Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə
VI. 26. 3. Məktəbə psixoloji xidmətin funksiyaları
Yüklə 2,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məktəbə psixoloji xidmət prosesində yerinə yetirilən psixo- profilaktik işlər.
- Məktəbə psixoloji xidmət prosesində yerinə yetirilən məsləhət (konsultativ) işləri.
- Məktəbə psixoloji xidmət prosesində yerinə yetirilən di- aqnostik işlər.
- Məktəbə psixoloji xidmət prosesində yerinə yetiriləcək korreksiya işləri.
- Məktəbə psixoloji xidmət prosesində yerinə yetiriləcək yardımçı işlər.
- Məktəbə psixoloji hazırlığın diaqnostikası.
- Hər şeydən əvvəl
|
VI. 26. 3. Məktəbə psixoloji xidmətin funksiyaları və əsas istiqamətləri Məktəbə psixoloji xidmətin əsas istiqamətlərini, sahələrini aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirmək olar: psixoprofilaktik işlər,
Bu işlər bir növ məktəbə psixoloji xidmətin, o cümlədən məktəb psixoloqunun funksiyalarını təşkil edir. həmin fəaliyyət sahələrini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. Məktəbə psixoloji xidmət prosesində yerinə yetirilən psixo- profilaktik işlər. Psixoloji tədqiqatlar artıq çoxdan sübut etmişdir 626 ki, şagirdin psixi inkişafında baş verən bu və ya digər qüsuru aradan qaldırmaq, əvvəlcədən həmin qüsurun baş verməsinin qarşısını almaqdan qat-qat çətindir. Buradan isə psixoprofilak- tik işlərin əhəmiyyəti xüsusi olaraq diqqəti cəlb edir. Həmin cəhət məktəbə psixoloji xidmət zamanı da nəzərə alınmalıdır. Bəs bu işin mahiyyəti nədən ibarət olmalıdır? Psixoprofilaktik işlər başlıca olaraq məktəb təlimi prosesində uşaqların psixi inkişafında baş verə biləcək qüsurların qarşısını almaq məqsədilə həmin inkişafın gedişi üzərində nəzarətin təşkilindən ibarətdir. Müəllimlə birlikdə psixoloq şagirdin əqli inkişafında və şəxsiyyətinin inkişafında müəyyən qüsurların, yayınma hallarının baş verməsinə səbəb ola biləcək xüsusiyyətləri aşkara çıxarmağa cəhd göstərir və müvafiq tədbirləri həyata keçirir. Bu zaman birinci növbədə uşağın həyatının keçid mərhələləri, məsələn, onun əsas fəaliyyət növünün kəskin şəkildə dəyişməsi ilə nəticələnən məktəbə daxil olma dövrü, yaxud yeniyetməlik dövrünün başlanması və s. üzərində nəzarətə xüsusi yer verilməsi lazım gəlir. Ona görə də məktəb psixoloqu uşaqların birinci sinfə qəbulunda iştirak etməli və bu zaman onların zəif, normalara uyğun gəlməyən cəhətlərini aşkara çıxarmalı, onların nail olduqları səviyyə ilə yanaşı müvəffəqiyyətlə oxumalarına müsbət və ya mənfi təsir göstərə biləcək idrak fəallığının, məktəbə motivləşmə, emosional-iradi cəhətdən hazırlığın inkişaf xüsusiyyətlərinə xüsusi diqqət yetirməlidir. Məktəbə hazırlıqla bağlı qüsurları aradan qaldırmaqla əlaqədar valideynlərə məsləhət verməlidir. Məktəb psixoloqu müəllimlərlə birlikdə uşaqların məktəb təliminə alışmaları üçün fərdi iş proqramı hazırlamalı və həyata keçirməlidir. Eyni işi yeniyetməlik dövrünə keçid mərhələsində də həyata keçirmək zəruridir. Bu mərhələdə şagirdin fəaliyyətində əsaslı dəyişiklik baş verir. İbtidai məktəbdən orta məktəbə keç- id dövründə şagirdlə əvvəlkindən fərqli olaraq bir deyil, bir neçə müəllim məşğul olur, təlim materiallarının məzmunu
627 mürəkkəbləşir. Ona görə də bu dövrdə şagirdin inkişa-fındakı qüsurları aşkara çıxarmaq və sonradan baş verə biləcək çətinliklərin qarşısını almaq lazım gəlir. Digər tərəfdən, yeniyetməlik dövrünün özünəməxsus xüsusiyyətləri ayrı-ayrı şagirdlərdə müxtəlif şəkildə təzahür edə bilər. Bütün bu cəhətlər məktəbə psixoloji xidmətin əsasında dayanmalıdır. Nəhayət, böyük məktəb yaşı dövrünə keçid də şagirdlərdə həmişə rəvan getmir. Məktəb psixoloqu nəzərə almalıdır ki, VIII sinfi başa vurmaqla sonrakı təhsil yolunu, peşə yönümünü müəyyənləşdirməyə yönələn şagirdlərdə bir sıra qüsurlar özünü göstərə bilər. Şübhəsiz onların qarşısının qabaqcadan alınması zəruri bir iş kimi qarşıda durur. Bütün bu cəhətləri nəzərə alaraq məktəb psixoloqu fərdi və trup halında məsləhətlərdən geniş istifadə etməli, bu prosesdə şagirdləri zəruri bilik, təlim əməyi bacarıq və vərdişlərinə yiyələnmənin qanunauyğunluqları ilə tanış etməlidir. Məktəb psixoloqunun profilaktik fəaliyyətinin ən pers- pektiv formalarından biri psixoloji-pedaqoji konsiliumun keçirilməsindən ibarətdir. Psixoloji-pedaqoji konsilium zamanı sinifdə dərs deyən müəllimlər psixoloqla birlikdə bu və ya digər şagird və ya bütövlükdə sinif haqqında fikirlərini birlikdə, kollektiv şəkildə müzakirə edir, çətinliyin və geridə qalmanın səbəblərini aşkara çıxarır, eyni zamanda bu və ya digər çətinliyin qarşısını almaq, onu aradan qaldırmaq üçün səmərəli yollar düşünürlər. Psixoloji-pedaqoji konsilium, eyni zamanda, ümumi orta təhsil şəraitində xüsusi aktuallıq kəsb edən və mürəkkəb xarakterə malik olan şagirdlərdə meyl, qabiliyyət və talantın inkişaf etdirilməsi problemini dərindən həll etməyə imkan verir. İ. V. Dubrovinanın fikrincə, psixoloji-pedaqoji konsili- umun keçirilməsi zamanı psixoloqun başlıca vəzifəsi - şagirdin əqli
inkişafını, şəxsiyyətinin əsas keyfiyyətlərini qiymətləndirərkən müəllimlərin ona müxtəlif
cəhətdən 628 yanaşmalarına köməklik göstərmək, onun davranış və münasibətinin təzahürünün mürəkkəb və çoxcəhətli xarakter daşıdığını, əsas diqqəti şagirdin özünüqiymətləndirməsinə, motivlərinə, idrak maraqlarının xüsusiyətlərinə, emosional istiqamətinə yönəltməyin zəruriliyini göstərmək, ən başlıcası isə şagirdin sonrakı inkişafına nikbin yanaşmalarını, onunla işləməyin real proqramını müəyyənləşdirmələrini təmin etməkdən ibarətdir.
fəalyyətində müəllim, şagird və valideynlərlə aparılan məsləhət işləri əsas yerlərdən birini tutur. Məktəb psixoloqunun apardığı bu cür məsləhətlər fərdi və qrup halında keçirilə bilər. Hər ikisində əsas məqsəd bu və ya digər çətinliklərin mahiyyətini açmaq və onları aradan qaldırmaq üçün müvafiq psixoloji yol- lar göstərməkdən ibarətdir. Adətən, psixoloq məktəb
müəllimlərinə aşağıdakı hallarda məsləhət verməli olur: şagirdlərin tədris materialını mənimsəmələrindəki çətinliklər, oxumaq həvəsinin olmaması və oxuya bilməmələri ilə bağlı, müəllimlə sinif arasında münaqişə yarandıqda, aparılan peda- qoji təsir vasitələri nəticə vermədikdə, müəllimin şagirdlərlə və şagirdlərin bir-biri ilə ünsiyyətindəki çətinliklərlə əlaqədar, şagirdlərin maraq, meyl və qabiliyyətlərini aşkara çıxarmaqla bağlı, şagirdlərin peşə yönümü, peşə seçmələrinə istiqamət verməklə bağlı və s. Psixoloq
şagirdlərlə fərdi
olaraq tədris, inkişaf, öyrənmənin səmərəli
yolları, həyat
mövqeyini müəyyənləşdirmək, böyüklərlə və yoldaşları ilə ünsiyyət, özünütərbiyə və s. məsələlər ətrafında məsləhət keçirə bilər. Bununla yanaşı olaraq bir qrup şagirdlərlə və ya siniflə özünü tərbiyə, əqli əmək mədəniyyəti və s. problemlər ətrafında məsləhət təşkil edə bilər. Adətən, məktəb
psixoloqu ilə
məsləhətləşməyə valideynlər daha çox ehtiyac hiss edirlər. Psixoloqun 629 valideynlərə psixoloji məsləhəti aşağıdakı məsələləri əhatə edə bilər: Uşağı məktəbə necə hazırlamaq, onların təlim marağını necə inkişaf etdirmək; oxumaq istəməməsi, hafizəsinin zəifliyi, dalğınlıq, qeyri-mütəşəkkillik, qeyri-müstəqillik. "təcavüzkarlıq", hövsələsizlik, inadkarlıq, qorxaqlıq, sözə baxmamaq, laqeydlik və s. kimi qüsurları necə aradan qaldırmaq; uşaqda ailənin böyük üzvlərinə, özündən kiçik bacı və qardaşlarına qarşı me- hriban münasibəti hansı yollarla tərbiyə etmək və s. Psixoloji xidmətlə əlaqədar psixoloq hami təşkilatların, həddibuluğa çatmamış uşaqlarla iş aparan komissiyaların, xalq məhkəmələrinin, uşağın psixoloji vəziyyəti ilə əlaqədar psix- oloji ekspertiza komissiyasının və b. yerinə yetirəcəkləri işlərdə onlara köməklik göstərmək məqsədilə də məsləhətlər keçirə bilər.
nostik işlər tutur. Bu işlərin əsas üstün cəhətləri ondan ibarətdir ki, psixoloqun köməyi ilə şagirdlərin həm əqli, həm də şəxsi imkanları aşkara çıxarılır. Bununla da şagirdlərin fəaliyyətini və inkişafını idarə etmək prosesi asanlaşır. Məhz buna görə də təlim və tərbiyə prosesində ayrı-ayrı şagirdlərin təlim və tərbiyəsindəki qüsurların psixoloji səbəblərinin aşkara çıxarılması və onların aradan qaldırılması yollarının müəyyənləşdirilməsi məktəbə psixoloji xidmət işində mərkəzi yer tutur. Bunun üçün psixoloji xidməti təşkil edən şəxsdən xüsusi hazırlıq tələb olunur. Bu işi aparan adam düzgün sual verməyi, psixoloji problemi müəyyənləşdirməyi, lazımi məlumatı əldə etməyi, həmin məlumatları təhlil etməyi və bütün bunların əsasında zəruri nəticəyə gəlməyi bacarmalıdır. Məktəbə psixoloji xidmətlə əlaqədar olaraq psixoloq aşağıdakı diaqnostik işləri həyata keçirməlidir: - ümümiyyətlə, eləcə də ayrı-ayrı fənnlər üzrə şagirdlərin mənimsəyə bilməmələrinin psixoloji səbəblərini aşkara çıxarmaq;
630 - şagirdlərin intizamsızlıqlarının psixoloji səbəblərinin diaqnostikası; - şagirdlərin əqli inkişafının, şəxsiyyətinin və emosional- iradi xüsusiyyətlərinin diaqnostikası; – şagirdlərin sinif yoldaşları ilə qarşılıqlı münasibətlərinin pozulmasının, sinifdə
şəxsiyyətlərarası münasibətlərin pozulmasının səbəblərinin psixoloji diaqnostikası; - şagird-müəllim, sinif-müəllim münasibətlərinin pozulmasının səbəblərinin psixoloji diaqnostikası; - uşağın məktəbə hazırlığının psixoloji diaqnostikası; – şagirdlərin ibtidai məktəbdən orta məktəbə keçməyə hazır olmalarının psixoloji diaqnostikası; - şagirdlərin yeniyetməlik dövründən ilk gəncliyə keçməyə hazır olmalarının psixoloji diaqnostikası və s. Şübhəsiz bütün bu cür diaqnostik işləri necə gəldi apar- maq mümkün deyildir. Bunun üçün psixoloq düşünülmüş və bütün tələblərə cavab verən metodlardan istifadə etməlidir.
işləri həyata keçirməklə də başa çatmır. Bu və ya digər çətinliyi və onun səbəbini aşkara çıxarmaqla yanaşı (istər intellektual, istərsə də şəxsiyyət baxımından) psixoloji xidməti həyata keçirən mütəxəssis həmin çətinlikləri aradan qaldırmaq, təshih etmək üzrə də iş aparmalıdır. Yalnız bu zaman nəzərdə tutulmuş nəticəni əldə etmək mümkündür. Məhz buna görə də psixoloji xidmət zamanı aşağıdakı korreksiya işlərinin həyata keçirilməsi zəruridir: - şagirdlərin şəxsiyyətində, əqli inkişafında, emosional iradi xüsusiyyətlərində özünü
göstərən çətinliklərin aradan qaldırılması; - şagirdlərin yaşlılar və həmyaşlıları ilə qarşılıqlı şəxsiyyətlərarası münasibətlərində özünü göstərən qüsurların aradan qaldırılması. Adətən, korreksiya proqramının həm psixoloji, həm də 631 pedaqoji cəhətləri vardır və onların həyata keçirilməsi bir- birindən müəyyən dərəcədə fərqlənir. Psixoloji korreksiya psix- oloq tərəfindən planlaşdırılır və həyata keçirilir. Pedaqoji kor- reksiya isə məktəb psixoloqu müəllimlərlə birlikdə (məktəb di- rektoru, dərs hissə müdiri, sinif rəhbəri, fənn müəllimi) planlaşdırılır, psixoloqun nəzarəti və köməkliyi ilə müəllimlər və valideynlər tərəfindən həyata keçirilir. Məktəbə psixoloji xidmət prosesində yerinə yetiriləcək yardımçı işlər. Məktəbə psixoloji xidmətlə əlaqədar
əsasnamədə yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı, bir sıra yardımçı işlərin həyata keçirilməsi də nəzərdə tutulur. Həmin işlər bu və ya digər şəkildə əsas işlərlə bağlanır və onların həyata keçirilməsinə xidmət edir. Psixoloji xidmət zamanı yerinə yetirilən həmin yardımçı işlərə aşağıdakıları aid etmək mümkündür: - məktəb
psixoloqu şagirdlərin davranış və mənimsəmələrinin psixoloji təhlilini vermək və burada onların şəxsiyyətlərinin və qabiliyyətlərinin fərdi psixi xüsusiyyətlərini daha dəqiq, ətraflı açmaq məqsədilə pedaqojikonsilium təşkil edir; - məktəb psixoloqu məktəbin pedaqoji şurasının işində iştirak edir; - psixologiya kabinəsi və məktəb kitabxanasının köməyi ilə müxtəlif yaşlı uşaqların təlim və tərbiyəsi problemlərinə dair psixoloji-pedaqoji ədəbiyyatdan və şagirdlər üçün psixoloji ədəbiyyatdan ibarət bölmə, "kitabxa- na" yaradır. Məktəbdə psixoloji xidmətin qeyd olunan istiqa-mətlərini müxtəlif konkret sahələrə tətbiq etmək mümkündür. Bunların ən əsaslarından bəzilərini nəzərdən keçirək. Məktəbə psixoloji hazırlığın diaqnostikası. Məktəbə psixolo- ji xidmətdə əsas yerlərdən biri uşaqların məktəbə psixoloji hazırlığının diaqnostikasını verməkdən ibarətdir. Bu sahədə aparılan işin əhəmiyyəti öz-özünə aydındır. Uşağın məktəbə, 632 məktəb
təliminə psixoloji hazırlıq səviyyəsini müəyyənləşdirmək bir tərəfdən həmin sahədəki qüsurları ara- dan qaldırmaq, digər tərəfdən məktəbdə ilk gündən şagirdlərin imkanlarına uyğun iş aparmaq üçün şərait yaradır. Məhz buna görə də məktəb psixoloqu (sinif muəllimi ilə birlikdə) birinci sinfə qəbul olunacaq uşaqların məktəbə psixoloji hazırlıq səviyyəsini aşkara çıxarmalıdır. Bu bir növ məktəbə psixoloji hazırlığın diaqnostikasından ibarətdir. Uşağın məktəbə hazırlığının diaqnostikasını verərkən aşağıdakı üç mühüm göstəriciyə istinad etmək lazım gəlir: 1) L. S. Vıqotskinin bağça yaşı dövründə affektlərin intellektuallaşdırılmasının əsas yenidənyaranma halı olması barədə fikrinə istinad edərək ixtiyariliyi təlim fəaliyyə- tinin zəminlərindən biri – məktəbə hazırlığın mühüm göstəricisi kimi nəzərə almaq, xarakterizə etmək lazımdır. Bu bir də ona görə zəruridir ki, uşağın məktəbdə məşğul olacağı fəaliyyət növü - təlim fəaliyyəti ondan ixtiyari işlərin icrasını tələbedir. 2) Uşağın məktəbə hazırlığını xarakterizə edərkən nəzərə alınması zəruri olan ikinci mühüm göstərici əyani-obrazlı təfəkkürün inkişaf səviyyəsindən ibarətdir. Burada təsviri- sxematik vasitələrin təhlili, quraşdırılması və tətbiqi ilə əlaqədar işlərin yerinə - yetirilməsinə fikir verməlidir. 3) Şəxsiyyət xarakteristikası üzrə göstəricilər. Burada şəxsiyyətin bütün cəhətlərinin inkişaf xüsusiyyətləri deyil, təlim fəaliyyətinin təşkilinə köməklik göstərən (və ya mane olan) şəxsiyyət göstəriciləri (emosional cəhət, ünsiyyətin xüsusiyyətləri, kollektiv fəaliyyətə daxil olmaq və s.) nəzərə alınmalıdır. Məktəb psixoloqu qeyd olunan göstəricilər üzrə birinci sinfə qəbul olunan uşaqların hər birinin məktəbə hazırlıq səviyyəsini aşkara çıxarmaqla müəllimin onlarla müvafiq səmərəli iş aparması üçün şərait yaradır. Ona görə də qabaq- cadan hazırlanmış proqrama əsasən uşaqlar yoxlanılmalıdır.
633 Proqram hazırlanarkən yuxarıda qeyd olunan göstəricilərin xüsusiyyətlərini açmağa
imkan verən
yolları müəyyənləşdirməklə, aşağıdakı texniki və metodiki tələblərə əməl olunmalıdır.
keçirilməli və bu iş 20-30 dəqiqədən artıq davam etməməlidir. Bu tələb bir tərəfdən yoxlanan uşağın imkanlarını nəzərə al- maqla bağlıdır. Belə ki, psixofizioloji tədqiqatlardan məlum olduğu kimi, həmin yaş dövründə uşaqların əqli iş qabiliyyətinin səviyyəsi məhz 20-30 dəqiqədən ibarət olur. Digər tərəfdən, uşağı I sinfə yazdırmaq üçün valideynlər onu bir neçə dəfə yoxlamaya gətirməyə o qədər də razılıqla yanaşmırlar.
maq məqsədə müvafiqdir. Belə olduqda uşaqlarda və valideylərdə gərginliyin yaranmasının qarşısı alınır. Yoxlama- dan əvvəl valideynlərə izah olunur ki, yoxlamanın məqsədi uşağı imtahan etməkdən ibarət deyildir. Burada əsas məqsəd uşağın imkanlarını aşkara çıxarmaq və gələcəkdə onunla işləmək üçün müvafiq yollar düşünməkdən ibarətdir. Yoxlama motivinin bu cür izahı valideynin psixoloqa inamla yanaşmasına və yeri gələndə ona köməklik göstərməsinə im- kan yaradır. Ücüncüsü, yoxlamanın nəticələri uşağın xüsusiyyətlərinin keyfiyyət xarakteristikasını verməlidir. Gələcək I sinif şagirdləri üzərində aparılan eksperi- mental psixoloji yoxlama suallardan başlanmalıdır. Adətən, bu cür suallar standart xarakter daşıyır: sənin adın nədir, neçə yaşın var, uşaq bağçasına gedirsənmi. Sualları verməklə psixoloq öz təbəssümü ilə uşaqları ruhlandırmalıdır. Burada yeri gəldikcə bu və ya digər cəhətə əsasən uşağı tərifləmək tələb olunur. Məsələn, qıza belə demək olar ki, onun nə yaxşı donu, saçı var. Oğlana demək olar ki, afərin, nə yaxşı oğlandır, yəqin anasının yaxın köməkçisidir və s.
