Dərslik mövcud proqram əsasında yazılaraq "Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi"nin

Erkən orta əsrlər Avropa və Roman incəsənətində (XII-XIII) 
miqyas xüsusiyyətləri. Roman məbədlərində miqyası araşdır-
dıqda belə bir xüsusiyyət ortaya çıxır ki, bu abidələrin hamısı insan 
ölçülərinə nisbətdə həddən ziyadə ağır və qeyri-mütənasibdirlər. 
Çünki o dövrdə tikinti texnikası antik ənənələrini itirmişdir. 
Məbədlərin ölçülərinin böyüdülməsi istəyi və buna olan tələbat 
sadə konstruksiyaların meydana gəlməsini zəruri edir. Lakin 
belə sadə konstruksiyaları daha hündür və iri ölçülü etmək üçün 
ağırlıq daşıyan divarlar qalınlaşdırılmalı idilər. Konstruktiv divar 
qalınlaşdıqca tikili biçimsizləşir, ağır və yöndəmsiz görünürdü. 
Bir qədər sonrakı dövrdə – qotika mərhələsində əvvəlki ağır-
lıq yeni konstruksiyalar, tağların tətbiqi ilə xeyli yüngülləşirlər. 
Oxvarı tağlar, sütunlar, divarlar incələşir, hündürlük artır. Lakin 
qotik məbədlərin də mütənasiblik ölçüləri insana nisbətdə har-
monik olmamışlar, həddindən artıq hündür və nəhəng olmuşlar. 
Bu isə qotik abidələrdə əsas memarlıq obrazını əks etdirərək, 
Tanrıya doğru və mənəvi yüksəlişi əks etdirmişlər. Tanrıya doğru 
ucalan və “Tanrının evi” ideyasını əks etdirən tikilinin daxilində 
və xaricində insan cılız, aciz bir məxluq (nöqtə) kimi görünməli 
idi. Qotik abidələrdə belə məqsədyönlü nisbət kanonlaşdı-
ğı üçün miqyas mütənasiblikləri tam ideal, qədim Yunanların 
məbədlərindəki kimi ola bilməzdi. 
İntibah dövrü incəsənətində miqyas prinsiplərinin insana 
nisbətdə ən ideal mütənasiblikləri tapılmışdır (Andrea Palla-
dio). Qədim Romanın memar nəzəriyyəçi Vitruvinin (Marcus 
Vitruvius Pollio) fikirləri tətbiq olunmağa başlayır. O, klassik 
Roma və Yunan abidələrini öyrənəndən sonra mütənasiblik 
modulunu əsaslandırır. Bu modulun əsasını insan ölçüləri və 
mütənasiblikləri təşkil edir. Bir qədər sonra isə bu modulu Le-
onardo da Vinçi təkmilləşdirir. O, dairənin və kvadratın içində 

---

58
Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi 
Telman İbrahimov
“kamil insan” fiquru qurmuşdur və bu fiqur da bütün memar-
lıq abidələri üçün ölçü modulu kimi istifadə olunmağa başlayır. 
Bu da onu göstərir ki, İntibah memarlığında insan mütənasibliyi 
əsas ölçü vahidləri kimi çıxış etmişdir. Burada miqyas gözə 
görünməyən olur, yəni miqyas insanın özü olur. Beləliklə, İnti-
bah dövrünün memarlıq abidələri insan fiqurunun miqyası və 
mütənasibliyi ilə uyğunluq təşkil edir.
Təsviri sənətdə ilk dəfə olaraq miqyas prinsiplərinin elmi 
əsaslarla istifadə olunması perspektiv qanunlarının kəşf olunması 
ilə bağlıdır (XV əsr). Belə ki, miqyasın məkanla və məsafə ilə bağlı 
dəyişməsi ilk dəfə olaraq nəzəri və praktiki şəkildə tətbiq olunur. 
Təsviri sənətdə miqyasın dəyişməsi məsafənin dərk olunma-
sını asanlaşdırır. Məsələn, təsvir məkanında iri miqyaslı təsvir 
olunmuş predmet və ya obyekt tamaşaçıda daha yaxın olması 
təsirini yaradır. 
Miqyas şərti, real, süni təhrif olunmuş şəkildə ola bilər. Süni 
və məqsədyönlü təhrif olunmuş miqyas ölçüləri tamaşaçıda 
məqsədyönlü təsəvvür yaratmaq məqsədi güdür. Belə halda ob-
yektivlik məqsədə qurban verilir. Əslində uzaqdakı obyekt ki-
çik olmalıdır. Əgər bu belə deyilsə, o qeyri-adi, irreal obyektdir. 
Məsələn, rus rəssamı B.Kustodiyevin “Bolşevik” əsərində çox-
saylı insan kütləsi içində əsas qəhrəmanı “bolşeviki” digərlərinə 
nisbətdə 10 dəfə böyük təsvir edilmişdir. Burada miqyas nisbəti 
ideya xatirinə məqsədyönlü şəkildə pozulub. Bolşevik çoxluq, 
böyüklük deməkdir və müəllif bundan çıxış edərək, obrazı, ide-
yanı daha sadə və birmənalı tamaşaçıya çatdırsın. 
Nəticə etibarilə qeyd edək ki, təsviri sənətdə miqyas həmişə 
ideya xətrinə istifadə olunub. Çünki, miqyasdan asılı olaraq, 
təsvir olunan cismi tamaşaçıya daha yaxın və ya daha uzaq kimi 
təqdim etmək mümkündür. Təsvir obyekti daha yaxından ya 
uzaqdan təsvir olunmaqla, fərqli təəssürat və qavrayış yaratmaq 
mümkündür. Yaxında təsvir olunan cisimlərdə xırda detallar, 
 
Leonardo da Vinçi. (1452-1519 →
 
Kamil İnsan (Vitruvian insanı). 1490

---