Dərslik mövcud proqram əsasında yazılaraq "Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi"nin
Yüklə 3,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Qədim dövrün təsviri sənətində miqyas prinsipinin istifadəsinə
diqqət yetirək. Məsələn, qədim Misir və Şumer incəsənətinin nümunələrinə və bu məqbərələrin divar rəsmlərinə nəzər sal- saq görərik ki, orada ov səhnələri, axirət həyatı ilə bağlı səhnələr kifayət qədər inkişaf etmiş, mürəkkəb, çoxfiqurlu kompozisiya- lar vasitəsilə əks olunmuşlar. Diqqət yetirdikdə məlum olur ki, fi- ron fiqurunun digər insan və predmetlərlə miqyas fərqi həqiqətə uyğun deyil. Ətrafdakı yaşıllıq və digər obyekt təsvirləri onu göstərir ki, burada obyektiv miqyas gözlənilməyib. Məsələn, fi- 53 Mövzu 8 Təsviri sənətdə miqyas və mütanasiblik ronun yanındakı ağac o dərəcədə kiçik ola bilməz. Əksinə, firon ağacdan kiçik olmalıdır. Deməli, burada miqyas şərtidir. Bu cür qədim dövr təsvirlərinin təhlili göstərir ki, miqyas an- layışı o dövr üçün şərti bir anlayış olmuşdur. Bu şərtilik kanon- lardan irəli gəlirdi. Kanon-mütləq təsvir qaydası kimi miqyas funksiyasını əvəz edirdi. Kanona əsasən firon fiquru daha böyük olmalıdır. Belə ki, eyni sırada təsvir olunmuş insanların təsviri ilə nisbətdə fironun təsviri iki-üç dəfə böyükdür. Hansı ki, bu heç cür mümkün ola bilməzdi. Deməli, qədim Misirdə miqyasın şərtiliyi kanonun tələblərindən irəli gəlirdi. Şumer dini-poetik düşüncə tərzini əks etdirən Gilqameş das- tanı süjetlərini əks etdirən relyeflərə nəzər yetirək: Bu nümunələrdə şumerlərin miqyas prinsipi frizvari (sətirvari) kompozisiyalarda əks olunub. Burada hadisələr ar- dıcıl “kadr”lar prinsipi ilə sıralanaraq əks olunublar. Gilqameş sətirvari məkanda cərəyan edən süjetlərdə bir neçə dəfə təkrar olunub: Gilqameş Enki ilə döyüşür; Gilqameş dağın başına çı- xır, Gilqameş Huluppu ağacını kökündən çıxarır və s. bir-birinin ardınca yerləşdirilmiş təsviri səhnələrə baxdıqda məlum olur ki, Gilqameş ətrafındakılardan daha böyük təsvir edilib. Əsas qəhrəman ölçülərinə görə digərlərindən qat-qat böyükdür. Beləliklə, həm Misir, həm də Şumer təsviri incəsənətində ilk dəfə olaraq miqyas məqsədyönlü və şərti əhəmiyyət kəsb edir. Burada miqyas obyektivliyə deyil, məzmun və mənadan asılı ola- raq sərbəst tətbiq edilir. Belə şərti miqyas nisbətləri real həyatdan deyil, dini-poetik kanonlardan irəli gəlmişlər. Miqyasların belə şərti istifadəsi qədim quldarlıq dövrünün təsviri incəsənəti üçün səciyyəvi olmuşdur. Qədim Yunan təsviri incəsənətində tarixdə ilk dəfə ola- raq miqyas və mütənasiblik anlayışları elmi cəhətdən işlənmiş şəkildə nəzərə çarpırlar. Əgər qədim yunan məbədlərinin üz tərəflərindəki təsvirlərə diqqətlə baxsaq, bunu görə bilərik. Məsələn, məşhur Fidinin relyefləri. Bu relyeflərdə miqyas nisbətinin gözlənilməsi müşahidə olunur. Əlbəttə, bu ondan irəli gəlir ki, qədim yunanlar miqyas quruluşunu yaradarkən obyek- 54 Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi Telman İbrahimov tiv reallıqdan çıxış edirdilər. Qədim Yunan estetikasında, poezi- yasında və incəsənətində idealizə etmək ən mühüm bədii vasitə sayılırdı. Təsviri incəsənət növlərindən yunanlar heykəltəraşlığa daha çox üstünlük vermişlər. Məbədlərin fasadları təsviri relyeflərlə bəzədilərək, insan fiqurları iri miqyasda təsvir olunurdu. Bu üsul onlara insan plastikasının gözəlliyini və kamilliyini əks etdirmək imkanları verirdi. İnsan fiqurları ön plana çəkilir, digər akses- suarlar isə ikinci, üçüncü, hətta dördüncü-beşinci planı təşkil edirdilər. Belə təsvirlər mühit və yaxud fon rolunu oynamışlar. Beləliklə, ilk dəfə olaraq yunan təsviri incəsənətində bir, iki, üç planlı təsvir məkanına rast gəlinir. Misir, Şumer təsvirlərində isə iki və ya üç planlı təsvirə rast gəlinmir, onların təsvirlərində yal- nız bir plan var. Qədim yunanlar miqyasları obyektiv perspektivə əsasən de- yil, şərti dərinlik yaratmaq məqsədi ilə tətbiq etmişlər. Planlı təsvir isə miqyas düşüncəsinin olmasından xəbər verir. Planların qurulması gələcək təsvirlərdə miqyasın meydana gəlməsi üçün böyük rol oynamışlar və belə “perspektiv planlar” əslində miqyas prinsipinin ilkin rüşeymləridir. Təsviri incəsənətdə nisbətən daha inkişaf etmiş miqyas prinsiplərinə Roma incəsənətində rast gəlinir. Əlbəttə, Roma incəsənəti Yunan incəsənətindən sonra meydana gəlir və özündə yunan incəsənətinin nailiyyətlərini əks etdirirdi. Romalılar ob- yektiv reallığın əksində yunanlara nisbətən daha dəqiq idilər. O cümlədən, təsviri sənətdə və memarlıqda da bu dəqiqlik müşahidə olunur. Roma incəsənətində şərti miqyasla bərabər real miqyasa da rast gəlinir. Onlar miqyasın iki növündən istifadə edirlər. Romanın Trayan meydanındakı sütununun üzərində olan relyefləri nümunə göstərmək olar (romalıların qotlar üzərində qələbəsi). Burada təkcə əsgərlər yox, əşyalar, memar- lıq elementləri – darvaza və digər elementlər var ki, insan fiqu- runun obyektiv ölçü nisbətini düzgün müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, darvazadan çıxan əsgərlərə nisbətən darvazanın miqyası düzgün əks olunub. Bu və bir çox başqa detalların təsviri 55 Mövzu 8 Təsviri sənətdə miqyas və mütanasiblik onu göstərir ki, artıq Roma incəsənətində miqyas nisbətinin ob- yektivliyi bərqərar olmağa başlayır. Qədim dövr Azərbaycan incəsənətinə nəzər salsaq görərik ki, qədim Manna və Midiya təsvirlərində, bütövlükdə Qədim Şərq incəsənətində olduğu kimi, miqyas şərti olub, təsvir kanonla- rı ilə müəyyən olunub. Bunun sübutu kimi, Manna və Midiya təsvirlərində iki və üç planlı təsvirləri göstərmək olar. Burada əksər halda insan, ilahi və yaxud da fantastik obrazlar müəyyən olunmuş məkanda təsvir olunmamışlar, yəni yer göydən ayrıl- mamış və fiqurlar laməkan şəkildə təsvir olunublar. Əjdaha, simurq quşu və d. sanki havadan asılı qalıblar. Məkan və onun ölçü göstəriciləri yoxdur. Hadisələrin baş verdiyi müstəvi yox- dur. Ehtimal etmək olar ki, bütün dini mahiyyətli təsvir olun- muş hadisələr haradasa abstrakt məkanda baş verirlər. Məkan parametrləri əks olunmadığından miqyasın da əhəmiyyəti yox idi. Əhəmiyyətli olan isə hadisənin qəhrəmanı və baş verənin simvolik mahiyyəti idi. O, birmənalı təsvir olunmalı və “oxunma- lı” idi. Bu da personajların dini-mifik xarakter daşımasından irəli gəlirdi. Qədim Manna və Midiya incəsənətində məqsəd heç də real məkan və hadisələrin əks olunması deyildi. Həsənlidən ta- pılmış qızıl camın üzərindəki təsvirləri nümunə göstərmək olar: kahin əlində homa camı tutaraq tanrıları qarşılayır. Baş tanrılar