Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006



Yüklə 6,92 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/45
tarix05.05.2020
ölçüsü6,92 Mb.
#31078
növüDərs
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   45
Azf-295386


Misal 5.4. Diametri 

mm

08

,



0

18



olan  vala  nəzarət  edərkən 

zay məhsulun olması ehtimalı P

2

=0,045-

i keçməməlidir. Ölçünün və 

xətanın  paylanması  qanunları  məlum  deyildir.  Nəzarət  üçün  ölçmə 

vasitəsini seçin. 



Həlli:  Nəzarət  edilən  parametrin  paylanma    qanunu  məlum 

olmadığından qanunların birləşməsindən istifadə edirik: parametr üçün 

normal,  xəta  üçün  bərabərölçülü paylanma qanununu seçirik. Onda 

cədvəl 5.3.-dən K

׀

dəq

=1,7-


ni tapırıq. (5.1.) düsturuna görə  

mkm

T

8

2



16

2

=



=

,  


mkm

k

63

,



3

7

,



1

3

,



1

8

=



=



Cədvəl  5.2-yə  görə  uyğun  ölçmə  vasitəsini-bölgü  qiyməti  2 

mkm olan lingli  bəndi seçirik. 


216 

 

Əgər texniki vasitənin istismarı zamanı parametrin buraxıla bi-



lən  sapması  və 

 

nisbəti  verilibsə,  onda  şəkil  5.4-5.7-də  ve-



rilmiş  nomoqrammalardan  istifadə  edərək 

öl

 



tapılır  və 

ö

lçü vasitəsini cədvəl 5.4.-dən seçirlər. 



Ö

lçmə  vasitəsinin,  nəzarətin  səhvsiz  olması  və  onun 

dəyərinə  görə  seçilməsi,  ölçmə  vasitəsinin  dəqiqliyi  meyarına  (  

dəqiqlik sinfi, yaxud mütləq hədd xətası 

öv

), onun dəyəri C



öv

 

və 



ö

lçmənin doğruluğuna görə yerinə yetirilir. 



Ö

lçmə  vasitəsinin  texniki-iqtisadi göstəricilərə  görə  təyin 

edilməsinin  əsasını  ölçmənin  dəqiqliyini  optimallaşdırılması 

meyarları  təşkil  edir.  Bu  meyarlar  dəqiqliklə  xüsusi  xərclər 

arasındakı  əlaqələri  müəyyənləşdirir.  Bu  xərclər  texniki  qulluq  və 

texniki vasitələrin təmirini nəzərdə tutur. 



 

Cədvəl 5.3 

Ö

lçü parametrlərinə görə nəzarətdə P



1

 

və P



2

 

ehtimalları 



 

D

əqiqləşdirmə 

əmsalı 

K'

d

əq

 

N

əzarət edilən parametrlərin paylanma 

qanunları 

Normal 


Əhəmiyyətli müsbət 

k

əmiyyətlər 



Ölçm

ə xətasının paylanma qanunları 

Normal 

B

ərabər 



ölçülü 

Normal 


B

ərabər 


ölçülü 

P

1



 

P

2



 

P

1



 

P

2



 

P

1



 

P

2



 

P

1



 

P

2



 

10,40 


0,4  0,37  0,75  0,7  0,25  0,15  0,5  0,4 

5,50 


0,9  0,87  1,30  1,2  0,70  0,60  0,9  0,7 

3,30 


1,7  1,60  2,25  2,0  1,25  1,20  1,5  1,5 

2,10 


2,8  2,60  3,70  3,4  2,20  1,90  2,8  2,4 

1,70 


3,5  3,10  4,75  4,5  2,75  2,50  3,8  3,2 

1,40 


4,1  3,75 

5,8 


5,4  3,25  3,00  4,2  3,5 

1,04 


5,4  5,00  8,25  7,8  4,35  3,90  5,5  5,2 

Qeyd: P



1

 

və P



2

 

ehtimalının qiymətləri 100-ə vurulmuşdur

σ





=

R



≤ 7


,

0

γ



öv

 



