Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 2 0 1 6 İQTİsadi İnformatiKA

İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________171________________________ 
 
Mətn axtarış texnologiyaları təbii dildə mətn axtarışı 
ilə işləyir və səmərəli axtarış təmin etmək üçündür. 
Praktiki fəaliyyət göstərən informasiya sistemlərində 
baza  texnologiyalarının  inteqrasiya  edilməsi  səmərəli 
sayılır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________172________________________ 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________173________________________ 
 
VERİLƏNLƏR BAZASI (VB) 
TEXNOLOGİYALARININ ƏSASLARI 
 
VB TEXNOLOGİYALARININ MƏNŞƏYİ 
 
“Verilənlər bazası” termini ilk dəfə ötən əsrin 60-cı 
illərinin  əvvəlində  işlədilmişdir.  Həmin  illərdə  maqnit 
lentlərində  təşkil  edilmiş  faylların  idarə  edilməsi  sistemi 
yaradılmışdı. Bu, ardıcıl müraciətli sistem idi. Yəni, fayllar 
lentdə  işlənmə  ardıcıllığı  üzrə  yerləşdirilirdi.  Lakin  bu 
ardıcıllıq tezliklə pozulduğundan, maqnit lentinin mexaniki 
yığılıb-açılmasına çox vaxt sərf edilirdi. Buna baxmayaraq, 
hələ  60-cı  illərin  astanasında  kifayət  qədər  irihəcmli 
iqtisadı  məsələlərin  (anbarda  ehtiyatların  uçotu, 
sifarişlərin 
qəbulu 
və 
işlənməsi, 
mal-nəqliyyat 
qaimələrinin işlənməsi və s.) həlli faylların təşkili üsulu ilə 
mümkün  olmuşdu.  Bu  məsələlərin  həllində  verilənlərin 
fayllara  yazılması,  fayldakı  verilənlərin  təzələnməsi, 
yazıların 
silinməsi, 
eyni 
strukturlu 
faylların 
qovuşdurulması, 
yazıların 
çeşidlənməsi 
və 
qruplaşdırılması,  nəticələrin  cədvəllər  şəklində,  aralıq  və 
son yekunlarla çap edilməsi əməliyyatları yerinə yetirilirdi. 
Bu  istiqamətin  fəallaşdırılmasında  1961-ci  ildə  meydana 
çıxan  Kobol  dili  mühüm  rol  oynadı.  Belə  ki,  bu  dil 
sözügedən 
məsələlərin 
proqramlaşdırılmasının 
avtomatlaşdırılmasının  təməlini  təşkil  etdi.  Lakin  maqnit 
lentinin  mahiyyətindən  irəli  gələn  nöqsan  bu  sahənin 
sonrakı  inkişafına  mane  olurdu.  1960-cı  illərin  əvvəlində 
birbaşa  müraciətə  imkan  verən  maqnit  disklərinin 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________174________________________ 
 
meydana  çıxması  ilə  prinsipcə  yeni  imkanlar  yarandı. 
Yalnız bundan sonra verilənlər bazası yaratmaq mümkün 
oldu. 
 
İNFORMASİYA SİSTEMİNİN PREDMET OBLASTI  
VƏ ONUN MODELLƏŞDİRİLMƏSİ 
 
“VB”  konsepsiyası  verilənlərin  səmərəli  idarə 
edilməsi tələbatından yaranmışdır.  
Verilənlər bazası texnologiyaları yaranmazdan əvvəl 
informasiya  sistemlərini  2  sinfə  bölürdülər:  sənədli  və 
faktoqrafik informasiya sistemləri. 
Sənədli  informasiya  sistemləri  indi  mətn  sistemləri 
adlanır. Bunlar təbii dildə yazılmış sənədlərlə, biblioqrafik 
təsvirə malik nəşr materialları ilə, jurnal məqalələrinin tam 
mətnləri  ilə,  monoqrafiyalarla,  elmi  hesabatlarla, 
dissertasiyalarla,  qanunvericilik  aktları  ilə  və  s.  işləmək 
üçündür.  Lakin  artıq  bu  sistemlər  mətn  sənədləri  ilə 
yanaşı,  şəkil,  video,  audio  və  s.  kimi  informasiya 
resurslarını da əhatə edir. 
Faktoqrafik informasiya sistemləri strukturlaşdırılmış 
verilənlər  şəklində  təqdim  edilən  faktlarla  işləyir.  İlk 
faktoqrafik  sistemlər  müəyyən  xassələrlə  xarakterizə 
olunan obyektlərin axtarışı üçün istifadə edilirdi. Verilənlər 
bazası texnologiyaları ilk dəfə məhz bu sistemlərdə tətbiq 
tapdı. Bu sistemlər, ilk növbədə, real dünyanın müəyyən 
hissəsi  olan 
sistemin  predmet  oblastının  dinamik 
informasiya modelini reallaşdırmağa təyinatlıdır.  
Müəyyən vaxt ərzində məşğul olunan fəaliyyət növü 
(iqtisadi  tədqiqat,  istehsalın  planlaşdırılması,  bazarda 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________175________________________ 
 