arabaların üstündə gəlir. Qurban vermə mərasimi keçirilir. Bun- lar hamısı vahid bir kompozisiya üzərində qurulub. Ətraf məkan, onun hüdudları bildirilməyib. Lakin demək olmaz ki, bunlarda miqyas anlayışı tamamilə yoxdur. Kahin, tanrılar, öküz arabası, qurbanlıq qoyun, silahlar, oturacaq və hətta uşaqla böyük arasın- da ölçü fərqləri nisbətən obyektiv əks olunublar. İnsanın əlindəki cam insana uyğun ölçüdə təsvir olunub. Beləliklə, gördüyümüz kimi, qədim Manna incəsənətində miq- yas və mütənasiblik prinsipi qismən gözlənilir. Sadəcə olaraq, təsvir elementləri ətraf mühitlə əlaqələndirilmiş şəkildə təsvir olunma- mışlar. Çünki, mühitin dini-mifoloji məzmuna görə təsvirinə ehti- yac yoxdur. Səbəbi isə – bu hadisələrin İlahi və ya axirət məkanda baş verməsidir. Bu məkanların isə hüdudları qeyri-müəyyəndir. 56 Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi Telman İbrahimov Azərbaycan ərazisindən, Mingəçevirdən tapılan məşhur sü- tun başlığının (impost) üzərindəki təsvirdə iki tovuz quşu od qurbangahı qarşısında heraldik şəkildə təsvir olunmuşlar. Arxeo- loji qazıntılar nəticəsində bir neçə daş qurbangah atəşdan tapılıb və bu qurbangahların iri ölçülü olanları ictimai xarakter daşıyır- lar. Xırda, gildən olanları isə şəxsi, yəni ev üçün hazırlanmışlar. Mingəçevirdən, İsmayıllıdan tapılmış məşhur Alban yazılı “şam- danlar” isə əslində ev üçün hazırlanmış şəxsi qurbangahlardır. Ev qurbangahları, ictimai qurbangahların nümunələrini kiçik ölçüdə təqlid edirlər. Monumental od qurbangahı nümunəsi kimi Cahartağ tipli Suraxanı Atəşgahını göstərmək olar. Bura- dakı qurbangah qədim Manna, Midiya, Atropatena, Albaniya dövrlərində olan od qurbangahlarının təqlididir. Mingəçevirdən tapılmış sütun başlığındakı təsvirdə tovuz quşu ilə od qurbangahın miqyas nisbəti tamamilə reallığa ar- xalanmır. Bu onu göstərir ki, Albaniya dövrünün təsvirlərində miqyas anlayışı kifayət qədər şərti idi və heç bir dini kanon əhəmiyyətini kəsb etmirdi. Təsvirin böyüklüyünün və kiçikliyi- nin fərqi, kanonik əhəmiyyəti yox idi. Qədim dövr təsvirlərində və memarlığında miqyas şərti idisə, erkən orta əsrlərdə miqyas obyektiv, real şəkildə əks olunmağa başlayır. Nümunə üçün orta əsr Alban məbədlərini göstərmək olar. Buradakı məbədlərin miqyası insan fiquru- na, onun ölçülərinə və son nəticədə insan tutumuna nisbətən inşa edilmişlər. Yeni, xristian ibadətinə görə məbəd elə olmalı- dır ki, bunun içinə ibadət edənlər toplaşa bilsinlər. İbadət edən insan interyerdə özünü rahat hiss etməli idi. Qədim dövrdə atəşdanların daxili həcmləri olmamışdır. İbadət zamanı qurban- gahın ətrafında fırlanırdılar, ona görə də məbədin (qurbangah) miqyası insan ölçülərindən asılı deyildi, şərti idi. Miqyas və arxitektonika baxımından ən kamil nümunə XIII əsrin məşhur Gəncəsar məbədidir. Bir az əvvəlki dövrə aid Şəkidəki Kiş məbədində də artıq miqyas prinsipləri gözlənilmişdir. Qeyd edək ki, bu məbəd daha az insanın tutumu üçün nəzərdə tutulmuşdur (15-25 nəfər). 57 Mövzu 8 Təsviri sənətdə miqyas və mütanasiblik Dünya təsviri incəsənətində miqyas prinsiplərinin ilk dəfə olaraq elmi əsaslarla tətbiq olunması Avropada meydana gələn İntibah incəsənətində müşahidə olunur. Yüklə 3,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|