217 

 

 



5.3. Ölçmə vasitələrinin dinamiki ölçmələrdə 

seçilməsi 

 

 

Dinamiki  ö



lçmələr  üçün  ölçmə  vasitələri,  bir  qayda  olaraq 

müxtəlif  fiziki  xüsusiyyətlərə  malik  siqnalları  elektrik  siqnallarına 

çevirən qurqularla (vericilərlə) birlikdə işləyirlər. Belə avadanlıqlara 

verilən tələbatlardan biri kəmiyyətlərin mütləq böyük qiymətlərində, 

onların kiçik sapmalarının ölçülməsi imkanının olmasıdır. 

 

Dinamiki  ö



lçmələrdə  məlumatların  emalı  dəqiqliyi  prosesin 

ya

zılması miqyasından, o cümlədən  yazının enindən (qalınlığından) 



əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. 

 

 

 

 



Şəkil 5.4. Nəzarət edilən parametrin sapmasının və ölçmə xətasının 

normal qanuna gö

rə paylanmasında yalançı (a) və aşkar olmayan 

imtinaların ehtimalına görə 

σ

/



=

R

öl

 –

nı təyin etmək üçün 



nomoqramma

 


218 

 

 



Şəkil 5.5. Nəzarət edilən parametrin sapmasının  bərabər ehtimal 

qanununa, ö

lçmə xətasının normal qanuna görə paylanmasında 

yalançı (a) və aşkar olmayan imtinaların ehtimalına görə 

σ

/



=

R

öl 



nı  təyin etmək üçün nomoqramma 



 

Şəkil 5.6. Nəzarət edilən parametrin sapmasının normal qanuna, 

ö

lçmə xətasının bərabər ehtimal qanununa görə paylanmasında 



219 

 

yalancı (a) və aşkar olmayan imtinaların ehtimalına görə 



τ

/



=

R

öl

 - 


nı təyin etmək üçün nomoqramma 

 

Şəkil 5.7. Nəzarət edilən parametrin sapmasının və ölçmə xətasının 



bərabər ehtimal qanununa görə paylanmasında yalançı (a) və aşkar 

olmayan imtinaların ehtimalına görə 

σ

/



=

R

öl

 -

nı təyin etmək üçün 



nomoqramma 

 

Vericilərin texniki sistemlərin (TS) iş rejiminə təsiri müxtəlif-



dir.  Əgər  vericinin  obyektdən  götürdüyü  enerji,  onun  iş  rejimindən 

asılı deyilsə, onda bu təsirə xarici təsir kimi baxmaq olar və onu ölçmə 

obyektinə tətbiq edilmiş sabit kəmiyyət kimi götürmək olar. 

 

Vericinin  xətti  obyektdən  götürdüyü enerjinin ölçülən 



kəmiyyətin qiymətindən asılı olduğu hala baxaq  

 

( )



( )

y

f

kx

y

P

D

+

=



 

Burada 



( )

P

D

 - obyektin xarakteristik tənliyi ; k - gücləndirmə əmsa-

lı; 

x

 

və 


y

 

uyğun olaraq giriş və çıxış siqnalı



f(y

)- 

vericinin təsiri-

dir. Ö

lçülən kəmiyyətin kiçik sapmalarında bu asılılığı xətti hesab et-



mək olar 

 


220 

 

 



y

dy

y

df

kx

y

P

D

yo





+

=



)

(

)



(

       Burada 



t

k

dy

y

df

=





)



(

 



təsir əmsalıdır. 

 

 



Əgər  obyektin  gücü,  ölçmə  qurğusunun  güсündən  dəfələrlə 

çoxdursa, onda 



k

t  

həddindən artıq kiçik olur. 



 

Vericilərin seçilməsində, onların həssaslıq hüduduna xüsusi fikir 

verilməlidir.  Vericinin  həsaslıq  hüdudu  ölçmə  xətasını  keçməməlidir. 