634 Söhbəti uzatmadan bilavasitə eksperimental yoxlamaya keçmək tələb olunur. Adətən, psixoloq uşaqlara bu cür müraciət edir: "İndicə səninlə birlikdə məşğul olacağıq. Mən sənə tapşırıq verəcəm, sən isə onları yerinə yetirəcəksən. Bunlar bir az məktəbdə sənə verəcəkləri tapşırıqlara oxşayır, lakin əsil məktəb tapşırığı deyil. Məncə onlar sənin xoşuna gələcək". Bundan sonra "Seqen lövhəsi" üzrə iş aparmaq olar. Bu tapşırıq bağça yaşlı uşaqlar tərəfindən asanlıqla yerinə yetiri- lir. O, bir növ oyun xarakteri daşımaqla uşaqların xoşuna gəlir, onları sakitləşdirir, gərginliyi aradan qaldırır. Bununla yanaşı, dərhal müvəffəqiyyət şəraiti yaradır. Uşaq öz işinin nəticəsini qiymətləndirə bilməsə də, onun üçün əsas məsələ ümümiyyətlə tapşırığı yerinə yetirə bilməsindən və tanımadığı adamın onu tərifləməsindən ibarətdir. "Seqen lövhəsi" bir neçə topludan ibarətdir. Həmin lövhələrin çətinliyi fiqurların miqdarından və onların bir neçə hissəyə kəsilməsindən asılıdır. Yoxlama zamanı həmin toplulardan ikisindən istifadə etmək olar. Birinci (1 №-li) lövhə toplusu aşağıdakı doqquz bütöv fiqurdan ibarətdir: dairə, xaç, kvadrat, üçbucaq, romb, oval, trapesiya, ulduz, altıguşəli fiqur. İkinci lövhə (2 №-li) iki hissəyə bölünmüş fiqurdan (dairə, oval, altıguşəli, kvadrat) və üç hissəyə bölünmüş bir fiqurdan (xaç) ibarətdir. Tapşırığı yerinə yetirmək üçün uşağa aşağıdakı şəkildə təlimat verilməlidir: "Bax, bu lövhədə fiqurlar var. Mən onları yerə tökəcəm, sən isə əvvəlki yerlərinə yığmalısan". Bu söz qurtaran kimi fiqurları tökmək, uşağın işə başlamasını gözləmədən saniyəölçəni işə salmaq lazımdır. Əgər uşaq işə dərhal başlamırsa bunu protokolda qeyd etmək, nə qədər vaxt keçdiyini göstərmək lazımdır. Protokolda uşağın bütün hərəkətləri, fəallığı, işgüzarlığı, marağı, çətinlik çəkdikdə kimə və necə müraciət etməsi və s. qeyd edilməlidir. Burada mütləq həmin işə nə qədər vaxt sərf olunduğu qeyd edilməlidir. Bununla həmin uşağın fərdi tempini müəyyənləşdirmək olar. Həmin yaş
635 dövründə birinci lövhə üzrə işin orta vaxt göstəricisi 30-35 saniyə, ikinci lövhə üzrə bir dəqiqə təşkil edir. Tapşırığı yerinə yetirərkən uşaq çətinlik çəkərsə, psixoloq həmin çətinliyin nədən ibarət olduğunu: uşağın buna necə münasibət bəslədiyini, onu aradan qaldırmağa necə cəhd göstərdiyini protokola qeyd etməlidir. Uşağa necə hərəkət etmək lazım gəldiyini dərhal bildirmək lazım deyildir. Ona bi- rinci növbədə imkan yaratmaq lazımdır ki, özü çətinliyi aradan qaldırsın. Əgər uşaq elə ilk andan ona köməklik göstərilməsini istəyirsə, onu dərhal protokola qeyd edib uşağı müstəqil işə istiqamətləndirmək lazımdır. Çox zaman uşaqlar ən azacıq çətinlikdən kömək üçün böyüklərə müraciət edir və deyirlər: "Mən
bunu edə
bilmərəm", "bilmirəm necə
