Dərslik mövcud proqram əsasında yazılaraq "Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi"nin

Mövzu 5. 
TƏSVİRİ 
SƏNƏTDƏ 
MƏKAN
 

---

34
Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi 
Telman İbrahimov
1. petroqliflərdə məsafədən asılı olaraq ölçü dəyişikliyi 
müşahidə olunmur;
2. qayaüstü təsvirlərdə yer səthinin təsviri yoxdur.
Qədim Şumer təsviri sənətini izləsək görərik ki, məkan 
dərinliyə deyil, üfüqi istiqamətdə inkişaf edir, üfüq boyunca 
cərəyan edir. Məkan əslində dərinliyə getməlidir. Məkan o vaxt 
məkan olur ki, o, üçölçülüyə malikdir: en, uzun və dərinlik. 
Deməli, məkanın olması üçün üçüncü ölçü (dərinlik) olmalıdır, 
yalnız bundan sonra biz ona məkan deyə bilərik.
Şumer təsvirlərində en və uzunluq olsa da, dərinliyi bildirən 
amillər yox idi. Ona görə ki, şumerlərdə əsatir-poetik və ya 
epik düşüncə tərzi formalaşmışdı. Həyatda və ilahi aləmdə baş 
verənlərin hamısını əsatirlər vasitəsilə nəql etmə prinsipi məkan 
anlayışını deyil, zaman anlayışını tələb edirdi. Onlar üçün za-
manın (hadisələrin zaman boyunca baş vermə ardıcıllığı) 
əhəmiyyəti olmuş, məkanın isə əhəmiyyəti olmamışdır. Çün-
ki, onların əsatirləri zaman boyunca danışılıb və cərəyan edib. 
Məsələn, Gilqameş dastanında nəql edilir: “Gilqameş Enkidu-
ya rast gəldi, dost tapdı, əjdahanı öldürdü, dirilik ağacını əldə 
etdi” və s. Bütün hadisələr zaman boyunca inkişaf edir. Şumerlər 
təsviri sənətdə ardıcıl nəqletmə üsulunu təsvir dilinə çevirmişlər. 
Əsatirin məzmununu açmaq üçün məkan lazım deyil. Ona görə 
ki, əsatir (zaman xətti kimi) üfüq xətti boyunca inkişaf edir (sağ-
dan sola və ya soldan sağa). Əslində bu təsvir prinsipi yazı prin-
sipini əvəz edirdi. Yazıda olduğu kimi – zaman dərinliyə doğru 
deyil, üfüq boyunca inkişaf edir. Həyatda isə belə deyil. Albert 
Enşteyn kəşf edib ki, zaman spiralvarı inkişaf edir. Şumerlərdə 
isə zaman üfüqi xətt boyunca inkişaf edir. Buna əsasən də 
şumerlərdə təsviri sənətdə kompozisiyalar sətirvaridir (frizvari). 
Hadisələr süjet xəttinə əsasən ardıcıllıqla cərəyan edirlər. Məkan 
xüsusiyyətləri nəqledicilik prosesinə arxalanan təsvirlərdə 
əks olunmur. Axirət dünya ilə bu Dünya arasında məkan fərqi 
göstərilmir. Əslində əlbəttə ki, onlar məkanı dərk edirdilər, lakin 
təsvirdə bunun əhəmiyyəti olmadığı üçün onu əks etdirmirdilər.

---

35
Mövzu 5 
Təsviri sənətdə məkan
Qədim incəsənət üçün həyatı göründüyü kimi təsvir etmək 
vacib deyildi. Çünki onlar real həyatı deyil, mücərrəd və ya mi-
fik həyatı təsvir edirdilər. Buna görə də qədim dövr təsvirləri 
mifoloji düşüncə tərzinə arxalanan təsvirlərdir. Real həyat və 
onda baş verən hadisələr təsvir üçün əhəmiyyətli əsas deyildi. 
Əhəmiyyətli olan əsatirin cərəyanı idi. Əsatir isə qədim insanlar-
da dini təsəvvürlər sistemini reallaşdırırdı. Təsviri sənət əsərləri 
bu dövrdə əksər halda dini kontekstdə yaradılırdı. 
Orta əsrlərdə xristian dünyasının təsvirləri əsasən ikonalar-
dan və kilsə divarlarındakı dini rəsmlərdən ibarət olmuşdur. Bu 
təsvirlərin heç birində məkan prinsipləri müşahidə olunmur. 
İkonalarda dağ, evlər, insanlar və geniş məsafə var. Lakin bunla-
rın hamısı və baş verən hadisələr “dini məkanda”, dini kontekstdə 
təsvir olunurdu. Bunlar ilahi hadisələrin təsvirləri idi və bura-
da məkan anlayışı ola bilməzdi. Çünki bu təsvirlərdə tanrı və 
müqəddəs şəxslər təsvir olunurdu, onlar üçün isə məkan yoxdur. 
Əks halda İsa (ə), Musa (ə) adi insan kimi görünərdilər.
İkona təsvirində hadisələr real həyatdakı hadisələr kimi əks 
olunsaydılar, İsa (ə) yaxında böyük, Məryəm isə uzaqda kiçik 
olmalı idi. Adi, cismani insanlar belə müşahidə olunurlar. Buna 
yol verməmək üçün təsvirlərdən məkan xüsusiyyətləri tamamilə 
çıxarılırlar. Dini kitablarda, məsələn, Otton miniatürlərində 
(Qərbi Avropada) müqəddəs İncil hadisələrinin illüstrasiyaları 
əks olunub. Burada rəssam hadisələri gözlə göründüyü kimi de-
yil, inanan insanın təxəyyülünü əks etdirən kimi təsvir edir. Bu-
nun nəticəsində mənzərələr və insanlar adi gözlə göründüyündən 
fərqlənirlər.
Gözlər vasitəsilə fiziki aləm görünür və məkan anlayışı fizi-
ki dünyanın əlamətlərindən biridir. İlahi və Mənəvi dünyada isə 
məkan ola bilməz. Xristianlar üçün Tanrı hər yerdədir. “Tanrı ha-
radadır?” sualına heç kim cavab verə bilməzdi, ona görə ki, Tanrı 
üçün məkan yoxdur. Qeyd edək ki, həmin dövrün rəssamları “O 
dünyanı” (ilahi, axirət) təbii ki, görməyiblər, onlar yalnız dini 
kitablar vasitəsilə müəyyən təxəyyül obrazları görüblər və təsvir 
ediblər. 