Vericinin  inersiyaliliği  minimal  olmalıdır.  Verici  seçiləndən  sonra, 

qeydedici  cihazların  seçilməsi  həyata  keçirilir.  Təqribi  qiymətləndirmə 

üçün cədvəl 5.6.-da verilmiş məlumatlardan istifadə etmək olar.                                                                 



 

Cədvəl 5.4. 

Qeydedici ö

lçmə vasitələrinin tezliklərinin işçi diapozonu 

Qeydedici ö

lçmə vasitələrinin      

adla

rı 

Tezliklərin hədləri 

aşağı 

Y

uxarı 

Avtomatik elektron kö

rpülər 

Maqnitoelektrik osilloqraf 



Elektromaqnit quruluşlar 

Elektron quruluşlar 



0-20 



0-15 

0,15 


20-200 

10

4



-

2∙10


4

 

25-



5∙10

5

 



və artıq 

 

 



Dinamiki  xətalar  ən  çox  tezdəyişən  proseslərin  ölçülməsində 

əhəmiyyətli və qorxuludur. Məsələn: daxili yanma mühərriklərinin si-

lin

dirlərində təzyiqin dəyişmə sürəti 



100000

 







s

Pa

S

sm

kqs

11

2



10

, di-


zellərin yanacaqverən boru xətlərində isə 







s



Pa

s

sm

kqs

11

2



10

5

500000



-

ə 

çatır. 



∼ 

221 

 

 



Dinamiki  rejimdə  sistemə  daimi  gərginlik  tətbiq  edərkən, 

onun sapmasının maksimum amplitudası 



din

Z

.

max



 

statik     rejim

də-

kin


dən amplituda dinamiki ölçmə xətasının qiyməti qədər fərqlənir. 

 

(



)

2

2



2

.

min



.

max


4

1

1



k

sön

k

st

din

Z

Z

Ma

λ

β



λ

+



=

=

.          (5.2) 



Burada 

0

ω



ω

λ

=



k

 



məcburi

ω

və  sərbəst 



0

ω

 



nməyən  titrəmələrin  

bucaq  tezliklərinin  nisbətidir;  β

sön 


-  sö

nmə  əmsalıdır  (sakitləşmə, 

titrəmələrin dempfirləşməsi). 

Ö

lçmələrin faza xətası 



ψ

 

bucağı ilə təyin olunur: 



 

1

2



2



=

k

k

arctg

λ

λ



β

ψ

.                           (5.3) 



 

Bu xətaların uyğun qrafiki şəkil 5.10.a-da verilmişdir. (5.2) və 

(5.3)  düsturlarından  aydın  olur  ki,  əgər 

0

=



k

λ

  olarsa onda sön



mə 

əmsalından 

β

sön


 

asılı  olmayaraq 

,

1

=



a

M

 

0



=

ϕ

 



və  dinamiki  xəta 

yoxdur. 


1

=

k

λ

 və


 

0

90



=

ϕ

də rezonans 



β

5

,



0

=

rez



M

sön


 mövcuddur. 

β

sön 



nun  kiçik  qiymətlərində  amplituda  xətasının  maksimum  qiyməti 

rezonans olduqda yaranır. Burada  

1

0



=

=

ω



ω

λ

k

 

şərti gözlənilməlidir. 



nmə əmsalından asılı olaraq amplituda xətasının qiyməti sta-

tik  xətadan  böyük,  yaxud  kiçik  ola  bilər.  Məsələn:  əgər 

β

sön



,

0



 

onda 




rez



M

 

və ölçmə sistemi sıradan çıxa bilər. 



λ





rez

M

 

və 



0

180


ϕ

,  yəni  ölçmə  sistemini  hərəkət  hissəsi  sadəcə 



qıcıqlandırıcı  qüvvəyə  reaksiya  vermir.  Əgər  ölçmə  vasitəsinin 

qıcıqlandırıcı  qüvvəyə  reaksiya  verməsi  lazım  deyilsə,  onda  tezlik 

sön

 


222 

 

0



ω

 mümkü


n qədər kiçik olmalıdır (



k

λ

 olduqda 



,

0



M

 



ω

 



olduqda 



k

λ

). 