edim", "bacarmıram". Belə olduqda çox mülayim şəkildə uşağı tapşırılan işi müstəqil şəkildə yerinə yetirməyə məcbur etmək lazımdır. Çətinliyin mürəkkəb xarakter daşıdığını hiss etdikdə uşağın köməyinə gəlmək lazımdır. Köməyi daima ehtiyatla etmək lazımdır, uşağın özünün yerinə yetirə biləcəyi işə qarışmaq lazım deyildir. "Seqen lövhəsi"ndən sonra uşaqlara N. A. Brenşteynin "ardıcıl hadisələr" tapşırığını vermək olar. Bunun üçün "Canavarlar" seriyasından ibarət beş süjetli şəkildən istifadə etmək olar. Hər bir şəkil müəyyən bitkin situasiyanı əhatə edir. Həmin şəkillərin məzmunu aşağıdakı ki- midir: birinci şəkildə əlində çanta tutmuş gülərüz bir oğlan uşağı qarla örtülmüş meşə yolu ilə gedir. İkinci şəkildə - nədənsə çox qorxmuş həmin uşaq əlində çanta meşə ilə qaçır, şəklin sağ tərəfində uşağın yolu üstündə böyük ağaclar görünür. Üçüncü şəkildə ağaca dırmaşan uşaq görünür. Sifətində qorxu əlaməti hiss olunur. Onun çantası ağacın altında görünür. Sol tərəfdə pöhrəlikdə üç canavar uşağın dırmaşdığı ağaca tərəf qaçır. Dördüncü şəkildə uşaq ağacın ortasındakı aşağı budağın üstündə uzanmışdır. Ağacın altında onun çantası və ətrafa səpələnmiş kitab dəftərlər görünür. 636 Ağacın dövrəsində üç canavar dayanmışdır. Onlardan biri qa- baq pəncələrini ağacın gövdəsinə söykəyib, ikinci dayanıb ağzını uşaq olan tərəfə qaldırıb, üçüncü isə ağacın yanında nəyisə iyləyir. Beşinci şəkildə sağ tərəfdə hündür ağac çəkilmiş, onun gövdəsini qucaqlayıb aşağı düşmək istəyən uşaq və ona aşağıdan kömək edən saqqallı kişi görünür. Sol tərəfdə arxa planda xizəyə qoşulmuş at görünür. Xizəkdə oturmuş adam fiquru var. Xizəyin qarşısında başqa bir adam fiquru çəkilmişdir. O, ensiz ağaca bənzəyən bir əşyanı üfüqi vəziyyətdə çiyninə söykəmiş, onun ucundan qırmızıya çalan bir iz uzanır. Şəkillər uşağa ardıcıl deyil, qarışıq verilir. Məsələn, beşinci, ikinci, dördüncü, birinci, üçüncü. Bu, aşağıdakı təlimatla müşayət olunur: "Mən sənə bir hadisəni təsvir edən şəkillər verəcəm. Lakin həmin şəkillər qarışıb. Sən həmin şəkillərə diqqətlə baxıb, yaxşı-yaxşı düşünüb ardıcıl şəkildə stolun üstünə düzməlisən. Bax bura hadisənin başlanğıcını göstərən şəkli, sonra qalanlarını qoymalısan (ikincini və sonrakı şəkillərin hər birini hara qoyacağını göstərməklə). Onda şəkilləri götür, diqqətlə bax və hər birini öz yerinə qoy». Şəkilləri uşağa verdikdən sonra psixoloq daha onun işinə qarışmır, uşağın hər bir hərəkətini, emosional vəziyyətini proto- kola daxil edir. Əgər uşaq bir dəqiqə ərzində işə girişmirsə onu bu kimi sözlərlə ruhlandırmaq olar: "Şəklə bax, sən onları sıra ilə düzməlisən" və yaxud "Qorxma, bir düz görüm". Uşaq işi yerinə yetirməyə başlayıbsa onun nə dərəcədə düzgün işləməsi barədə heç nə demək lazım deyildir. Yalnız uşaq bütün şəkilləri düzüb qurtardıqdan sonra demək olar: "Şəkillərin hamısını sıra ilə düzmüsənmi?" İndi göstər görüm birinci şəkil hansıdır? İkinci hansıdır? Üçüncü, dördüncü, so- nuncu hansıdır?" Uşağın düzdüyü ardıcıllığı protokolda qeyd etmək lazımdır. Əgər ardıcıllıq düzgündürsə, sadəcə (+) işarəsi qoymaqla kifayətlənmək olar. Bundan sonra demək lazımdır: "İndi mənə bu hadisəni