---

36
Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi 
Telman İbrahimov
Erkən orta əsrlərdə təsviri sənətin məqsədi müqəddəs İncili 
oxuyan insanlarda görüntü obrazı yaratmaq olmuşdur. Bu ob-
razlar bir başlanğıc olmalı idi ki, bunu əsas götürüb o hadisələri 
təxəyyül vasitəsilə təsəvvür etsinlər. Bu dövrün əsərləri (ikonala-
rı) müqəddəs İncili təsvirlər vasitəsilə əks edirdilər. Bu təsvirlər 
həzz almaq üçün təsvir olunmamışlar və onlar görüntü şəklində 
ilahi mətnləri, hadisələri və məzmunları təbliğ edirdilər. Bu 
dövrdə dini kitab yalnız əlyazma şəklində olduğundan çox baha 
idi və əksər insanlar müqəddəs kitabı oxumurdular. Rəssamların 
yaratdığı əsərlər (ikonalar, kilsə divarlarının rəsmləri) vasitəsi ilə 
ilahi hadisələri təxəyyüllərində canlandırırdılar.
İkona (müqəddəs sima) prinsipinə əsaslanan təsvirlər IV-VII 
əsrlərədək inkişaf edirlər. Bizansda ikonaya qarşı mübarizə VIII 
əsrin ortalarında (754-cü il) güclənir (ikonoklazm) və hətta iko-
nalar və dini təsvirlər məhv edilirlər. Bir çox kilsələr və ruhanilər 
ikonaya qarşı çıxır. Belə kilsə rahiblərinə görə cismani vasitələrlə 
təsvir olunmuş “müqəddəs sima” ibadət obyekti ola bilməz. 
Çünki, ikonanın özü maddi təbiətə məxsus cismani predmetdir. 
İkona əsil mənəvi (ilahi) təbiətə malik olmadığından (çünki, 
onu rəssam yaradıb) ibadət obyekti ola bilməz, əks halda bu tan-
rıya deyil, bütə ibadətdir. 
787-ci ildə ikona tərəfdarları qalib gəlir və bu günə kimi 
(əsasən pravoslav məzhəbində) ikona müqəddəs təbiətin və ru-
hun daşıyıcısı kimi qəbul olunmuşdur. Həmin ikonalarda məkan 
təsvirində yeni bir amil meydana gəlir – ilk dəfə olaraq əks pers-
pektiv yaranır. Həmin ikonalarda məkan təsvirində yeni bir amil 
meydana gəlir – ilk dəfə olaraq əks perspektiv yaranır, yəni insan 
üfüqə baxdıqda, yaxında olanlar daha iri, uzaqda olanlar isə daha 
kiçik görünürlər. Ikonalarda isə bunun əksini görürük. Belə ki, 
dərinlik əvəzinə predmetin yan təsvirləri göstərilir. Əslində bu 
qalınlığı bildirən yan təsvirləri perspektivi ifadə etmirdilər, onlar 
sadəcə predmetin üçölçülü olmasına dəlalət edirdilər. Belə təsvir 
metodu aksonometrik təsvir adlanır. Əks perspektiv, aksonomet-
rik görünüşlərin təsviri “virtual” (ilahi aləm) ilahi hadisələri fiziki 
aləmdə və reallıqda baş vermişlər kimi təqdim olunur.

---

37
Mövzu 5 
Təsviri sənətdə məkan
Realistik məkan təsviri qaydalarının inkişaf zirvəsi İntibah 
dövrünə təsadüf edir. İntibah təfəkkürü müqəddəs İncildə 
əks olunmuş dini hadisələri insanların yaşadıqları fiziki aləmə 
“gətirdi”. Müqəddəs Pyotr adi insan kimi, dağ dağ kimi, yəni hər 
şey bu dünyada olduğu və göründüyü kimi təsvir edildi. İntibah 
mütəfəkkirləri humanizmdən çıxış edərək, “ilahi təsvirlər insan-
lara yaxınlaşmalıdır” fikrini irəli sürürlər. Məsələn, Həzrəti İsa 
(ə) mənim dünyamda olduğu insanlar kimi təsvir olunsa o mənə 
daha yaxın olar. 
Burada məqsəd təsvirə baxan tamaşaçını baş verən 
hadisənin birbaşa iştirakçısı etmək idi. Erkən orta əsrlər təsviri 
incəsənətində buna oxşar fenomen artıq yaranmışdır. Lakin 
təsviri seyr edən tamaşaçı irreal aləmi və onun hadisələrini gö-
rürdü. İntibah dövrünün təsvirlərinə əsasən demək olar ki, 
hadisə bilavasitə indi baş verir və tamaşaçı onu “real müşahidə 
edir”. Gördüyümüz kimi, artıq təsvir konsepsiyası, məkan təsviri 
prinsipi dəyişir. Fiziki məkan parametrləri təsvirdə əks olunma-
ğa başlayır. Birinci mərhələdə (erkən orta əsrlər) aksonometrik 
məkan təsviri prinsipi formalaşır. Belə təsvir prinsipinin optik 
reallığa uyğun olması üçün yalnız bir mühüm “element” çatışmır 
ki, bu da perspektiv prinsipidir. 
XV əsrdən başlayaraq klassik perspektiv inkişaf edir. Təsvirlər 
real – gördüyümüz kimi təsvir edilir. Lakin, real dünyada gör-
düyümüz ölçülər düz deyil, onlar məkandan asılı olaraq kiçilir 
və ya böyüyür. Belə perspektiv “üfüqi” perspektiv adlandırılır. 
Məlum olduğu kimi, hava qatı əslində tam şəffaf deyil, buna 
görə fəzada olan predmetlərin rənglərində də, işıqlılıq tonunda 
da məsafədən asılı olaraq dəyişikliklər baş verir. Belə perspektiv
fəza perspektivi adlandırılır. 
İntibah dövrü əsərlərində fəza perspektivi – hava qatının 
“qalınlığı” effektinin təsviri yoxdur. Fəzada hava qatı təsvirinin 
ən yüksək realizm zirvəsi impressionistlərin yaradıcılığında 
müşahidə olunur. 
XIX əsrin ikinci yarısında məkanın fiziki aləmdəki kimi optik 
görüntüyə əsasən təsviri ilk dəfə barbizonçuların (Kamil Koro) 

---

38
Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi 
Telman İbrahimov
yaradıcılığında öz əksini tapdı. Çünki barbizonçular emalatxana-
lardan təbiətə, açıq havaya çıxdılar və təbiəti müşahidə etməklə 
təbiətin fiziki və optik qanunlarını dərk edərək təsvir etməyə baş-
ladılar. Onların əsərlərində hava qatının dumanlı və ya şəffaf olma-
sından asılı olmayaraq, məkan öz dərinlik xüsusiyyətlərini itirmirdi. 
Beləliklə, onlar hava qatının məsafədən asılı olaraq dəyişkənliyini 
dərk etdilər. Bu da təsvirlərdə məkanın fiziki aləmdə göründüyü 
kimi təsvir olunmasını reallaşdırdı. Təsviri incəsənətin inkişafının 
klassik dövründə məkanın təsvir olunmasının ən yüksək zirvəsi 
məhz Barbizonçuların yaradıcılığında müşahidə olunur.
Təsviri sənətdə məkanı əlverişli, daha effektiv təsvir etmə 
vasitəsi tondur (rənglə ifadə olunmuş işıq çaları), yəni rəng çalar-
larıdır. Bu da təsvirin işıqlılığı ilə bağlıdır. Belə ki, hər bir obyek-
tin üzərinə işıq düşür, işıqlandırma baş verir və müşahidə olunan 
obyektdən əks olunaraq – qayıdan işıq keçdiyi hava qatından 
asılı olaraq – dəyişir və yeni çalarlar əldə edir. Havanın rənglə 
təsviri ton vasitəsi ilə yanaşı işığın zəifləməsi və gücləndirməsi 
ilə də əldə edilir. Rəng işığın gücündən asılı olaraq xüsusiyyətini 
dəyişir. İşıq çoxaldıqca predmetin rəngi dəyişir, yəni işıq onun 
rəngini “yeyir” – rənglərin üstünə düşən işıq o qədər güclü olur 
ki, rəngli səth bir növ “güzgüyə” çevrilir və yalnız işığı əks etdirir.