Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş

particular style of writing; a writer, an author; 2) an instrument 
resembling a pen in form or function; an engraver *s tool; a pencil 
Bu  cür  kontekst  tekstual  çərçivə  (textual  frame)  də  adlana 
bilər. 
Geniş  (broadcontext,  macrocontext)  kontekst  isə  cümlənin 
hüdudlarından  kənara  çıxır  və  tekstual  (textual)  səciyyə  daşıyır, 
çoxmənalı sözün mənası cümlədə yox, mətn daxilində dəqiqləşir. 
Geniş kontekstin hüdudlarını müəyyən etmək 
47 

---

mümkün deyil, belə kontekst bir neço cümbdən, abzasdan, yaxud 
bütöv bir motndon (hekayə, roman) ibarət ola bilər. 
Dar  kontekst  öz  növbəsində  sintaktik  və  leksik  kontekstlərə 
ayrılır.  Sintaktik  kontekst  dedikdə  müəyyən  bir  sözün, 
sözbirləşməsi, yaxud budaq cümlənin işləndiyi sintaktik struktur 
başa  düşülür.  Leksik  kontekst  dedikdə  müəyyən  dil  vahidini 
(leksik  vahidi)  əhatə  edən  konkret  leksik  vahidlər,  sözlər, 
idiomlar  başa  düşülür.  Dediyimiz  kimi,  kontekst  tərcümədə 
çoxmənalılığın  aradan  qaldırılması  üçün  böyük  əhəmiyyətə 
malikdir,  çünki  o,  tərcüməçiyə  çoxmənalı  sözün  çoxlu 
mənalarından birini seçməyə imkan verir. 
Leksik-semantik  kontekst  bəzən  tərcümədə  çoxmənalılıq 
problemini  həll  etməyə,  ekvivalenti  seçməyə  kifayət  etmir. 
Məsələn,  ingilis  dilindəki  to  burn  feli  Azərbaycan  dilinə  həm 
yanmaq,  həm  də  yandırmaq  kimi  tərcümə  olunur,  onun  hansı 
mənada işlənməsi təmamilə sintaktik kontekstdən asılıdır. Əgər 
bu  söz  təsirli  fel  (transitive)  kimi  işlənirsə  (He  burned  his 
hand-əlini yandırdı) yandırmaq mənasında, təsirsiz (intransitive) 
fel  kimi  (the building was  h\xxTim%-ev yanırdı)  işlənirsə, onda 
yanmaq  kimi  tərcümə  olunur.  Belə  fikri  to  sink  (boğmaq, 
boğulmaq), to drive (sürmək, qovmaq) və başqa fellər haqqında 
da demək olar. 
Çox vaxt ekvivalentin seçilməsi həmin dil vahidinin işləndiyi 
leksik kontekstdən asılı olur. Təkmənalıltq (monosemy) müəyyən 
bir leksik kontekstin hüdudları daxilində müəyyənləşir. Məsələn, 
ingilis dilindəki to look feli angry sifəti ilə birlikdə işləndikdə (to 
look angry-acıqlı görünmək), an urban look birləşməsində şəhər 
görünüşü kimi tərcümə olunur. Eyni fikri way sözü haqqında da 
demək olar. Bu söz, The way to the village lies through the forest 
(kəndə  yol  meşənin  içərisindən keçir)  cü mləsində  yol  kimi, the 
way of doing it birləşməsində üsul mənasında işlənmişdir. 
Bəzən dar kontekst mütərcümə düzgün ekvivalenti seçməyə 
imkan vermir, ona görə də o daha geniş kontekstə müraciət etməli 
olur. Selincerin ""The Catcher in the Rye*' 
48 

---

romanından  aşağıdakı  cümlə  buna  bariz  nümunədir:  Then  I  got 
this  book  I  was  reading  and  sat  down  in  my  chair.  Oturacaq 
mənasında  ingilis  dilindəki  chair  sözünün  Azərbaycan  dilində 
həm  stul,  həm  də  kreslo  mənaları  var.  Ancaq  bu  cümlədən 
bilinmir  ki,  chair  bu  mənalardan  hansı  birində  işlənmişdir.  Ona 
görə  də  daha  geniş  kontekstə  müraciət  etmək  lazım  gəlir.  İki 
cümlədən sonra oxuyuruq: There were two chairs in every room. I 
had one and my roommate, Ward Stradlater, had one. The arms 
were in sad shape, because everybody was always sitting on them, 
but they were pretty comfortable chairs. Otaqda iki kreslo vardı. 
Biri  mənim,  biri  də  otaq  yoldaşım  Vord  Stredleyterin  idi.  Hər 
ikisinin qoltuqları laxlayıb əldən düşmüşdü, çünki uşaqlar həmişə 
onların  üstündə  oturardılar.  Amma  çox  rahat  kreslolardı 
(T.Vəliyev). Sonrakı cümlələrdə arms {dirsək, qoltuq) sözünə rast 
gəlinməsə  idi,  şübhəsiz  ki,  mülərcim  elə  cltair-m  stul  kimi 
tərcümə  edəcəkdi,  çünki  chair  (stul)  və  armchair  (kreslo)  kimi 
çox işlənən sözlərdir. 
Göründüyü  kimi,  bu  misalların  hamısında  referensial 
mənanın  tərcüməsindən  bəhs  olunur.  Praqmatik  mənanın 
transformasiyasından danışsaq, onda ekvivalentin seçilməsi daha 
geniş  kontekstdən  asılı  olacaq.  Bunun  məxəz  mətnin  üslubi 
səciyyəsi  və  emosional  çalarına  dəxli  yoxdur.  Yadda  saxlamaq 
lazımdır ki, tərcümənin məqsədi ayrıca götürülmüş sözləri deyil, 
bütün  mətni  tərcümə  etməkdir,  ona  görə  də  geniş  kontekstin 
tərcümə prosesində əhəmiyyəti böyükdür. 
Elə hallar da olur ki, hətta müəyyən qədər geniş kontekst belə 
çoxmənalı sözün mənasını dəqiqləşdirməyə imkan vermir. Bunun 
üçün mütərcim dil kontekstindən kənara çıxaraq ekstralinqvistik 
situasiyaya_müraciət  edir.  Buna  görə  çox  vaxt  tərcüməçi  nəyi