Dinamiki xətanı tam aradan qaldırmaq mümkün olmadığından, 

ö

lçmə sistemini, onların buraxıla bilən qiymətinə görə seçirlər. Bu-



nun üçün nisbi amplituda xətasının həddi tapılır. 

2

2



max

1

k



k

Z

λ

λ



δ

=



 

və 


tezliklərin buraxıla bilən nisbəti müəyyənləşdirilir. 

 

max



0

1

1



1

Z

k

δ

ω



ω

λ



=

=

 



.                            (5.4) 

 

Bu nisbət şəkil 5.8.b-də verilmişdir. 



Şəkil 5.8.b-dən aydın olur ki, dinamik amplituda xətasını 1-2% 

səviyyədə almaq üçün, ölçmə vasitəsinin (ÖV) sərbəst titrəmələrinin 

tezliyi,  ö

lçülən  kəmiyyətin  ölçmə  tezliyindən  7-10  dəfə  artıq 

olmalıdır. Təcrübədə kifayyət edici nəticələr 

 



də alınır. Ən kiçik amplituda xətası sönmə əmsalı 

S

sön

=0,6-0,7 

də olur. 

Faza xətası    

sön


 

olduqda, tezlikdən demək olar ki, 

xətti asılı olur. 

Beləliklə,  dinamiki  prosesləri  ölçmək  üçün  ölçmə  vasitəsinin 

maksimum  tezliyinə  görə  buraxma  zolağı,  qeyd  edilən  parametrin 

tezliyinə görə olan buraxma zolağını daxil etməlidir. Burada prosesin 

reallaşdırılan  analoq  tezlik  xarakteristikalarının  (ATX)  0-0  xəttinə 

rə ştrixlənmiş sərhəddi keçməməsi məqsədə uyğundur (şəkil 5.9.). 



Əks  halda  proses  haqqında  məlumat  “kəsiləcək”  (1-1  xətti),  yaxud 

“küylər” qeyd olunacaqdır (2-2 xətti). Bu isə əlavə nəzərə alınmayan 

dinamik  xətalara  gətirib  çıxaracaqdır. 

 

tezliyin  təyin  edilməsi 



üçün müxtəlif üsulların olmasına baxmayaraq ən münasibi dinamik 

tarazlaşdırmadır (arva tutmaq). 

3

2

0



ω



ω

,

ϕ



β

7

,



0

6

,



0

=



0

ω


223 

 

 



 

Şəkil 5.8 Ölçmənin faza (a) və amplituda (b) dinamiki xətaları 

 

 

 



 

Şəkil 5.9 Ölçmə vasitəsinin buraxma zolağının formalaşması 

 


224 

 

 



Şəkil 5.10 Üç koordinat metodu ilə dəqiqliyin qiymətləndirilməsi 

 

 



 

Şəkil 5.11 Ölçmə vasitəsinin rezonans xarakteristikası 

 


225 

 

Burada tez-



tez aşağıdakı metodlara müraciət edirlər. 

Birinci metodda qüvvə tətbiq edib, sonra azad etməklə sistemi 

qıcıqlandırır,  onun  hərəkət  hissəsini 

'

0



ω

 

tezlikli  sərbəst  sönən 



tit

rəmələr etməyə məcbur edirlər. 

Bu titrəmələrin amplitudası aşağıdakı ifadə ilə yazılır: 

 





 −


=

t

T

Z

Z

θ

2



exp

0

.                               (5.5) 



 

Burada 


0

,

0



=

t

Z

 

olduqda  başlanğıc  amplituda;  T



 

-  tit


rəmənin 

dövrü; 


θ

-  sö


nmənin  loqarifmik dekrementi. Dikrement, dövrün 

yarısı  gədər  gecikən  iki  ardıcıl  maksimum  amplitudaların 

nisbətlərinin natural loqarifmasına bərabərdir. 