lazımi  məhsulun  axtarılması,  ətraf  mühitin  vəziyyətinin 
monitorinqi)  öz  predmet  oblastının  vəziyyəti  və  onda 
gedən  proseslər  barədə  lazımi  məlumatları  əldə  etmək 
üçün  müntəzəm  və  ya  qeyri-müntəzəm  müşahidə  və 
ölçmələr  aparılmasını  tələb  edir.  Lakin  müşahidə  və 
ölçmələri lazım olan vaxtlarda həyata keçirmək bu və ya 
digər  səbəblər  üzündən  heç  də  həmişə  mümkün  olmur. 
Bu  halda  kompüterdə  yaradılmış  gerçəkliyin  dinamik 
informasiya modeli misilsizdir.  
İnformasiya  modeli  fiziki,  riyazi  və  s.  modellərdən 
fərqli  olaraq  maddi  resursları  informasiya  resursları 
şəklində  təsvir  edir.  Verilənlər  bazası  texnologiyaları 
həmin  informasiya  modelini  verilənlər  modelinə  çevirə 
bilir.  İnformasiya  modeli  real  prosesləri  adekvat  təsvir 
etdiyindən,  zəruri  ölçmələrə  ehtiyacı  azaldır.  Bu,  həm 
vaxta  qənaət  etməyə,  həm  də  xərci  azaltmağa  imkan 
verir. 
Dinamik  model  dedikdə,  zamanda  dəyişən  model 
nəzərdə tutulur. Bu model prosesin gedişini kadrlar sırası 
şəklində  təsvir  etmək  üçün  kifayət  edən  yaddaşa  malik 
kompüterdə reallaşdırılır. 
Predmet  oblastının  informasiya  modeli  real 
obyektlərin  konkret  məqsədlə  birbaşa  bağlı  olan 
mahiyyətləri əsasında yaradılır. Bu məqsədlə mahiyyətlər 
tipləşdirilir.  Predmet  oblastı  mahiyyət  tipləri  üzrə 
strukturlaşdırılır.  Hər  bir  obyekt  özünəməxsus  mahiyyət 
atributları  ilə  təsvir  edilir.  Praktikada  predmet  oblastının 
strukturunun  təhlili  və  sintezi  deduktiv  metodla  həyata 
keçirilir. Yəni, əvvəlcə mahiyyət tipləri aşkar edilir, ümumi 
mahiyyətlər müəyyənləşdirilir, sonra həmin tip bu tipdən 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________176________________________ 
 
olan  bütün  mahiyyət  nüsxələri  üçün  mənimsədilir. 
Predmet oblastının hər bir mahiyyəti fərdidir. Bu fərdilik 
həm də eyni tip mahiyyətlər arasında hökm sürür. Yəni, 
heç bir təkrara yol verilmir. Fərdilik identifikator vasitəsilə 
reallaşdırılır.  Bəzi  identifikatorlar  unikal  olur.  Unikal 
identifikator  ilkin  açar  adlanır.  Məsələn,  şəxsiyyət 
axtarışında  soyad  ilkin  açardır.  Unikal  olmayan 
identifikatorlar  ikinci  açar  adlanır.  Məsələn,  tələbənin 
soyadı ilkin açar, qrup nömrəsi ikinci açardır.  
Predmet  oblastında  mahiyyətlər  arasında  müxtəlif 
məzmunlu  əlaqələr  mövcud  olur  ki,  informasiya 
modelində  bunlar  da  öz  əksini  tapmalıdır.  Bunlar  əlaqə 
tipləri ilə təsvir edilir. Əlaqə tipləri məcburi və ya fakültativ 
olur. Məsələn, şəxsiyyətlə doğum tarixi məcburi, yaşayış 
yeri isə fakültativ əlaqədədir. 
Mahiyyət tipləri arasında ixtiyari ölçülü  əlaqələr ola 
bilir. Praktikada unar (1 öçülü), binar (2 ölçülü) və n-ar (n 
ölçülü) əlaqələr mövcud olur. Əlaqələr “birin birə”, “birin 
çoxa”  və  “çoxun  çoxa”  tiplərdə  olur.  Predmet  oblastını 
xarakterizə edən mahiyyətlərarası əlaqə tipləri məcmusu 
predmet  oblastının  tipik  quruluşunu  əmələ  gətirməklə, 
həm də predmet oblastının tipik modeli kimi çıxış edir. Bu 
model  predmet  oblastının  sabit  (və  ya  nisbi  sabit) 
xassələrini əks etdirdiyindən, 
intensional model adlanır.  
Predmet oblastının müəyyən cəhətlərini əks etdirən 
bəzi  əlaqələr  müəyyən  dəyişikliyə  uğradığından,  bəzi 
əlaqələrin  pozulması  və  ya  yeni  əlaqələrin  meydana 
çıxması səbəbindən, predmet oblastının 
vəziyyəti dinamik 
xarakterlidir. Bu vəziyyəti predmet oblastının 
ekstensional 
modeli  təsvir  edir.  Göründüyü  kimi,  intensional  statik, 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________177________________________ 
 
ekstensional dinamik modeldir. Predmet oblastının hər bir 
vəziyyəti  müəyyən  sərhədlər  daxilində  olmalıdır  ki, 
bunlara  da 
bütövlük  məhdudiyyətləri  deyilir.  Bütövlük 
məhdudiyyətləri 
əyani  (müəyyən  hökm  şəklində 
formalaşdırılmış)  və  ya  əyani  ifadə  olunmasına  ehtiyac 
olmayan 
gizli ola bilər. Məsələn, ağacşəkilli quruluşda, kök 
düyündən  (zirvədən,  təpədən)  başqa,  hər  bir  düyünün 
yeganə  ana  düyünə  bağlılığı  faktı  gizli  məhdudiyyətdir. 
Bütövlük məhdudiyyətləri statik və dinamik olurlar. Statik 
məhdudiyyət 
ayrıca 
vəziyyətə 
xasdır. 
Dinamik 
məhdudiyyət predmet oblastının bir vəziyyətdən digərinə 
keçidi müəyyən edir. Beləliklə, bütövlük məhdudiyyətləri 
zamanda  dəyişməz  olmaqla  intensional  modelin  tərkib 
hissəsidir.  
Qeyd etmək lazımdır ki, intensional və ekstensional 
modellər  predmet  oblastının  müxtəlif  səviyyələrdə 
abstraksiyasını  əks  etdirir.  Ekstensional  model  “nüsxə” 
modelidir.  Çünki  mahiyyət  nüsxələrinin  xassələrini  və 
onlar arasındakı əlaqələri təsvir edir. İntensional model işə 
mahiyyət  nüsxələrinin  xassələrini  nəzərə  almır  və  buna 
görə də o, “tip” modelidir. 
İnformasiya  sisteminin  yaradıcısı  üçün  intensional 
model daha maraqlıdır. Çünki bu, predmet oblastını bütöv 
şəkildə təsvir edir.  
Layihələşdirici  mütəxəssis  baxımından,  həm  də 
konseptual  model  maraqlıdır.  Çünki  bu,  bütövlükdə 
“informasiya  fəzası”nı  xarakterizə  edir.  Konseptual 
modelin 
sintez 
edilməsi 
informasiya 
sisteminin 
yaradılmasının ən vacib mərhələsidir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________178________________________ 
 
VERİLƏNLƏR BAZASI VƏ DİGƏR ƏSAS 
ANLAYIŞLAR 
 
Verilənlər  bazası  -  kompüter  yaddaşında  müəyyən 
qaydalara  uyğun  şəkildə  təşkil  edilmiş  və  istifadəçi 
tələbinə  uyğun  aktuallaşa  bilən,  başqa  sözlə,  predmet 
oblastının  ekstensional  modelini  təşkil  edən  verilənlər 
çoxluğudur. Verilənlər bazasının təşkili predmet oblastının 
intensional modeli ilə təsvir edilir. Çünki intensional model 
ekstensional modelə nisbətən yuxarı səviyyə modelidir. 
Verilənlər  bazasının  aktuallaşdırılması  dedikdə, 
verilənlərin tərkibinin və quruluşunun dəyişdirilməsi başa 
düşülür.  Yəni,  aktuallaşdırma  nəticəsində  bəzi  verilənlər 
bazadan çıxarılır, yeniləri daxil edilir,  əlaqələr dəyişdirilir 
və  s.  Daha  dərin  aktuallaşdırma  verilənlər  bazasının 
restrukturlaşdırılması 
adlanır. 
Bu, 
bütövlük 
məhdudiyyətlərinin dəyişdirilməsi zamanı baş verir.  
Çox  zaman  verilənlər  bazası  elə  təşkil  edilir  ki, 
predmet  oblastının  hər  vəziyyətinə  bazanın  bir  vəziyyəti 
uyğun gəlir. Lakin bəzi hallarda, iqtisadi tədqiqatlarla bağlı 
olaraq, 
temporal (zamanlı, sürəkli) bazalar da yaradılır. Bu 
bazalardakı  verilənlərin  qiymətləri  müəyyən  zamana  aid 
olur.  Yəni  verilənlərin  zaman  sıraları  (xronologiyası)  əks 
etdirilir.  
Verilənlər  bazası  verilənlərin  inteqrasiya  edilmiş 
çoxluğudur. Yəni, bir fakt bazada bir dəfə qeyd edilir. Bu, 
bazanın  informasiya 
bolluğunun  minimum  olmasını 
göstərir.  Lakin  paylanmış  bazalarda  müəyyən  baza 
fraqmentlərinin  (replikatların)  şəbəkə  düyünləri  üzrə 
təkrarlanması  şəbəkə  trafikasını  (məlumat  ötürülüşünü) 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________179________________________ 
 
ixtisar  etməyə  və  sistemin  məhsuldarlığını  artırmağa 
imkan verir. Verilənlər bazası çoxsaylı istifadəçilərə xidmət 
üçün  yaradıldığından,  onun  yaradılması  kriterisi  sosial 
xarakter daşıyır və ayrı-ayrı istifadəçilərin tələbini ödəmək 
baxımından  irəli  gələn  lokal  səmərəlilik  deyil,  inteqral 
səmərəlilik daha vacibdir.  
Verilənlər bazasının tərkibi (məzmunu), ilk növbədə, 
hesablama yolu ilə alınması mümkün olmayan müşahidə 
və ölçmə məlumatları ilə doldurulur ki, bunlara da baza 
göstəriciləri, belə bazaya isə predmet bazası deyilir. 
Verilənlər  bazası  xüsusi  proqram  kompleksi 
vasitəsilə  idarə  edilir.  Buna  verilənlər  bazasının  idarə 
edilməsi  sistemi  (VBİS)  deyilir.  VBİS-lə  VB  birliyinə  VB 
sistemi  deyilir.  Bir  kompüterdə  qurulmuş  VBİS  bir  neçə 
VB-ni idarə edə bilər. 
VB  sisteminin  istifadəçiləri  adətən  bazadakı 
məlumatların 
mənbəyi 
olan 
predmet 
oblastı 
mütəxəssisləridir. Bunlar həm də 
son istifadəçilərdir. Lakin 
VB-yə  müraciət  edən  hər  şey  -  VB  sisteminin  əlavələri 
adlanan  tətbiqi  proqramlar  və  proqram  kompleksləri, 
həmçinin  kompüterlər  və  hesablayıcı  sistemlər  istifadəçi 
sayılır. 
Son istifadəçilər VB ilə qarşılıqlı fəaliyyət göstərərkən 
VBİS-in 
istifadəçi  interfeysindən,  tətbiqi  proqramlar  isə 
tətbiqi proqramlaşdırma interfeysindən istifadə edir. 
Verilənlərin  mərkəzləşdirilmiş  qaydada  idarə 
edilməsi  VB 
inzibatçısının  səlahiyyətindədir.  İnzibatçı 
heyət  sistemi  işlək  vəziyyətdə  saxlamalı,  vaxtlı-vaxtında 
aktuallaşdırma 
aparmalı, 
sistemin 
informasiya 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________180________________________ 
 
resurslarından və yaddaşdan səmərəli istifadə edilməsini 
təmin etməlidir.  
Verilən  bazaları  mərkəzləşdirilmiş  və  paylanmış 
olurlar. Mərkəzləşdirilmiş VB bir kompüterdə yaradılır və 
ondan  yalnız  həmin  kompüterdə  işləyənlər  istifadə  edir. 
Belə  bazaya  lokal  şəbəkə  kompüterləri  də  müraciət  edə 
bilir. Kompüter şəbəkələri paylanmış bazalar yaradılmasını 
şərtləndirdi.  Belə  bazalar  müxtəlif  kompüterlərdə  təşkil 
edilmiş  bir  neçə  hissədən  ibarət  olur.  Bu  hissələr 
kəsişməyən,  kəsişən  və  təkrarlanan  ola  bilir.  Bir 
kompüterdə  təşkil  edilmiş  paylanmış  baza  hissəsi  bəzən 
lokal VB kimi fəaliyyət göstərir.  
Paylanmış VB-lər paylanmış VBİS-lə idarə olunur.  
Paylanmış  VB  verilənlərin 
fraqmentləşdirilməsi  və 
tirajlaşdırılması metodları ilə yaradılır. Fraqmentləşdirmə 
bazanın  kəsişməyən  hissələrinin,  tirajlaşdırma  isə 
fraqmentlərin  nüsxələrinin  müxtəlif  kompüterlərdə 
təşkilini nəzərdə tutur. 
VBİS  VB-nin  mərkəzi  idarəedicisidir.  Yəni  VB-yə 
müraciət yalnız VBİS vasitəsilə mümkündür. 
VBİS-lər ümumi təyinatlı və ixtisaslaşdırılmış olurlar. 
Ümumi  təyinatlı  VBİS-lər  heç  bir  konkret  predmet 
oblastına  istiqamətli  olmur.  İxtisaslaşdırılmış  VBİS-lər 
xüsusi təyinatlı sistemlərdir. 
VBİS-in  əsas  xassəsi  verilənlər  bazasına  həm 
istifadəçi  tərəfdən,  həm  də  saxlayıcı  tərəfdən  baxmağı 
reallaşdırmasıdır.  İstifadəçi  baxımı  məntiqi  quruluşu, 
saxlayıcı baxımı isə fiziki quruluşu şərtləndirir. 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________181________________________ 
 
VERİLƏN MODELLƏRİ 
 
İxtiyari  VBİS  müəyyən  verilən  modeli  ilə  işləyir. 
Verilən  modeli  dedikdə,  verilənlərin  strukturlaşdırılması 
qaydaları  çoxluğu  nəzərdə  tutulur.  Əgər  VBİS  bir  neçə 
modellə işləyirsə, bu, 
multimodelli sistem adlanır.  
Verilən  modeli  bir  tərəfdən,  predmet  oblastının 
verilən bazasında təzahür vasitəsidir və buna görə də o, 
özünü metainformasiya kimi təqdim edir. Digər tərəfdən, 
verilən modeli verilənlərin VBİS tərəfindən idarə edilməsi 
mexanizmi kimi çıxış edir. Müasir anlamda verilən modeli 
predmet  oblastının  modelləşdirilməsi  instrumentidir. 
Halbuki əvvəllər bu anlayış yalnız verilənlərin quruluşunu 
təsvir edirdi. İlk verilən modelləri qraf modelləri idi. Bunlar 
ya şəbəkə, ya da iyerarxik (ağacşəkilli) quruluşları ifadə 
edirdilər. Hal-hazırda relyasiyalı (iqtibaslı) modellər daha 
geniş tətbiq edilir.  
Qraf modellərinin ən mühüm komponenti 
naviqasiya 
(axtarış) 
aparatıdır.  Naviqasiya  aparatı  üzərində 
manipulyasiya  (dəyişdirmə)  əməli  aparılacaq  verilənləri 
(bunlara  cari  verilən  deyilir)  identifikasiya  etmək 
(adlandırmaq) və idarəni struktur üzrə həmin verilənlərə 
yönəltmək  üçündür. 
CODASİL  şəbəkə  modelində 
naviqasiya  aparatı  kifayət  qədər  mürəkkəbdir.  Bu 
modeldə aşağıdakı tipik əməllər icra edilir: 
 Verilmiş tipə aid növbəti yazının tapılması; 
 Verilmiş məlumat yığımının növbəti yazısına keçilməsi; 
 Carı yazıların emal üçün götürülməsi; 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________182________________________ 
 
 Cari yazıların dəyişdirilməsi (təzələnməsi, əvəzlənməsi və 
s.); 
 Yazının VB-də yadda saxlanması; 
 Yazının yığıma əlavə edilməsi; 
 Yazının yığımdan silinməsi; 
 Cari yazının VB-dən silinməsi və s. 
Bu əməllər iyerarxik modellərdə də icra edilir. 
1970-ci  illərdən  geniş  tətbiq  edilən  relyasiyalı 
modellər cədvəllər çoxluğu şəklində qurulur.  
Sözügedən  modellərin  xarakterik  xüsusiyyəti 
verilənə sərbəst mücərrəd obyekt kimi baxılmasıdır. Yəni, 
verilənin  məzmunu  və  əlaqələri  VB-dən  kənarda  qalır. 
1970-ci  illərdən  semantik  modellərin  yaradılmasına 
başlanıldı. Bu modellər verilənin məzmunu və əlaqələrini 
də VB-yə daxil etməyi nəzərdə tuturdu. Lakin bunlar geniş 
tətbiq  tapmadı.  1980-ci  illərin  sonunda  obyekt-istinad 
proqramlaşdırmasının  uğur  qazanması  ilə  verilənlərin 
obyekt modelləri meydana çıxdı. 1993-cü ildə ilk obyekt 
modeli 
ODMG-93  (Objekt  Data  Management  Group) 
yaradıldı  və 
ODMG  3.0  versiyası  2000-ci  ildə  ən  yaxşı 
model  kimi  bəyənildi.  Müasir  kommersiya  VBİS-lərinin 
əksəriyyətində  obyekt-relyasiya  modellərindən  istifadə 
edilir. Bu modellər 1999-cu ildə təklif edilmiş 
SQL dilinin 
yeni versiyası əsasında yaradılmışdır. 
Obyekt  modellərinin  mərkəzi  anlayışı  obyektdir. 
Obyekt  müəyyən  vəziyyətdə  olandır.  Obyektin  vəziyyəti 
atributlar çoxluğu ilə təyin edilir. Obyekt bir vəziyyətdən 
digər  vəziyyətə  keçməklə  müəyyən  davranış  nümayiş 
etdirəndir. Obyektin davranışı əməllər sırası ilə təyin edilir. 
Obyekt  fərdidir  və  özünəməxsus  identifikatorla  ifadə 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________183________________________ 
 
edilir.  Obyektin  vəziyyəti  dəyişsə  də  identifikatoru 
dəyişmir. 
Hal-hazırda çoxölçülü modellər də geniş tətbiq edilir. 
Bu  modellərdə  verilən  çoxölçülüdür.  Yəni,  bir  əsas 
rekvizitə əlamət rekvizitləri zənciri qoşulur. 
Bunlarla yanaşı, mahiyyət-əlaqə modelləri də vardır 
ki, bunlar da avtomatlaşdırılmış layihələşdirmə sistemləri 
mühitində geniş istifadə edilir. 
 
VERİLƏNLƏR BAZASI SİSTEMLƏRİNİN 
ARXİTEKTURASI 
 
VB  sisteminin  arxitekturasının  funksional,  fəza  və 
informasiya kimi 3 aspekti vardır. Bu aspektlər bir-biri ilə 
sıx  bağlıdır.  Fəza  və  informasiya  arxitekturaları 
funksionsal arxitekturadan törəmədir.  
İnformasiya 
arxitekturası 
VB-də 
informasiya 
resurslarının paylanma quruluşunu xarakterizə edir. 
Fəza  arxitekturası  funksional  komponentlərin 
yerləşmə  fəzasını  təsvir  edir.  Bu  baxımdan,  VB-lər 
mərkəzləşdirilmiş və paylanmış olurlar. Mərkəzləşdirilmiş 
VB-də funksional komponentlərin hamısı bir kompüterdə 
cəmlənir. Bu, fərdi VB-dir. Paylanmış VB lokal, regional və 
qlobal şəbəkələrdə yaradılır. 
Şəbəkəyə  naqilsiz  (mobil)  qoşulmaların  tətbiqi  VB 
arxitekturasını xeyli mürəkkəbləşdirmişdir. İndi şəbəkənin 
stasionar hissəsi işçi, mobil hissəsi isə yalnız istifadəçi kimi 
işləyir.  
Funksional  arxitektura  funksional  komponentlərin 
funksiyasını,  tərkibini  və  qarşılıqlı  əlaqələrini  təsvir  edir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________184________________________ 
 
Bu arxitektura “müştəri-server” konsepsiyasına söykənir. 
Bu  konsepsiyada  funksional  komponentin  biri  server 
şəklində  ayrılır.  Qalan  funksional  komponentlər  müştəri 
kimi işləyir.
 
 
VBİS-LƏRİN DİL VASİTƏLƏRİ 
 
VB sistemi ilə iş dil vasitələrinin köməyi ilə baş tutur. 
Dil  vasitələri  verilən  modelində  müxtəlif  üsullarla 
reallaşdırılır.  İxtisaslı  mütəxəssislər,  məsələn,  mürəkkəb 
tətbiqi sistemlərin yaradıcıları üçün dil vasitələri sintaksis 
formada verilir. Digər hallarda dilin funksiyaları 
4-cü nəsil 
dil  (4GL)  adlandırılan  istifadəçi  interfeysi  formasında, 
yəni,  gizlədilmiş  şəkildə,  məsələn,  menyu,  dialoq 
ssenariləri  və  ya  istifadəçi  tərəfindən  doldurulan  ekran 
blankları,  diaqramlar  və  digər  vizual  təsvir  formalarında  
reallaşdırılır.  İstifadəçi  interfeysindən  daxil  edilən 
verilənlər interfeysin müvafiq sintaksis konstruksiyalarına 
çevrilib  icraya  ötürülür.  Bu  forma  fərdi  kompüter  üçün 
nəzərdə tutulmuş VBİS-lərdə geniş tətbiq edilir. 
Relyasiyalı VBİS-lərdə sorğuların cədvəl dili 
(QBE – 
Query-By-Example)  tətbiq  edilir.  Bu  dildə  sorğu  cədvəl 
sətr və sütunlarının doldurulması formasında daxil edilir. 
Sonra  avtomatik  surətdə 
SQL  dilinə  çevrilərək  icraya 
verilir.  
VBİS-in  dil  vasitələri  iki  funksiyanın:  1)  sistem 
arxitekturasının  idarə  edilən  səviyyələrində  verilənlər 
bazasının  təqdim  edilməsinin  təsviri  və  2)  verilənlərin 
manipulyasiyası əməliyyatlarının icrası üçün istifadə edilir. 
Birinci  funksiya  verilənlərin  təsviri  dili  (VTD)  ilə  təmin 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________185________________________ 
 
edilir. Buna verilənlərin təyini dili də deyilir. VB-nin VTD 
vasitəsilə  təsviri  VB-nin  sxemi  adlanır.  Bu,  VB-nin 
strukturunu  təsvir  edir.  VB  sxemi,  əslində,  predmet 
oblastının intensional modelidir. 
Verilənlərin  manipulyasiyası  dili  (VMD)  VB-dəki 
verilənlərə müraciət etməyə imkan verir.  
Relyasiyalı dil olan 
SQL hər iki dili özündə birləşdirir. 
Sorğu dili olmaqla 
SQL geniş tətbiq edilir. SQL-lə yanaşı, 
relyasiyalı  dil  olan 
Quel  və  dBase  dilləri  də  geniş 
yayılmışdır. 
dBase  dili  bitkin  instrumental  dil  vasitəsi 
olduğundan, avtonom dil adlanır. 
VB-lərin  proqramlaşdırılıması  dilləri  müxtəlif  dil 
vasitələri  arasında  meydana  çıxan  uzlaşma  çətinliklərini 
aradan qaldırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu dillərə: 
Paskal, Ada, Modula, Atlant, Teksis, Qalileo və s. aiddir. 
Lakin bu dillər geniş tətbiq tapmadı. Bu məqsəd üçün 
C++ 
və 
Java  obyekt dilləri yaradıldı ki, bu da həmin dillər üçün 
ODMG  standartının  yaranmasına  gətirib  çıxardı.  ODMG 
standartı  tətbiqi  proqramlaşdırma  interfeysinin  təməlinə 
qoyuldu. Beləliklə, obyekt proqramlaşdırma dili ilə obyekt 
VB-nin əlaqələndirilməsi uzlaşma cətinliyini bir yolluq ləğv 
etdi.