Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 2 0 1 6 İQTİsadi İnformatiKA

İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________200________________________ 
 
ONTOLOJİ MATERİALLAR 
 
Təbii  dildə  təqdim  edilmiş  mətn  sənədlərinin  və 
axtarış sorğularının adekvat dərki (interpretasiyası) üçün 
sistem  predmet  oblastının  əsas  anlayışlarını  və  onların 
arasındakı  müxtəlif  semantik  əlaqələri  təyin  edən  vasitə 
olmalıdır  ki,  buna  da  ontoloji  materiallar  deyilir.  Buraya 
predmet  oblastının  tezaurusu,  birinci  dərəcəli  məntiq 
dilləri və s. aiddir. 
 
AXTARIŞ MODELLƏRI 
 
Axtarış modeli anlayışı. Axtarış modeli dedikdə, 
sənədlərin və sorğuların təqdimatı üsulları və relevantlıq 
kriterisinin  növü  və  bunların  əlaqələndirilməsi  nəzərdə 
tutulur. 
Sadə axtarış modeli. Bu modellər deskriptorlu və 
klassifikatorlu axtarışı təsvir edir. 
Aidi axtarış modeli. Mətndə tez-tez rast gələn söz 
və söz birləşmələri əsasında axtarışı təsvir edir. 
Məntiqi (Bul) axtarış modeli.  Bu halda  VƏ, VƏ 
YA, DEYİL operatorlarından istifadə edilir. 
Vektor axtarış modeli. Bu halda sənəd və sorğular 
vektor kimi təsəvvür edilir. Sənəddəki və sorğudakı söz və 
sözbirləşmələrinin lüğətdəki koordinatları əsas rol oynayır. 
Axtarılan  söz  sənəddə  varsa,  onun  koordinatına  1,  əks 
halda 0 yazılır.
 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________201________________________ 
 
MƏTN AXTARIŞ SİSTEMLƏRİNİN VƏZİYYƏTİ VƏ 
YENİ TƏLƏBLƏR 
 
İlk  mətni  axtarış  sistemləri  kitabxana  işi  üçün 
nəzərdə tutulsa da, hal-hazırda bu, insan fəaliyyətinin bir 
çox  sahələrinə  uğurla  tətbiq  edilir.  Xüsusən  qlobal 
informasiya  məkanı  olan  Veb-lə  bağlı  təkamül  intensiv 
xarakter almışdır. 
 
MƏTN AXTARIŞ SAHƏSİNİN PROBLEMLƏRİ 
 
Müasir dövrdə mətn axtarış problematikası olduqca 
genişlənmişdir.  Belə  ki,  buraya:  konkret  axtarış 
modellərinin  inkişafı;  sistemlər  üzərində  eksperiment 
aparılması,  onların  testləşdirilməsi  və  qiymətləndirilməsi 
metodologiyası; mətn axtarışın reallaşdırılması metodları; 
mətn axtarış və VB texnologiyalarının inteqrasiya edilməsi 
üçün  tətbiq  edilən  yanaşmalar;  Veb  mühitində  axtarış; 
verilənlərin  sıxılması  metodları;  sorğuların  emalı 
səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi; təbii dilin emalı; mətn 
sənədlərinin  təsnifləşdirilməsi  və 
klasterləşdirilməsi 
metodları;  elektron  kitabxanalardakı  informasiya  axtarışı 
üzrə  proqram  əlavələri;  mətnlərin  dərin  təhlili; 
multimediya  informasiyasının  indeksləşdirilməsi  və 
axtarışı  texnologiyaları;  “insan  –  kompüter”  interfeysləri 
və  s.  aiddir.  Bu  istiqamətlərin  hamısında  böyük  uğurlar 
əldə edilmişdir. 
 
QEYD: Klaster (ingiliscə cluster - toplaşma, fırça, 
dəstə,  yığın  anlamını  verir)  dedikdə  müəyyən 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________202________________________ 
 
xüsusiyyətə  malik,  müstəqil  element  kimi  qəbul  edilən 
eyni cinsli elementlərin birləşməsi başa düşülür. 
 