θ

 -



nun  qiymətləndirilməsi  zamanı  hesablamanın  dəqiqliyini 

artırmaq üçün üç koordinat metodundan istifadə edilir: 

 

(

)



3

2

2



1

)

(



Z

Z

n

Z

Z

n



+

=



θ



 

Burada  Z



1

, Z

2

 



 

Z

3

 

biri-



birindən dövrün yarısı qədər gecikən 

üç ardıcıl maksimal ordinatlardır (şəkil 5.10.). 

Onda sö

nmə əmsalı 



 

β

sön



2

2

π



θ

θ

+



=

 



sərbəst titrəmələrin tezliyi 

 

2



0

0

1



β

ω

ω



=



                                (5.6) 

 

olur. 



226 

 

Burada   



T

1

0



=

ω



 

tipləşdirilmiş qrafikin yazılışına görə tapılır 

(şəkil  5.2.).  Əgər  yazılış  sistemin  surətli  təsirinə  görə  çətindirsə 

(sö


nmənin  yüksək  sürətinə  görə),  onda  başqa  metoddan  istifadə 

edilir. Bu metodun 

mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  sistemin  müxtəlif 

tezlikli məcburi titrəmələrini qıcıqlandı-raraq maksimum amplitudanı 

qeyd edir və rezonans  xarakteristikasını alırlar (şəkil 5.11.). 

Bu xarakteristika üçün sərbəst amplitudanı 



rez

Z

 

müəyyən-



ləşdirərək,  rezonans  əyrisinin  hər  iki  tərəfindən,    amplitudaların 

bərabər  olmasına  uyğun  tezlik  fərqini  ω

 

tapırlar.  Onda  sönmə 



əmsalını aşağıdakı düsturla hesablayırlar: 

 

β



sön

2

2



2

0

2



Z

Z

Z

rez

rez



=

ω



ω

 



Sərbəst  titrəmələrin  tezliyini  (5.6)

 

tənliyinə  görə 



müəyyənləşdirirlər. 

İkinci  metod  daha  sadədir  və  titrəmələrin  standart  generator-

larından istifadə etməyə imkan verir (elektromaqnit, ultrasəs və s.). 

Ö

lçmə  vasitəsinin  tezlik  xarakteristikalarından,  yaxud 



vericidən  istifadə    etməklə,  ölçülən  prosesin  tezliyinin  ω   istənilən 

qiyməti üçün tezlik xətasını 

ω

γ

 



təyin etmək olar 

 

2



2

0

2



1

1

s

β

ω

ω



γ

ω











 



       

Sakitləşmə  olmadıqda 

(

)

0



=

β

 



tezlik xətası 

2

0











ω

ω



γ

ω

                                    (5.7) 



227 

 

ifadəsi ilə yazılır (bu vericilər üçün xarakterikdir). 



Əgər ölçmə aperiodik (titrəməsiz) çevrilmələr üçün vaxt sabiti 

T

 

məlumdursa,  onda  tezlik  xarakteristikasını  tezlik  kəsiyi 



adlandırılan 

( )


πτ

ω

2



1

=

 



-  

nu  hesablayıb,  tezlik  xətasını  aşağıdakı 

kimi təyin etmək olar: 

 

2



5

,

0









=

ω

ω



γ

ω

,                               (5.8) 



 

yaxud 


 

2

2







=

T

πτ

γ

ω



.                               (5.9) 

 

Burada - ö



lçülən prosesin dövrüdür. 

Misal 5.7. Temperaturun dö

vrü  dəyişməsini    müqavimət  ter-

mometrinin kö

məyi  ilə  ölçürlər.  Sabit  vaxt 



S

60

=



τ

.  Vericinin  işçi 

diapozon

u hansıdır? 



Yüklə 6,92 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin