Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

VI.19.3.Uşağın məktəbə psixoloji hazırlığı

Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, məktəb yaşına çatmış uşaqlar gerçəkliyi dərk etmək, idrak proseslərinin inkişafı cəhətdən kifayət qədər irəli getmiş olurlar. Bunlar tədris proqramlarını mənimsəmək üçün lazımi imkan yarada bilirlər. Lakin uşağın məktəbə psixoloji hazırlığını təkcə bunlarla məhdudlaşdırmaq olmaz. Uşaqda qavrayışın, diqqətin, təxəyyülün, hafizə, təfəkkür və nitqin inkişafı ilə yanaşı onun müxtəlif fəaliyyət növlərini, xüsusilə təlim fəaliyyətini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməsi üçün bir sıra keyfiyyətlərə yiyələnməsi də zəruridir.

Həmin tələblərə aşağıdakıları aid etmək olar: uşağın ümumi fiziki inkişafı, kifayət qədər bilik ehtiyatına malik olması, özünəxidmət «məişət» vərdişlərinə yiyələnməsi, ünsiyyətə girə bilmək bacarığı, mədəni davranış, sadə əmək vərdişlərinə, nitqə, əsas psixi funksiyaların zəruri inkişaf səviyyəsinə, koqnitiv və əqli inkişaf səviyyəsinə yiyə­­lənmək, əməkdaşlıq etməyi bacarmaq, davranışın ixti­ya­­riliyi, oxumağa arzu və maraq.
Burada qavrayış, diqqət, hafizə, təfəkkür, nitq, iradə və s. kimi əsas psixi funksiyaların inkişaf səviyyəsi xüsusi yer tutur.
Bəs məktəbə psixoloji hazırlıq üçün bütün bu qeyd olunanların inkişaf səviyyəsi necə olmalıdır?
Burada birinci növbədə sensor (duyğu və qavrayışın) inkişafının müvafiq səviyyədə olması zəruridir. Uşağın qavrayışının seçiciliyi, mənalılığı, predmetliliyi lazımi səviyyədə olmalıdır. Məktəbə daxil olan uşaq cisimlərin və onların xassələrinin identikliyini müəyyənləşdirməyi bacar­­malıdır. Uşaq rəngləri, cisimlərin forma və həcmini fərq­­ləndirməyi bacarmalıdır. Təcrübə göstərir ki, çox vaxt məktəbə daxil olan uşaqlarda bu cür bacarıq, başqa sözlə, qavradıqları cisimləri məqsədəuyğun təhlil və fərqləndirmə bacarığı formalaşmadığına görə təlimdə ciddi çətinliklərlə qarşılaşırlar. Ona görə də təlim fəaliyyəti prosesində uşaqlarda həmin bacarıqları formalaşdırmaq, onları müşa­hidə etməyə alışdırmaq zəruridir. Uşağın qavrayışının seçiciliyi, mənalılığı, predmetliliyi lazımi səviyyədə olma­lıdır.
Məktəbə daxil olan vaxt uşağın diqqəti artıq ixtiyari xarakter daşımalı, onun həcmi, davamlılığı, paylanması və keçirilməsi kifayət qədər inkişaf etməlidir. Altı yaşlı uşaq yalnız o zaman uzun müddət, diqqəti yayınmadan hər hansı bir işlə məşğul ola bilər ki, həmin iş onu maraqlandırsın, özünə cəlb etsin. Lakin bu yaş dövründə uşaqda ixtiyari diqqət hələ o səviyyədə formalaşmamışdır ki, onun üçün maraqlı olmayan bir cismin və ya hadisənin üzərində mərkəzləşməsini təmin etsin. Təlim fəaliyyəti isə ixtiyari diqqət olmadan keçə bilməz. Burada çox vaxt maraqlı olmayan, lakin zəruri tapşırıqları da yerinə yetirmək tələb olunur. Ona görə də təlimin ilk günlərindən müəllim şagirdlərdə ixtiyari diqqətin planlı şəkildə formalaş­dırıl­masına fikir verməlidir.
Altı yaşlı uşağın hafizəsini də diqqətində olduğu kimi səciyyələndirmək lazım gəlir. Uşaq öz parlaqlığı, qeyri adiliyi ilə diqqətini cəlb edən cisim və hadisələri asan və tez yadda saxlayır. Bu o deməkdir ki, bu dövrdə qeyri-ixtiyari hafizə üstünlük təşkil edir. Təlim fəaliyyətində isə ixtiyari hafizəyə istinad olunması zəruridir. Məhz buna görə də məktəbə təzəcə daxil olan uşağın hafizəsinə xüsusi tələb verilir. Uşağın tədris proqramını yaxşı mənimsəməsi üçün onun hafizəsi ixtiyari xarakter daşımaqla, uşaq yaddasax­lamanın səmərəli yollarından istifadə etməyi bacarmalıdır. Lakin təcrübə göstərir ki, uşaqlarla xüsusi şəkildə iş aparıl­madıqda bu cür bacarıqlar çətin formalaşır.
Məktəbə təzəcə daxil olan uşağın hafizəsinə xüsusi tələb verilir. Uşağın tədris proqramını yax­şı mənimsəməsi üçün onun hafizəsi ixtiyari xarak­ter daşımaqla, uşaq yaddasaxlamanın sadə səmərəli yollarından istifadə etməyi bacar­malıdır.
Məktəbə daxil olarkən uşağın təxəyyülü də in­kişaf etməlidir. Xüsusilə uşaqlarda təsvir əsasın­da təxəyyül surətləri yaratmaq bacarığı, başqa sözlə, bərpaedici təxəyyül müvafiq səviyyədə olmalıdır.
Uşağın məktəbə psixoloji hazırlığı üçün tə­fəkkürün inkişafı xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Mək­təbə yeni gələn uşaqlarda təfəkkürün əyani-əməli, əyani-obrazlı və sözlü məntiqi növ­­lərinin hər üçü lazımi səviyyədə inkişaf etməlidir. Bu dövrdə uşaq­larda təfəkkürün prosesləri də müvafiq səviyyədə in­kişaf etməlidir. Uşaqlar öz idrak obyektlərinə tən­qidi yanaşmağı və müstəqil fikirləşməyi bacarma­lıdırlar.
Uşağın nitqi elə səviyyədə inkişaf etməlidir ki, öz fikrini ifadə edə bilsin. Uşağın nitqindəki qüsurlar onun təlim fəaliyyətini çətinləşdirir.
Uşaqlarda təlimə, öyrənməyə marağın, idrak tələbatının olması da məktəbə psixoloji hazırlı­ğın əsas şərtlərindəndir. Bununla yanaşı olaraq uşaqlarda təlim motivi kimi müvəffəqiyyət qazan­mağa tələbat, müvafiq özünüqiymətləndirmə və iddia səviyyəsinin inkişafı da zəruridir.
Məktəbə təzəcə gələn uşaq tamamilə yeni mühitə, yeni əhatə dairəsinə daxil olur. Ona görə də burada uşağın düşdüyü yeni mühitdə həmyaşıdları və böyüklərlə ünsiy­­yətə girə bilmək bacarığına yiyələnməsi də zəruridir.
Bütün bunlarla yanaşı uşaqlarda müvafiq qabiliyyət­lərin və xarakter əlamətlərinin inkişafı da məktəbə psixoloji hazırlıq üçün əsas şərtlərdən hesab olunur.