   
MƏTN SİSTEMLƏRİNİN FUNKSİONAL 
İMKANLARININ GENİŞLƏNDİRİLMƏSİ 
  
Mətn axtarış sistemləri həm baza funksiyalarının icra 
mexanizmlərinin  təkmilləşdiriliməsi,  həm  də  əlavə 
imkanların  yaradılması  istiqamətində  inkişaf  etdirilir. 
Əlavə imkanlardan bəziləri aşağıdakilardır: 
Axtarış 
dəqiqliyinin 
yüksəldilməsi. 
İstifadəçi 
sorğusundaskı  termlər  müxtəlif  qiymətlilik  nümayiş 
etdirdiyindən,  bəzi  sistemlər  sorğuda  iştirak  edən 
termlərin əhəmiyyətini xarakterizə edən əmsallar da verir. 
Bu  informasiya  relevantlığın  qiymətləndirilməsi  zamanı 
istifadə  edilərək  axtarış  dəqiqliyini  yüksəltməyə  imkan 
verir. 
Sorğulara  görə  sənədlərin  ranqlaşdırılması.  Bir  sıra 
səbəblərə görə mətn axtarış sistemləri istifadəçini təmin 
edən axtarışı reallaşdıra bilmədiyindən, sorğuya müəyyən 
dərəcədə  uyğun  gələn  sənədləri  sorğuya  yaxınlıq 
dərəcəsinə görə ardıcıl düzmək lazım gəlir. 
Relevantlıq  üzrə  əks-əlaqə.  Bu,  axtarışın  nəticəsi 
istifadəçini  təmin  etmədikdə  sorğunu  dəqiqləşdirmək 
üçün  yaradılan  imkandır.
  Yəni  axtarışın  nəticəsi  kimi 
təqdim  edilmiş  sənədlərin  siyahısında  istifadəçini  təmin 
etməyən  sənədlərin  qeyd  edilməsi  yolu  ilə  axtarışın 
dəqiqləşdirilməsi həyata keçirilir.  

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________203________________________ 
 
İstifadəçi  sorğularının  avtomatik  genişləndirilməsi. 
Bu, istifadəçi sorğusuna avtomatik əlavələr edilməsi yolu 
ilə edilir və axtarışın səmərəliliyini artırır. 
Sənədlərin  avtomatik  indeksləşdirilməsi.  Bu,  işi 
əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirir. 
Multi-dilli  axtarış.  Bu,  bir  neçə  təbii  dildə  təqdim 
edilmiş  sənədləri  axtarmağa  imkan  verir.  Burada  əsas 
problem sənəd və ya onun fraqmentinin hansı dildə tərtib 
edildiyini düzgün təyin etməkdən ibarətdir. 
Kross-dilli axtarış. Bu o halda tətbiq edilir ki, sorğu 
bir  dildə,  axtarılan  sənəd  isə  başqa  dildə  tərtib  edilmiş 
olsun.  Burada,  ilk  növbədə,  sorğu  və  sənədin  hansı 
dillərdə  tərtib  edildiyi  müəyyən  edilir,  sonra  ya  sorğu 
sənədin, ya da sənəd sorğunun dilinə tərcümə edilir. 
VB  sistemlərində  mətn  axtarışı.  VB  resurslarının 
mətn  sənədləri  kolleksiyaları  ilə  inteqrasiya  edilməsi 
mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bir sıra relyasiyalı və obyekt-
relyasiyalı  serverlərdə,  məsələn, 
IBM  kompaniyasının 
DB2, Oracle kompaniyasının Oracle Corp., Microsoft Corp. 
kompaniyasının 
SQL Server 7.0 və SQL-server 2000 VBİS-
lərində  mətn  axtarış mexanizmləri  mövcuddur.  Lakin  bu 
sistemlərdəki  axtarış  yalnız  məntiqi  (bul)  modelə 
əsaslanır. 
Veb-də  mətn  resurslarının  axtarışı.  Veb  resursları 
zənginləşdikcə bu mühitdə mətn axtarışı aktuallaşır. Çünki 
ənənəvi naviqasiya mexanizmləri informasiya resurslarına 
kifayət  qədər  operativ  müraciəti  təmin  etmir. 
Veb 
mühitində ilk mətn axtarış 
axtarış maşınları vasitəsilə icra 
edilirdi və bu zaman yalnız aidi axtarış aparmaq mümkün 
idi.  Sonralar 
Veb  mühitində  məntiqi  (bul)  axtarışı  tətbiq 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________204________________________ 
 
edildi. Hal-hazırda bir sıra universal və predmet oblastına 
yönəldilmiş 
Veb-axtarış sistemləri mövcuddur. Bunlardan: 
çoxdilli 
AltaVista,  Yahoo!,  Google  və  s.  nəhəng  axtarış 
sistemlərini misal göstərmək olar.  
Sözügedən  istiqamətdə  növbəti  ciddi  uğurlar 
XML 
platforması 
standartlarına 
əsaslanan 
yeni 
nəsil 
texnologiya  ilə  bağlı  olacaqdır.  Çünki  bu  texnologiya 
axtarış  “çoxüzlülüyünü”  (çoxindeksliliyini)  azaltmağa 
imkan verir. 
 
MƏTN AXTARIŞ SİSTEMLƏRİNƏ YENİ TƏLƏBLƏR 
 
 
Əsas tələblər aşağıdakılardır: 
 Çox iri sənəd kolleksiyaları ilə səmərəli mətn axtarışın təmin 
edilməsi; 
 Sənədin  və  sorğunun  məzmununu  daha  yaxşı  təqdim 
edən metodların işlənib hazırlanması; 
 Mətn, şəkil, audio, video və s. təbiətli sənədlərin birgə emalı 
imkanının yaradılması; 
 Həm  statik  sənədlərin,  həm  də  sənəd  axınlarındakı 
sənədlərin  axtarışını  təmin  edən  səmərəli  metodların 
işlənib hazırlanması; 
 
Mətn 
axtarış 
sistemlərinin 
qiymətləndirilməsi 
metodologiyasının yaradılması.
 
 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________205________________________ 
 
VEB TEXNOLOGİYALARI 
 
İnternet  mühitində  fəaliyyət  göstərən  ümumdünya 
hörümçək toru (
World Wide Web) adlı qlobal hipermediya 
paylanmış informasiya sisteminin yaradılması 20-ci əsrin 
son 10 illiyində əldə edilmiş ən böyük elmi-texniki nailiyyət 
olmaqla,  bir  sıra  yeni  informasiya  texnologiyalarının 
təməlini  təşkil  etmişdir  ki,  bu  da  nəticə  etibarı  ilə  dərin 
sosial-iqtisadı dəyişikliklər törətmişdir.  
Layihənin ideyası 1980-ci illərin sonunda Cenevrədə 
yerləşən  Avropa  Nüvə  Tədqiqatları  Mərkəzində  (CERN) 
istifadə edilmək üçün təklif edilmişdi. Lakin qısa müddətdə 
bu ideya İnternetin yaranmasına gətirib çıxardı.
 
 
İNTERNETİN İNFORMASİYA SERVİSLƏRİ 
 
Qlobal  hesablayıçı-kommunikasiya  şəbəkəsi  olan 
İnternetdə  bir  sıra  informasiya  və  digər  servislər 
mövcuddur  ki,  bunların  da  xidmətlərindən  müxtəlif 
istifadəçilər  istifadə  edirlər.  Bu  servislərin  bəziləri  hamı 
üçün açıq olsa da, bəziləri xüsusi parol tələb edir.  
Nisbətən  çox  istifadə  edilən  İnternet  servislərinə: 
WWW,  elektron  poçt,  fayl  ötürülməsi  servisləri, 
telekonfrans  və  hesablayıcı  resurslara  məsafədən 
müraciət imkanları yaradan proqram və aparat vasitələri 
kompleksləri aiddir. 
İnternetin  bütün  ibformasiya  servisləri  “müştəri  – 
server” arxitekturası əsasında qurulur. Bunlardan bəziləri, 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________206________________________ 
 
məsələn, 
WWW paylanmış informasiya resursları ilə işləyə 
bilir.  
İnternet  açıq  sistemlərin  şəbəkədə  qarşılıqlı 
fəaliyyətinin etalon modeli (
Open System İnterconnection 
–OSİ) standartı əsasında qurulduğundan, WWW proqram 
təminatı 
İnternetə 
daxil 
olan 
şəbəkələrin 
xüsusiyyətlərindən də asılı deyildir. Bu proqram təminatı 
etalon modeldə 
tətbiqi səviyyəyə aiddir.  
Beləliklə, İnternetdə istifadə edilən aparat-proqram 
platformalarının  bircinsli  olmaması  sözügedən  şəbəkə 
servislərinin şəffaf olmasına mane olmur. 
İnternetin  informasiya  servislərinin  funksional 
imkanları barədə qisaca aşağıdakıları qeyd etmək olar. 
WWW  servisi.  Bu,  qlobal  şəbəkənin  müxtəlif 
düyünlərində 
yerləşən 
paylanmış 
hiper-mediya 
informasiya  resurslarına  naviqasiya  (axtarış)  müraciəti 
təmin  edən  İnternet  servisidir.  Bu  servisdə  paylanmış 
informasiya resursları istifadəçilər üçün şəffafdır. 
Elektron  poçt.  Bu,  İnternet  servislərinin  ən 
populyarıdır.  Elektron  poçtun  funksiyası  bir  istifadəçinin 
ötürdüyü  xəbəri  başqa  istifadəçiyə  (istifadəçilərə) 
çatdırmaqdan  ibarətdir.  Bu  servisin  hər  bir  istifadəçisi 
özünün 
elektron  ünvanına  malikdir.  Bu  ünvan  onu 
İnternet mühitində fərdi şəkildə təyin etməyə imkan verir. 
İstifadəçinin  elektron  ünvanı  ona  xidmət  göstərən  poçt 
serverindəki    İnternet  düyününün 
domen  adından  və 
həmin 
serverdə 
təkrarı 
olmayan 
istifadəçi 
identifikatorundan ibarətdir.  
Məsələn, 
vizit 
kartındakı 
e-mail: 
[e-mail]    yazısı  kart  sahibinin  elektron 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________207________________________ 
 
ünvanıdır.  Burada: 
student  –  elektron  poçt  serverində 
onun istifadəçi identifikatoru, 
econ.adiu.az - xidmətedici 
düyünün  domen  adı, 
@  -  ayırıcı  simvoldur.  İstifadəçiyə 
gələn xəbər poçt serveri tərəfindən onun 
poçt qutusuna 
yerləşdirilir.  Müştəri  proqram  təminatının  köməyi  ilə 
istifadəçi öz poçt qutusuna baxa bilir, oradakı faylları silə 
bilir, oraya fayl daxil edə bilir və s. 
 
QEYD:  Orta  əsr  rahibləri  latın  dilində  olan  “ad” 
önluyünü  qısa  şəkildə  yazmaq  üçün  @  işarəsini  icad 
edirlər (müasir ingilis dilində “at” önlüyü “hara”, “doğru”, 
“hara yanaşma” anlamını verir). İşarə haqqında sonralar, 
XV  əsr  əlyazmalarında  ispan  tacirlərinin  tərəzi  və  ya 
qapanlarda  aparılmış  ölçüləri  –  “arroba”  -  qısa  şəkildə 
şəhr  etməkdən  ötrü  @  işarəsindən  istifadə  etdikləri 
barədə  xatırlamalar  vardır  (arroba  təxminən  11,52 
kiloqrama və ya 25,40 funta bərabər ölçüdür). Kapitalizm 
dövründə  işarə  yeni  tətbiq  sahəsi  tapır.  Ondan 
hesablama  işlərində  qiyməti  göstərmək  üçün  istifadə 
olunur. Bu ərəfədə bütün sahələrdə geniş istifadə edilən 
çap makinalarında @ işarəsi ilə yanaşı digər işarələrdə - 
#, $, % özünə tutarlı səviyyədə yer tutur. 1960-cı illərin 
axırlarında  BBN  Technology  şirkətində  işləyən  Rey 
Tomlinson  ABŞ  Müdafiə  Nazirliyinin  sifarişi  ilə 
hazırlanacaq ARPANET şəbəkəsinin yaradılmasında fəal 
iştirak edir və 1971-ci ildə ARPANET şəbəkələrində bir-
birindən  uzaq  məsafələrdə  yerləşən  kompüterlər 
arasında  əlaqə  yaratmaq  üçün  elektron  poçtundan 
istifadə etməyi təklif edir. Şəbəkədə istifadə olunan “ad-

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________208________________________ 
 
işarə-yer”  universal  alqoritmini  tamamlamaq  üçün 
R.Tomlinson  “@”  işarəsini  təklif  edir.  Buna  əsas  səbəb 
işarənin  çap  makinasının  klaviaturasında  təsadüfü 
istifadə edilməsi idi. 
İşarənin  “sobaçka”  adlandırılması  da  çox  dolaşıq 
hadisədir.  Müxtəlif  mənbələr  hesab  edirlər  ki,  ancaq 
ruslar işarəni belə adlandırırlar. 
Digər  xalqların  dilində  işarə  müxtəlif  çür:  məsələn, 
koreyalılar  “ilbiz”,  finlər  “yatmış  pişik  balası”,  macarlar 
“soxulcan”,  çinlilər  “balaca  sican”,  isveçlər  “darçınlı 
bulka” və s. adlandırırlar. 
 
 
Rey  Tomlinson  (ingiliscə  Ray  Samuel  Tomlinson) 
1941-ci  ildə  anadan  olmuşdur.  BBN  Technologies 
şirkətinin  kompüter  mühəndisidir.  Analoq  -  rəqəmsal 
hibrid  danışıq  sintezatorunu  icad  etmişdir.  1971-ci  ildə 
ARPANET  kompüter  şəbəkəsində  istifadə  olunan 
Elektron  poştunun  yaradıcısıdır.  İnternetdə  @ (at-sign) 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________209________________________ 
 
simvolundan istifadəni təklif etmişdir. Kompüterin mətn 
informasiyasının  kompüterdən  kompüterə  ötürülməsi 
üçün yararlı olan TENEX proqramının müəllifidir. Bununla 
yanaşı CPYNET proqramını işləyib hazırlamışdır. Proqram 
istifadəçiyə  faylı  göndərən  zaman  onun  mühafizə 
olunmasına tam əminlik verir. 2009-cu ildə “Texniki və 
elmi tədqiqatlar” kateqoriyası üzrə 
şəhzadə Asturiqski 
mükafatına 
layiq 
görülmüşdür. 
2012-ci 
ildə 
“İnnovatorlar”  kateqoriyası  üzrə  “
İnternetin  şöhrət 
salonu” siyahısına adı daxil olunmuşdur. 
 
Faylötürmə servisi. Bu, 
ftp (File Transfer Protocol) 
protokoluna  əsasən  iş  görür.  Bu  səbəbdən,  faylötürmə 
servisi qısaca, 
ftp servisi adlanır. Bu servisin istifadəçiləri 
müvafiq  parol  yığmaqla,  onları  maraqlandıran  poçt-
serverlərdəki  arxiv  fayllarına  müraciət  edərək  həmin 
faylları  lazımi  ünvanlara  ötürə  bilirlər. 
Ftp-serverdəki 
ümumi  istifadə  fayllarına 
anonim  (parolsuz)  müraciət 
etməkdə mümkündür. 
Telekonfranslar.  Telekonfrans  servisi  insanlar 
qrupunu müəyyən problem ətrafında ünsiyyət keçirməyə 
şərait yaradır. Bu servisdə konfrans iştirakçıları bir-birinə 
xəbər  ötürüb  qəbul  edə  bilirlər.  Telekonfransın  2  növü 
vardır: 
informasiya yayımı siyahıları və yeniliklər qrupu. 1-
ci  növ  telekonfrans  ya  inzibatçı  tərəfindən,  ya  da 
avtomatlaşdırılmış  qaydada  idarə  edilir.  Bu  konfransın 
iştirakçısı olmaq üçün konfrans inzibatçısına və ya serverə 
xəbər  göndərməklə 
yazılmaq  lazımdır.  Yalnız  bundan 
sonra  iştirakçı  olmaq  istəyənin  elektron  ünvanı  yayım 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________210________________________ 
 
siyahısına  düşür.  2-ci  növ  konfranslar  interaktiv  rejimdə 
fəaliyyət göstərir. Bu halda verilmiş qrup iştirakçıları üçün 
nəzərdə  tutulan  xəbərlərin  saxlandığı  Veb-serverə 
müraciət etmək kifayətdir. 
Uzaq  terminalın  emulyasiyası.  Bu  servis 
istifadəçiyə uzaq terminalla öz kompüteri ilə işlədiyi kimi 
işləməyə  imkan  verir.  Uzaq  terminalın  emulsiyası 
telnet 
protokolunun köməyi ilə həyata keçirilir. 
Bunlarla yanaşı, İnternetdə 
Gopher, Archie və WAIS 
kimi  ilk  informasiya  servisləri  də  hələ  fəaliyyətdədir.  Bu 
servislər  istifadə  sarıdan  xeyli  zəifləsə  də  hələ 
nəzərəçarpacaq  dərəcədə  istifadəçiləri  öz  ətrafında 
saxlamaqdadırlar. 
Gopher  servisi.  Bu,  vahid  inteqrasiya  edilmiş 
istifadəçi interfeysinin köməyi ilə 
elektron poçt, ftp, telnet 
və s. servislərə müraciəti mümkün edir. Müştəri proqramı 
olan 
Gopher  özünəməxsus  axtarış  vasitələrinə,  şəbəkə 
naviqasiyasına və menyuyə malik olduğundan, çox zaman 
onu şəbəkə proqram örtüyü də adlandırırlar. 
Archie  servisi.  Bu, 
Archie-serverin  yaddaşındakı 
disk  kataloqlarının  strukturu,  oradakı  faylların  adları  və 
müəllifləri  barədə  məlumat  almağa  imkan  verir. 
Archie 
servisi müştəri sorğuları üzrə fayl axtarmağı təmin edir.   
WAIS  servisi.  Bu, 
Wide  Area  Information  Server 
adlı,  interaktiv  interfeysli,  tammətnli  aidi  axtarış 
sistemidir. 
Lakin  artıq  qeyd  etdiyimiz  kimi,  bu  servislər  Veb 
tərəfindən sıxışdırılmışdır. Veb-brauzerlər adlanan Veb-in 
müştəri  proqram  vasitələri  həmin  servislərə  müraciəti 
təmin edir. 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________211________________________ 
 
ÜMUMDÜNYA HÖRÜMÇƏK TORU 
 
İnformasiya servisi layihəsi şəklində meydana çıxan 
və  sonra  Ümumdünya  hörümçək  toruna  çevrilən  qlobal 
kompüter  şəbəkəsi 
görünməmiş  sürətlə 
inkişaf 
etməkdədir. Bu inkişafın səbəbi təkcə aktuallıq deyil, həm 
də Veb texnologiyasının aşağidakı üstünlükləridir: 
 İnformasiya  resurslarına  qlobal  müraciətin  təmin 
edilməsi; 
 Müraciət  vaxtına  hədd  yoxdur,  istənilən  vaxt 
müraciət mümkündür; 
 Müxtəlif mövzulara aid olan iri həcmli informasiya 
resurslarına sərbəst müraciət imkanının olması; 
 Naviqasiya üsulunun sadə və təbiiliyi; 
 Sistemin  açıq  xarakterli  olması  –  Veb  açıq  sistem 
standartlarına əsaslanır; 
 İnformasiya  resurslarının  çap  edilməsi  üçün 
sistemin  açıq  olması  (Veb-də  heç  bir  mərkəzi 
idarəetmə  orqanı  yoxdur,  bu,  başdan-başa 
könüllülər sistemidir); 
 Veb-də  informasiyanın  nəşrə  hazırlanmasının 
sadəliyi; 
 Həm server, həm də müştəri proqram təminatına 
azad müraciətin mümkünlüyü; 
 İnformasiya  resurslarının  paylanması  amilinin 
istifadəçi  üçün  şəffaflığı  və  aparat-proqram 
platformalarının yekcins olmaması; 
 
İstifadəçidən  tələb  olunan  ixtisas  səviyyəsinin 
minimumluğu və s.
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________212________________________ 
 
VEB-İN FUNKSİYALARI NƏDƏN İBARƏTDİR?  
 
Hər  şeydən  əvvəl  qeyd  edək  ki,  İnternetin  digər 
informasiya  servisləri  kimi,  Veb-in  arxitekturası  da 
“müştəri  –  server”  prinsipinə  əsaslanır.  Sistemin 
informasiya  resursları  Veb-serverlərdə 
hipermətn  və  ya 
hipermediya 
formasında 
saxlanır. 
Veb-serverin 
informasiya  resursları  həm  öz  aralarında,  həm  də  digər 
serverlərdəki 
resurslarla 
hiperiqtibaslarla 
əlaqələndiklərindən, 
qlobal  informasiya  hiperməkanı 
yaranır.  Veb-serverlərdəki  informasiya  resurslarının 
hipermətn  təqdimatı  (Veb-səhifələr)  və  multimediya 
resursları  (şəkillər,  audio-video  verilənlər  və  s.) 
HTML 
dilinə əsaslanır.  
Beləliklə,  Veb  -  bircins  olmayan  (hipermətn 
+multimediya) qlobal paylanmış informasiya sistemidir. 
Veb-müştərilərinin  proqram  təminatı 
veb-brauzer 
adlanır.  Veb-brauzer  istifadəçiyə  sorğu  vermək  imkanı 
yaratmaqla  yanaşı,  həm  də  cavabı  öz  kompüterinin 
ekranında  almağa,  çap  etməyə,  öz  diskində  saxlamağa, 
Veb-in  paylanmış  informasiya  resursları  fəzasında 
hiperiqtibaslar üzrə naviqasiya aparmağa şərait yaradır.  
Veb-in  instrumental  vasitələri  istifadəçi  ilə  Veb-
server  arasında  əks-əlaqə  yaratmaqla,  müəyyən 
proqramların  serverdə  icrasına  nail  olmaq  imkanı  da 
yaradır. Bu halda server nəticəni münasib formaya salaraq 
istifadəçi  kompüterinin  ekranına  çıxarır.  Bu  prinsip 
paylanmış  VB-yə  telekommunikasiya  vasitələri  ilə 
müraciət zamanı geniş tətbiq edilir. 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________213________________________ 
 
VEB-İN İNFORMASİYA RESURSLARI 
 
Veb-in 
informasiya 
resursları 
hipermətn 
konsepsiyasına  əsasən  təşkil  edilir.  Bu  konsepsiyanın 
məğzi  ondan  ibarətdir  ki,  Veb  mühitində  təqdim  edilən 
sənədlər  əlahiddə  və  bölünməz  tam  deyildir.  Burada 
informasiya  resursu  vahidi  kimi  həm  bütövlükdə  sənəd, 
həm  də  onun  əvvəlcədən  işarələnmiş  fraqmentləri 
götürülə bilir. Bundan əlavə, Veb-serverdə sənədlər və ya 
fraqmentlər  arasındakı  hiperiqtibaslar  əvvəlcədən  təyin 
edilmiş  şəkildə  olur.  Bu  qayda  ilə  sənədlərin  mürəkkəb 
strukturu  yaradılır.  İstifadəçi  istədiyi  sənədə  və  ya 
fraqmentə istədiyi ardıcıllıqla baxa bilir.  
Hipermətn dedikdə, bir-biri ilə hiperiqtibas adlanan 
məzmun əlaqələri olan sənədlər çoxluğu nəzərdə tutulur. 
Hipermətn  elə   
mürəkkəb  strukturlaşdırılmış  mətndir  ki, 
onun strukturu istifadəçiyə görünür. Hipermətnlə işləmək 
üçün Veb-brauzer adlanan proqramdan istifadə edilir. Adi 
mətn xətti quruluşlu olduğundan, ona əvvəldən-axıra və 
ya  axırdan-əvvələ  ardıcıl  baxmaq  olar.  Lakin  hipermətn 
qeyri-xətti quruluşludur. Buna görə hipermətnə istənilən 
qaydada  baxmaq  mümkündür.  Bu  xassəsinə  görə, 
hipermətn 
elektron 
lüğətlərin, 
ensiklopediyaların, 
dərsliklərin və s. qurulması üçün çox səmərəlidir. 
Hipermətn  ideyası  ilk  dəfə  ABŞ  prezidenti  T. 
Ruzveltin  elm  üzrə  məsləhətçisi  V.  Buş  (1890-1974) 
tərəfindən irəli sürülsə də, yalnız 20 il sonra, 1965-ci ildə 
amerika alimi T.Nelson tərəfindən reallaşdırıldı.