görə  dəqiqlik 

siniflərinin normalaşdırıl-masıdır: 

 

n



N

A

x

10

%



100

±



=

±



=

γ

.                  (3.7) 



 

Bu halda dəqiqlik sinfinin şərti işarələnməsi, 



N

x

 - in norma

laş-

dırıcı qiymətlərindən, yəni ölçmə vasitəsinin şkalasından asılıdır. 



Əgər 

N

x

  ö


lçülən  kəmiyyətin  vahidləri  ilə  təqdim  olunursa, 

onda  dəqiqlik  sinfi  buraxıla  bilən  gətirilmə  xətanın  həddi  ilə  eyni 

olan  ədədlə  işarə  edilir.  Məsələn:  1,5  dəqiqlik  sinifi,   

%

5



,

1

=



γ

 

olduğunu göstərir. 



151 

 

Əgər 



N

x

 

şkalanın uzunluğudursa (məsələn: ampermetrlərdə), 



on

da 1,5 dəqiqlik sinfi, şkalanın 

%

5

,



1

=

γ



 

uzunluğunu göstərir. 

Dəqiqlik  sinfini  göstərən  ədəd,  həmişə  buraxıla  bilən  xətanın 

hədlərini  xarakterizə  etmir.  Məsələn:  elektrik  kəmiyyətləri-nin  bəzi 

birqiymətli ölçülərində, o qeyri stabilliyi, yəni ölçünün qiymətinin il 

ərzində neçə faiz dəyişməsini xarakterizə edir. 

(3.6)  və  (3.7)  düsturlarının  müqayisəsi  göstərir  ki,  birinci 

heporbolik,  ikinci  isə  xətti  asılılığı  əks  etdirir.  (3.6)  yazılış 

formasında mütləq xəta aşağıdakı şəkli alır: 

 







+



=

0



0

0

1



100

x

x

d

x

x

c

x

 



Əgər 

0

3x



 

olarsa, onda şkala birdən qeyri-xətti olur  və bu 



sahədə  ölçmənin  aparılması  münasib  olmur.  Başqa  ölçmə 

diapozon


una keçid məqsədəuyğun olur. Hesablama əmsalları və  d  

(3.4)-


də  qəbul  edilmiş  sıralara  qədər  yuvarlaqlaşdırılır.  Onların 

gətirilmə  xətalara  görə  dəqiqlik  sinifləri 

γ

ilə  münasibəti  cədvəl 



3.2.-

də verilmişdir. 

 

Cədvəl 3.2. 

Dəqiqlik siniflərinin 

γ

və 


d

c

  

əmsallarının münasibəti 



Dəqiqlik sinfi 

1,0 


 

1,5 


2,5 

4,0 


d

əmsalları 

 

0



,

1

4



 

5

,



1

6

 



5

,

2



10

 

0



,

4

15



 

        


Additiv xətanın mənfi təsiri ondan ibarətdir ki, o eyni bir ölçmə 

vasitəsinin  həm  böyük,  həm  də  kiçik  kəmiyyətlərinin  ölçməsində 

istifadə  etməyə  imkan  vermir.  Buna  görə  də  ölçmə  vasitələrinin 

şkalasının  başlanğıc  hissəsində  ölçməni  aparmaq  olmaz.  Nisbi 



152 

 

xətanın  düsturundan   



x

=



δ

    görünür ki, onun qiy

məti   

 

x



 

-

ə  əks 



ist

iqamətdə mütənasib olaraq artır (şəkil 3.8.), yəni nisbi xəta, yalnız 

şkalanın  axırıncı  işarəsində  ölçmə  vasitələrinin    dəqiqlik  sinfinə 

bərabərdir 

(

)

son



x

x

=



0



x

  olduqda, 



δ

  olur.  Ö

lçülən 

kəmiyyətin  



min

x

 

qiymətinə  qədər  azaldılması  zamanı,  nisbi  xəta 



100%-

ə çatır. Ölçülən kəmiyyətin belə qiyməti həsasslığın hüdudu 

adlanır. Bu  kəmiyyət, ölçülən kəmiyyətlərin tam diapozonunu 

tam

D

 

aşağıdan  məhdudlaşdırır. 



tam

D

-

nin  yuxarı  sərhəddi  isə  ölçmənin 



həddi 

son

x

 

ilə məhdudlaşır. 



min

x

x

D

son

t

=

 



nisbətini  eyni  zamanda  ölçmənin  tam  dinamik 

diapozonu da 

adlandırırlar. 

Onda  nisbi  xətanın  bəzi  qiymətlərinə 

δ

bəz

 

əsaslanaraq 

(

məsələn: 



δ

bəz 

5,10  və  20%)  aşağıdan  işçi  diapozonunu  D



     

məhdudlaşdırmaq olar (şəkil 3.9), yəni 



D

 

kəmiyyətini kifayət qədər 

sərbəst təyin etmək olar. 

stərilənləri  ümumiləşdirərək  deyə  bilərik  ki,  əgər  ölçmə 



vasitəsinin  dəqiqlik  sinfi  ən  böyük  buraxıla  bilən  gətirilmə  xətanın 

qiymətinə  görə  təyin  edilirsə  və  konkret  ölçmənin  xətasını  qiymət-

ləndirmək üçün verilən nöqtədə mütləq, yaxud nisbi xətanın qiymə-

tini bilmək lazımdırsa, onda bu halda 1% nisbi xəta ilə ölçmə üçün 1-

ci sinif ö

lçmə vasitəsinin seçilməsi o zaman düzgün hesab edilə bilər 

ki, ö

lçmə vasitəsinin yuxarı həddi



 

x

N

 

kəmiyyətin ölçülən qiymətinə x  



bərabər olsun. 

Qalan hallarda ö

lçmənin nisbi xətasını aşağıdakı düsturla təyin 

etmək lazımdır: 

 

ölc


.                                                       

(3.8) 


 

 

δ



x

x

N

=

=



γ

153 

 

 



Şəkil 3.9. Həsaslıq həddinin qiymətləndirilməsi 

 

 



Beləliklə, göstərməni qeyd etmək ölçmə demək deyildir və 


Yüklə 6,92 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin