Dərslik rəHBƏRLİk azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24 saylı

IX FƏSL. CÜZAM
Cüzam sin.Hanzen xəstəliyi, lepra, Müqəddəs Lazar xəstəliyi (Leprosy sin. Hansen’s 
disease), xəstəlik xroniki bakterial infeksiya olaraq cüzam mikobakteriyaları (Mycobac-
terium leprae) vasitəsi ilə törədilir və dərinin, selikli qişaların, periferik sinir sisteminin 
və daxili orqanların zədələnməsi ilə xarakterizə olunur.
Epidemiologiya. ÜST-nın (2009-cu il) statistik məlumatlarına görə dünya üzrə təq-
ribən 4 milyona yaxın cüzamlı xəstə var, yeni xəstəlik hallarının sayı isə ildə 500 000 
nəfər təşkil edir. ÜST hesablamalarına görə (1999-cu il) hər 10 000 nəfər əhaliyə düşən 
regionlar üzrə xəstələnmələr belədir: Cənub-Şərqi Asiyada – 4,3, Afrikada – 1,2, Ame-
rikada – 1,1, Şərqi Aralıq dənizi ətrafında – 0,2, Sakit okeanın Qərb hövzəsində - 0,1.
Avropada böyük olmayan endemik zonalar Portuqaliyada, İspaniyada, Yunanıstanda, 
Türkiyədə, Siciliyada mövcuddur.
• 
İnfeksiya mənbəyi – infeksiyaya yoluxmuş insan.
• 
İnfeksiyanın yoluxma yolları – hava-damcı, dəridən keçməsi də mümkündür.
• 
Cüzam – zəif kontagioz infeksiyadır, yoluxma ehtimalı kontaktın müddəti və 
xarakterindən, immunloji reaktivlik dərəcəsindən bilavasitə asılılığındadır. Eyni zaman-
da çoxlu mikobakteriya ifraz etdiklərinə görə lepromatoz tipli cüzamlı xəstələr, xüsusilə 
kontagiozdur.
• 
Cüzamın yayılmasında əhalinin sosial-iqtisadi və maddi yaşayış səviyyəsi, ümu-
mi və sanitar mədəniyyəti həlledici rol oynayır. Yaşlı şəxslər arasında ər-arvad cütlüyü 
də daxil olmaqla, uzun müddət, illər boyunca cüzamlı xəstələrlə bir yerdə yaşadıqda, 
10-12%-dən çox olmayan hallarda xəstələnirlər. Lepromatoz cüzamlı xəstə olan ailələrlə 
uzun müddət təmasda olmaqla xəstəliyə yoluxmanın maksimun halları (36%-ə qədər), 
sanitar mədəniyyəti və maddi təminatı son dərəcə aşağı olmasının da əhəmiyyəti çox 
böyükdür.
• 
Uşaqlar yoluxmaya daha çox həssasdır. Cüzamlı xəstə valideynlərdən sağlam 
uşaq doğulmasına baxmayaraq, valideynləri cüzamdan əziyyət çəkən uşaqlar arasında 
xəstələnmə tezliyi 60%-ə çatır. 
• 
Cüzamın müxtəlif tipləri özünün epidemioloji əhəmiyyətinə görə fərqlidir. 
Lepromatoz cüzamla təmasda olmuş şəxs, tuberkuloid tipli cüzamla təmasdan 70% çox 
yoluxmaya risklidir.
• 
Cüzamın inkubasiya dövrü orta hesabla 3-7 gün təşkil edir.
Etiopatogenez. Cüzamın törədicisi – Mycobacterium leprae, periferik sinir sisteminə 
doğru unikal tropizmə malikdir. M.leprae orqanizmə düşərək və dəri-selikli qişa barye-
rini keçərək sinir uclarına, limfotik və qan dövranı sisteminə nüfuz edir, tədricən desse-
minə edir, daxil olduğu yerdə, adətən gözlə görünən dəyişikliklər törətmir. M.leprae –nın 
virulentliyi xəstəliyin xarakterinə çox da təsir etmir. Bu deyilənlər, eyni ailədə, həmin 
yoluxma mənbəyi və eyni şərait olduqda, təmasda olan şəxslərdə cüzamın müxtəlif nə-
ticələrlə müxtəlif tiplərinin inkişaf etməsi ilə təsdiqlənir. Cüzamlı prosesin ağırlığı və 
klinik təzahürlərin xarakteri fərdi immunloji reaktivlikdən asılıdır.