637 danış". Uşağın cavabını olduğu kimi qeyd etmək lazım gəlir, əgər süjet düzgün ardıcıllıqla tərtib olunarsa uşağa həmin hadisəyə ad verməsini təklif etmək lazımdır. Bu cür işin köməyi ilə uşağın şəraitin gizli mənasını nə dərəcədə uyğün şəkildə anladığını aşkara çıxarmaq mümkündür. Əgər uşaq süjeti düzgün tərtib etməyibsə, onu yerinə ye- tirdiyi işə görə tərifləmək, sonra köməkçi suallar vasitəsilə ardıcıllığı düzgün başa düşməsinə nail olmaq lazımdır. Bundan
sonra başqa
(üçüncü) tapşırığın yerinə
yetirilməsinə başlamaq olar. Burada Vekslerin testlərinə daxil olan "Koos kubikləri" testindən istifadə etmək mümkündür. Nəhayət, «məktəbə hazırlığın diaqnostikasını» vermək üçün "Dördüncü artıq əşya hansıdır?" tapşırığını yerinə yetirməkdən istifadə etmək olar. Bu metodika psixologiya sahəsində çalışan mütəxəssislərə yaxşı məlumdur və onlar tərəfindən geniş tətbiq olunur. Bu zaman verilmiş dörd əşya (və ya onların şəkli) arasında birinin artıq olduğu bildirilir və yoxla- nandan tələb olunur ki, onu tapsın və götürsün. Məsələn, a) karandaş, çanta, dəftər, şlyapa şəkilləri, b) stol, stul, kitab şkafı, çaynik şəkilləri və s. Beləliklə, bu tapşırığın əsasında anlayış əlamətinə görə təsnif etmək dayanır. Məktəbə hazırlıqla əlaqədar həmin metodikanı tətbiq edərkən burada bir qədər başqa məqsəd güdülməlidir. Burada uşağın nəyi artıq sayması deyil, tanış və ya az tanış olduğu əşyalar haqqında nə deməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bununla yanaşı olaraq uşağın həmin tapşırığı, iş tərzini necə yerinə yetirməsi də nəzərdə tutulan cəhətlərdəndir. Bütün bu yollarla aparılan yoxlama işi uşağın məktəbə hazırlıq səviyyəsini aşkara çıxarmağa, bu sahədə onun valideyinə və gələcək müəlliminə müvafiq məsləhətlər verməyə imkan yaradır. Bununla yanaşı olaraq həmin qeydlər uşaq üçün tərtib olunacaq psixoloji xəritənin əsasını, başlanğıcını təşkil edir.
638 Məktəbə psixoloji xidmət sahəsində diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də çətin tərbiyə olunan ("çətin") uşaqlarla
sial cəhətdən deformasiyaya uğrayan, asosial uşaqların vaxtında diaqnostikasını verməyə yönəldilməlidir. Bu zaman uşaqda "çətinliyin" yaranması səbəblərinin aşkara çıxarılmasına da xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bütün bunların əsasında və uşağın fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla onunla aparılacaq tərbiyəvi iş sistemi müəyyənləşdirilməlidir. Bu barədə kitabın ikinci bölməsində danışıldığı üçün burada geniş bəhs olunmağı lazım bilmədik.
Yüklə 2,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|