---

131
Yaddaş!
Cüzama şübhəli bütün xəstələrdə basil axtarışı aparılmalıdır. Tədqiqat materialı kimi 
burunun (səhər) selikli qişasından qaşıntı və dərinin zədələnmiş sahələrinin haçalanmış 
toxumalarından (slit-smears), həmçinin qulaq seyvanının, cənənin, qaşüstü qövslərin, 
ətrafların distal hissələrinin skarifikatları ola bilər. 
Mycobacterium leprae – qrammüsbət obliqat aerob olub, düz və ya əyilmiş çöpfor-
malı, homogen və ya dənəli dairəvi uclu, 1-7mkm uzunluqlu, 0,2-0,5mkm diametrli-
dir, Sil-Nilson üsulu ilə qırmızı rəngə boyanır. Leproz zədələnmələrdə patomorfoloji 
tədqiqatlar zamanı seyrək nümunələrdən böyük topalara qədər olan kürəşəkilli bərk 
törəmələr tipində olan - globi və ya “qutuda siqaret”, “səpələnmiş siqaret” M.leprae
aşkar edilir.
Cüzamın təsnifatı. Hazırda cüzamın müxtəlif ölkələrdə iki əsas təsnifatından – Mad-
rid (1953) və Ridli-Coplinq (Ridley et Joppling, 1973) təsnifatından istifadə edilir. Mad-
rid təsnifatına görə cüzamın 2 polyar tipi – lepromatoz və tuberkuloid tipi, 2 orta tipi 
–differensiasiya olunmayan (qeyri-müəyyən) və sərhəd tipi ayırd edilir. 
Ridley et Joppling təsnifatı müəlliflər tərəfindən klinik, histoloji, bakterioloji, im-
munloji kriterilər nəzərə alınmaqla 1966-cı ildə təqdim edilmiş, 1973-cü ildə Lepra üzrə 
X Beynəlxalq konqresdə (Norveç, Bergen, 1973) elmi və təcrübi məqsədlərdə tətbiq 
etmək üçün tövsiyə olunmuşdur. Hal-hazırda Ridley et Joppling təsnifatı aşağıda göstə-
rilənləri ayırd edir:
TCp – cüzamın polyar tuberkuloid tipi (polyar tuberkuloid)
TCs – cüzamın subpolyar tuberkuloid tipi (subpolyar tuberkuloid)
ST – cüzamın sərhəd-tuberkuloid tipi (sərhəd tuberkuloid)
SC – sərhəd vəziyyətində olan cüzam
SL – cüzamın sərhəd-lepromatoz tipi (sərhəd lepromatoz)
LCs – cüzamın subpolyar lepromatoz tipi (subpolyar lepromatoz)
LCp – cüzamın polyar lepromatoz tipi (polyar lepromatoz)
Xüsusi ədəbiyyatlarda TCp və TCs cüzamın tuberkuloid tipi(TC), LCs və 
LCp isə cüzamın lepromatoz tipi (LC) adlandırılır.
Şək.9.1. Mycobacterium leprae (cüzam-
lı xəstənin dərisinin bioptatında çəhrayı 
rəngli çöplər)
Şək.9.2.Cüzamın patomorfoloji təzahürləri 
(limfositlərlə əhatə olunmuş epitelioid və 
nəhəng çoxnüvəli hüceyrələrdən ibarət 
qranulema)

---

132
Cədvəl 1. Cüzamın Ridley et Joppling-ə görə təsnifatı
Dəri ocaqları
Sinirlərin
zədələnməsi
Bakterioloji
Indeks (Bİ)
Histoloji
şəkil
Leprominlə test
Antitellə
1 tip reaksiya
2 tip reaksiya
Tuberkuloid tipli
cüzam (TC)
Aydın sərhədli, 
iri, assimmetrik, 
çox vaxt halqa-
vari formalı 1-2 
ocaq; anesteziya
Erkən, assimmet-
rik, xəstəliyin 
başlanüıcından 
aüır gediş
0
Limfositlər və 
nəhəng Langer-
hans hüceyrələri 
ilə əhatə olun-
muş epitelioid 
hüceyrə qranul-
yoması.
Cüzam çöpləri 
ya yoxdur, ya da 
tək-tək təsadüf 
edilir.
Subepidermal 
zona infiltrasiya 
olunub. Derma 
və hipoderma 
sinirlərinin 
pozulması.
+++
+/-
0
0
Sərhədli tuberku-
loid tipli cüzam 
(ST)
Az(<10), aydın 
sərhədli, iri, 
assimmetrik 
ocaqlar; həssas-
lıüın azalması
(hiposteziya) 
və ya 
Anesteziya
Erkən, assimmet-
rik, xəstəliyin 
başlanüıcından 
aüır gediş
1-2+
Limfositlər və 
nəhəng Langer-
hans hüceyrələ-
rin miqdarının 
«TC»-dan az 
olan epitelioid 
hüceyrə qranul-
yoması. Cüzam 
çöpləri ya yox-
dur, ya da tək-tək 
təsadüf edilir. 
Subepidermal 
zona qismən in-
filtrasiya olunub. 
Derma və hipo-
derma sinirlərini 
pozulması. Si-
nirlər infiltrasiya 
olunub.
++/+
+
+
0
Sərhədli cüzam
(SC)
Çoxsaylı (>10), 
son dərəcə 
halqavari, qeyri- 
aydın sərhədli, 
müxtəlif ölçülü, 
çox vaxt sim-
metrik ocaqlar; 
hiposteziya
Erkən, simmet-
rik, nisbətən aüır 
gediş
3-4+
Seyrək limfo-
sitlər və nəhəng 
Langerhans 
hüceyrələri ilə 
epitelioid hücey-
rə qranulyoması. 
Çoxlu miqdarda 
cüzam çöpləri. 
Subepidermal 
zona infiltrasiya 
olunmayıb. Si-
nirlər infiltrasiya 
olunub.
-
++
++
0
Sərhədli lepro-
matoz cüzam 
(SL)
Çoxsaylı, 
halqavari və 
papulyoz-düyün-
lü, qeyri-ay-
dın konturlu, 
müxtəlif ölçülü, 
simmetrik ocaq-
lar, həssaslıq 
normada və ya 
hiposteziya
Gecikmiş, sim-
metrik, nisbətən 
aüır gediş
4-5+
Az miqdar lim-
fositlər və epite-
lioid hüceyrəsi 
ilə «köpüklü» 
vakuolizasiya 
olunmuş histo-
sidlərdən qranul-
yoma (Virxov 
infiltratı). «Glo-
bi» tipinə görə 
çoxlu miqdarda 
cüzam çöpləri. 
Subepidermal
zona infiltrasi-
ya olunmayıb. 
Sinirlər cüzi 
infiltrasiya 
olunub.
-
+++
+
+
Lepromatoz 
cüzam 
(LC)
Külli miqdarda 
(100-ə qədər və 
daha çox) ocaq-
lar; qeyri-aydın 
konturlu, pa-
pulyoz-düyünlü 
(lepromalar), 
kiçik ölçülü, 
simmetrik və ya 
diffuz infiltra-
siya; həssaslıq 
normada və ya 
yüngül hiposte-
ziya.
Gecikmiş, sim-
metrik, nisbətən 
yüngül gediş
5-6+
Az miqdar lim-
fositlər və epite-
lioid hüceyrəsi 
ilə «köpüklü» 
vakuolizasi-
ya olunmuş 
histosidlərdən 
qranulyoma 
(Virxov infilt-
ratı). «Siqaret» 
tipinə görə diffuz 
yerləşən çoxlu 
miqdarda cüzam 
çöpləri. Sube-
pidermal zona
infiltrasiya olun-
mayıb. Sinirlər 
cüzi infiltrasiya 
olunub.
-
++++
0
++
Qeyd
Bakterioloji indeks (Bİ) turşuyadavamlı basillərin vahidi kimi təyin edilir və Ridley 
loqarifmik şkalası üzrə hesablanır:
• 
0 = 100 görmə sahəsinin heç birində bir basil də tapılmayıb

---

133
• 
1+=1 - 100 görmə sahəsində 10 basil
• 
2+=1 - 10 görmə sahəsində 10 basil
• 
3+=1 - hər görmə sahəsində 10 basil
• 
4+=10 - hər görmə sahəsində 100 basil
• 
5+=100 – hər görmə sahəsində 1000 basil
• 
6+=1000-dən çox basil hər görmə sahəsində