Dərslik rəHBƏRLİk azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24 saylı

XVII FƏSİL. DƏRİ QAŞINMASI
Qaşınma (pruritus) – bu dəri (və ona yaxın yerləşən selikli qişalar) üçün spesifik 
hissiyyat və ya nosisepsiya hissi olub fizioloji olaraq bir çox dəri xəstəliklərində qıdıq-
lanan - qıdıqlanmadan tutmuş, sancıcı ağrılara qədər hiss olunan müxtəlif kəmiyyət və 
keyfiyyət dəyişikliyi kimi təsir edən xəbərdarlıq siqnalıdır.
Qaşınma dəriyə aid olan ən çox yayılmış şikayətlərdəndir.Bu zaman cavab olaraq 
arası kəsilmədən dərinin mexaniki qıcıqlanmasına ehtiyac duyulması ilə yanaşı ge-
dən xoşagəlməz hissiyyat meydana gəlir. Xroniki qaşınma,ağrı kimi, xəstənin ümumi 
vəziyyətinə təsir edərək ekstremal hadisələrə, hətta özünə qəsdə səbəb ola bilər. Ancaq 
qaşınma və onun ardınca gələn dərinin cızılması sosial planda neqativ qəbul olunur və 
ona görə də əsasən anagenital nahiyyədə çox vaxt xəstələr tərəfindən yandırma, quruluq 
hissi kimi təsvir olunur. Qaşınma bir tərəfdən funksional nosisepsiya olub, dəridən ona 
ziyan verən parazitlərin, bitki qalıqlarının kənarlaşmasına xidmət etsə də, digər tərəfdən 
bu xəstəlik simptomu olub, dərinin zədələnməsinə gətirib çixara bilər.
Qaşınma ağrı hissinə yaxın, hətta subyektiv əlamətləri, ancaq ondan aşağıdakılara 
görə fərqlənir: hər iki hiss xoşagəlməzdir, ancaq ağrı “qaçmaq” refleksini realizə edir,
qaşınma isə əksinə olaraq məcburedici “üzərində işləmək” refleksini yaradır ki, yerinə 
yetirilməsi zamanı yaranan qaşımaq, cızmaq elə həmin an razısalıcı (qısa müddətliyinə 
olsa da) rahatlaşmağa səbəb olur. Hissiyatın belə xoşagəlməməzlikdən həzzediciyə 
doğru dəyişməsi dəri xəstəliklərinin şəxsiyyətlə bağlı xəstəlik kimi qəbul olunmasının 
əsas səbəblərindəndir. Həm də qaşınmanın nəticəsində yaranan siyrıntı effekti bir sıra
dermatozların morfoloji şəklinə daxildir və təkrar qüsurlu dövran vasitəsi ilə yenidən 
qaşınmanın patogenezinə və dəri xəstəliyinini əməmlə gəlməsinə səbəb ola bilər.
Ağrı və qaşınmanın bazası çoxsaylı müşahidələrlə illyustrasiyalaşır: bu hisslərin ol-
maması; həm anadangəlmə, həm də qazanılma; demək olar çox vaxt birlikdə meydana 
gəlir. Ancaq qaşınma zəif ağrı ilə bir tutula bilməz, çünki, hər iki hissin özünəməxsus 
keyfiyyəti və intensivlik spektri var ki, bir-birinə keçmir və dissossasiya olunur. Dərinin 
41oC-yə qədər isidilməsi qaşınmanı bloklaşdırır, ancaq ağrı hissini gücləndirir; epider-
misin kənarlaşdırılması qaşınma hissinin itirilməsinə gətirir, ancaq ağrı hissi qalır; yük-
sək tezlikli cərəyanlarla qıcıqlandırma az qaşınma hissi olan ağrıya səbəb olur.
Qaşınma və ağrının ortaqlaşmasında əsas rolu A qamma və C tipli liflərinin sərbəst 
ucları oynayır. Əgər əvvəllər bir təkçə klinik müşahidələrlə təsdiqlənırsə, indi neyrofi-
zioloji tədqiqatlar da ağrı və qaşınma liflərinin bir bütövlük təşkil etməsi və müxtəlif 
aktivlik göstərmələri nəzəriyyəsini təsdiqləyir.
Qaşınmanın qəbul olunma spektri yüngül qıdıqlayıcı, isti-yandırıcı; kəsicidən küt,ə-
zabvericiyə doğru dəyişir.Buna görə də refleksəbənzər “üzərində işləmək” reaksiyaları 
da müxtəlifdir: ekzemada olduğu kimi dəridən nöqtəvari qaşınma mənliyini kənarlaş-
dırmağa yönəlmiş (destruktiv akt) . ehtiyatlı sürtmə, qırmızı yastı dəmrovda, pis lokalizə 
olunmuş və ya yayılmış qaşınma mənbəyi olduqda (məsələn: göbələyəbənzər mikoz və 
ya mexaniki övrə) olan ehtiyatlı sürtücü və ya soyuducu (kəskin övrə). Qaşınma yerləri 
ona görə də öz-özünə qaşınmanın ağlabatan nəticəsi hiss olunmasındakı fərqliliyi sə-
bəb mediatorlarının müxtəlifliyi və dəyişməsi ilə tənzimlənir.
Dərinin fiziki, kimyəvi, biokimyəvi, antimikrob və immunloji baryer funksiyasın-

---

239
dan başqa onun ətraf mühit və bədən arasında sərhəd rolu daxilində hissiyyat barəsində 
xüsusi rolu derma və epidermisin innervasiyası oynayır. Hal-hazırda ayrı-ayrı hissiy-
yatlar üçün xüsusi reseptorların olması mövqeyi qəbul olunmur.Hazırki dövrdə soyuq, 
isti, ağrı, qaşınma və toxunma hissinin qəbulu üçün qarışıq reseptorların olması nöq-
teyi-nəzərini qəbul edirlər. Bəzi nosiseptorlar kimyəvi qlclqlandırıcılara qarşı reaksiya 
verirlər ancaq onların müxtəlif kimyəvi maddələrə qarşı özünü aparmaları da açıq-aydın 
müxtəlifdir. Müasir dövrdə təkcə qaşınma və ya təkcə ağrı törədə bilən dəqiq müəyyən 
olunvuş kimyəvi maddə yoxdur, hətta histamin belə dozasından asılı olaraq ya qaşınma, 
ya da ağrı hissi törədir.
Nə isıq, nə də elektron mikroskopu tam və bir mənalı olaraq epidermal sensor ney-
ronları differensasiya etmək qabiliyyətində deyil və ancaq immunhistokimyəvi üsulun 
immunelektron mikroskopiya ilə kombinasiyası və neyropeptidlərə antitellərin tətbiqi 
gələcək differensasiyaları aparmağa imkan verir.Dəri sinir lifləri daxilində P-substan-
siyası, gen-kalsitonin peptidi, neyrotropin və vazoaktiv intestinal peptid (VİP) kimi 
maddələri lokalizə edə bilmişlər. O da məlumdur ki, bəzi liflər lə belə neyropeptidlər 
kombinasiyası ilə təmin olunur.
Müxtəlif dəri reseptorları qaşınma hissini polimodal C və A sinir lifləri vasitəsilə 
keçirir.
• 
Taktil reseptorlar : Merkel diskləri, A-lifləri, Meysnerin toxunma hissiyyat ci-
simcikləri, Fater-Paçininin lövhəli cisimcikləri və Holdji-Matsoni cisimcikləri
• 
Temperatur reseptorları ( dermanın səthi sinir torunda soyuğu gəbul edən Krau-
ze kolbaları və istini qəbul edən Ruffini cismləri var)
• 
Ağrı reseptorları - sərbəst sinir ucları şəklində göstərilir.
Qaşınma mərkəzi sinir sisteminə mielinsiz yavaş ötürən C-lifləri vasitəsi ilə verilir. 
Qaşınma polimodal – sinir liflərinə mexaniki, texniki, elektrik və ya kimyəvi stimulya-
siya vasitəsi ilə törədilir. Bu mielinsiz sinir liflərinin derma və epidermisin sərhəddində 
yerləşən ucları nosireseptor kimi xidmət edir və müxtəlif mediatorların birbaşa və ya 
dolayı yolla xaric olmasından oyanırlar. Qaşınma törədən maddələrə aminlər (histamin, 
serotonin),proteazlar (ekzogen papain, kallikrein, tripsin) və müxtəlif peptidlər (bradi-
kinin, sekretin) və neyropeptidlər (P maddəsi, vazoaktiv intestinal polipeptid), qalxan-
vari vəzn hormonu – kalsitonin, həm də araxidon turşusunun metabolitləri, interleykin 
- 2, boy faktoru və eozinofil və trombositlərin müxtəlif bioloji aktiv maddələri aiddir. 
Prostoqlandinlər və endorfinlər mərkəzi və periferik sinir sisteminə moduləedici təsir 
göstərir. Göstərilən maddələrdən çoxu histaminin potensial liberatorlarıdırlar; papain və 
kallikrein kimi başqaları isə birbaşa qaşınma törədirlər. Histamin – qaşınmanın əsas an-
caq təkcə mediatoru deyil, ona görə də antihistamin preparatlarla müalicə bəzən istənilən 
terapevtik effekti vermir.
Qaşınma hissini təmin edən sinir impulsları onurğa beynin arxa buynuzlarına afferent 
sinir lifləri vasitəsi ilə daxil olur ki, ordanda spinotalamik traktın neyronları ilə çarpazla-
şaraq talamusa və sonra da baş beyin qabığının sensor zonasına daxil olur.
Polimodal C-liflərinin çarpaz qıcıqlanmasının nəticəsi olaraq qaşınma müxtəlif key-
fiyyətlər əldə edir. Məsələn: Mucuna pruriens bitkisindən alınan mukanain maddəsi tə-

---

240
miz qaşınma törədir, ancaq histaminə aid olan hissiyyatın 60%-i qaşınmadan, 40%-i isə 
ağrıdan ibarətdir. Bundan fərqli olaraq xardal yağı təmiz yandırıcı ağrı törədir. Nosisep-
torların bradikininlə stimulyasiyası və ola bilər ki, iltihabi dermatozlar zamanı yaranan 
turş toxuma mühiti histaminin elektroforetik təsirinin yanma kimi qəbul olunmasına gə-
tirib çıxarır.
Müxtəlif mediatorlar və ya belə kombinasiyalar yuxarıda adıçəkilən C-liflərin xüsusi 
reseptorlarını aktivləşdirmək iqtidarındadır ki, onun nəticəsi olaraq qıcıqlanmanın mə-
lum həddi aşılır və ya qorunma kaskadı fəallaşır ki, sinir stimulyasiyasının gedişatında 
MSS-də qaşınmanın interpretasion siqnalı kimi işlənilir.
MSS-də qaşınmanın tipik mərkəzi hələ də müəyyənləşdirilməmişdir. Funksional po-
zitron – emission tomoqrafiyanın köməyi ilə sübut edə bilmişlər ki, histamin təsirindən 
əmələ gələn qaşınma zamanı neyronal aktivliyin göstəricisi olaraq kəmər qırışları zo-
nasında qan axınının surəti aktivləşir. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, bu region histamin 
mənşəli qaşınmanın sensor aspektinə cavabdehdir, eyni zamanda da premotor zona kimi 
qaşınmağa hazırlıq kimi cavabdeh ola bilər.
Histamin qaşınma ilə əlaqəli olması tədqiqat aparılmış nisbətən məhşur maddədir.O 
tosqun hüceyrələrin komponentidir, Levisə görə (1927) onların deqranulyasiyası zamanı 
xaric olması və H1 – reseptorlarla əlaqəsi zamanı 3 fenomen: kapilyarların genişlənməsi 
ilə ləkəli eritema, toxumanın kütləsinin qeyri-artma nəticəsində əmələ gələn qızartı, 60-
90 saniyə ərzində əmələ gələn köpüşük və ardınca ödem hesabına kapilyarların komp-
ressiyası nəticəsində yaranan anemik areal.
Histaminin təsirini H1- antihistamin maddələri tətbiq etməklə tam və ya qismən blo-
kada etmək olar.Ona görə də müxtəlif dəri xəstəlikləri və daxili xəstəliklər zamanı yara-
nan qaşınmanın həmişə antihistamin preparatlarla qarşısını almaq istəyirlər. Beləliklə də 
aydın olmuşdur ki, qaşınmanın bir sıra növləri antihistamin preparatlara reaksiya vermir 
və ona görə də müxtəlif mediatorların axtarışını aparmaq üçün səbəb yaranmışdır.
Digər biogen amin, serotonin inyeksiyalar və ya elektroforez zamanı qaşınma və kö-
püşük əmələ gətirə bilər. Ancaq o histaminlə müqayisədə daha zəif pruritogen təsirlidir.
Serotonin tosqun hüceyrələrdə toplanmır və ona görə də həm allergik, həm də analgetik 
effekt törədir. Ola bilər ki o, uremik və hepatik qaşınmada xüsusi rol oynayır. Tədqiqat-
lar göstərmişdir ki, kapsaisin serotonin induksiyası nəticəsində köpüşüyü azaltsa da, 
onu əhatə edən eritemanı aradan qaldırmır. Proteinazalarda pruritogen effekt göstərirlər. 
Tripsin və ximotripsin qaşınma törədir, ancaq onun təsiri antihistamin preparatların tət-
biqı zamanı dayanır, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, modullaşma bir başa histaminin 
azad olması ilə baş verir. Papain və kallikrein əksinə olaraq xüsusi histamindən asılı olan 
effektlər törətmir.
Son vaxtlar diqqət qaşınma və neyropeptidlərin qarşılıqlı əlaqəsinə yönəlmişdir. P 
– maddəsi histaminin hissəvi iştirakı ilə güclü qaşınma törədir.Kapsaisinin terapevtik 
tətbiq olunması bu sualı daha çox aydınlaşdırdı. Kapsaisinin dəridə yerlı P-maddəsinin 
neyropeptidlərdə deplesiyasına mielinsizləşməmiş C tipli liflərin zədələnməsinə gətirib 
çıxarır. Əvvəlcə güclü yanma və ağrı həm də qaşınma yaranır, sonra P maddəsinin qəbu-
lu və ya əmələ gəlməsi bloklaşdırılır.
Qaşınmanın təbiətini aydınlaşdırmaqda opoidlərin təsiri kömək edir. Morfin ağrını 
kənarlaşdırır, digər tərəfdən isə qaşınma əmələ gətirir. Morfin kimi opioid, tosqun hü-

---

241
ceyrələrdən histamini azad edərək qaşınma əmələ gətirsə də, antihistamin preparatlar 
onun reseptorlarını blokada etməsi zamanı təsirini aradan qaldıra bilmir.
Dəridə immunloji allergik reaksiyalar daxilində müşahidə olunan böyük miqdarda 
prostoqlandinlər və eykozanoidlər də qaşınma zamanı hər hansı rola malikdirlər. Pro-
soqlandinlərin inyeksiyası zamanı histaminin əmələ gətirdiyi qaşınmadan asılı dərəcədə 
aşağı səviyyəli qaşınma əmələ gəlir ki, bu da görünür ki, ya histaminlə əlaqəlidir, ya 
da histaminin törətdiyi qaşınma prostoqlandin E2- ilə güclənir. Məsələn: LTB4 tip-
li leykotrienlər eritema əmələ gətirir, ancaq dəri inyeksiyası etdikcə köpüşük törətmir. 
Prostoqlandinlərin inqibitoru olan atsetil-salisil turşusu və indometasin bu qaşınmanı 
idarə etmək iqtidarında deyil. Digər tərəfdən də atsetil-salisil turşusu hamiləliyin 3-cü 
trimestri zamanı yaranan güclü qaşınmanın müalicəsində H1 – antaqonist xlorfenila-
mindən daha effektivdir.
Sitokinlərin və boy faktorunun qaşınma ilə əlaqəsindəki rolu aydınlaşdırılır. Bu plan-
da da tədqiqatlarda sübut edə bilmişlər ki, neyrotrop faktoru olan neyrotropin-4 atopik 
dermatit zamanı yaranan qaşınmada rol oynayır.
Qaşınma dermatologiyada daha çox yayılmlş simptom olub, bir çox dəri xəstəlikləri 
və ya klinik cəhətdən görünməyən dəri xəstəlikləri zamanı yarana bilər: kserodermiya 
(dərinin quruluğu), dermatozoonozlar (qoturluq, bitlilik, həşaratların dişləməsi), atopik 
dermatitlər, kontakt dermatitləri, medikamentoz toksidermiya, qırmızı yastı dəmrov, ek-
zema, övrə, pruriqo, Dürinqin herpesşəkilli dermatozu, günəş dermatiti və s.
Dermatozlar zamanı yaranan qaşınma simptom olub, dəri xəstəliyinin nəticəsidir.
Uyğun dermatoz tipik səpgiyə görə diaqnozlaşdırılır. Bir çox dəri xəstəlikləri qaşınma 
ilə müşayət olunur.Qaşınmalar və onun effektlərinə gətirib çıxaran intensiv qaşınma ek-
zema, atopik dermatitdə, bəzi mukozlarda və dərinin parazitar xəstəliklərində müşahidə 
olunur. Bir çox dermatozlarda (qırmızı yastı dəmrov, övrə) qaşınmanın intensivliyinə 
baxmayaraq, qaşınmanın effekti yoxdur, çünki dərini qaşımırlar, ancaq sürtürlər. Belə 
pasientlərin xarakterik parıltılı dırnaq lövhələri olur. Atopik dermatit üçün qaşınma tut-
maları xarakterikdir. Sadə və yarımkəskin pruriqoda qaşınma səpqi törədir ki, ondan 
sonra qaşınma kəsilir və yerində hemorragik qabıqlar qalır, ancaq qaşınmanın izləri ol-
mur. Qaşınma həm də övrənin simptomudur və qaşımaqla artır, ancaq ekskoriasiyaya 
rast gəlinmir.
Tez-tez isti vannalar və ya hər gün yağsızlaşdırılmış sabunla edilən isti duşlar, van-
naya edilən əlavələr dərinin qurumasına, gözlə zəif görünən qabıqlanmasına bununla da 
dərinin güclü qaşınmasına səbəb olur. Yaşlılarda piy vəzisi ilə kasıb olan dəri nahiyyələ-
ri, əsasən said və baldır nahiyyələri qaşınır, xüsusən də qışda evləri qızdırdıqda otaqda
havanın rütubəti aşağı düşdükdə.
Hər bır qaşınmadan şikayəti olan pasient dermatozoonozlara yoxlanmalıdır 
(qoturluq, bitlilik, həşarat dişləmələri). Qoturluq dərinin daha çox rast gəlinən parazitar 
qaşınma xəstəliyidir. Qoturluq zamanı qaşınma əsasən gecə olur. Başın tüklü hissəsinin 
və qulaqların qaşınması zamanı bitliliyi istisna etmək lazımdır;qasıq, aralıq, döş və qol-
tuqaltı nahiyyənin qaşınmasına – qasıq biti; bel, kürək, boyun qaşınmasına – paltar biti 
səbəb olur.
Qaşınma – atopik dermatitin daimi simptomudur. Onun intensivliyi müxtəlif 
olur; o diffuz və lokalızə olunmuş, ayrı-ayrı səpgi zonaları ilə məhdudlaşmış olur. Axı-

---

242
rıncı hal yaşlı pruriginoz dəyişiklikləri olan atopiklərdə rast gəlinir. Qaşınma atopik der-
matitin təkrar tutmasının elçisi ola bilər. Qaşınma ilə əlaqədar olaraq qaşınma effektləri 
qüsur dövranı olaraq, iltihab törədir o da stafilakkok infeksiyasına, bununla da yenidən 
iltihaba və xəstəliyin persistə olunmasına səbəb olur.
Urtikar səpgilər və atopik dermatit törədən dəri qaşınmasını klassik mediator 
olan histamin törədir. Bir çox digər dəri xəstəlikləri də dəri qaşınması ilə müşayət olu-
nur. “Pruritus sine materia” diaqnozu o vaxt qoyula bılər ki, bütün diaqnostik imkanlar 
tükənsin, və uzunmüddətli qaşınmanın somatik səbəbi təyin olunmasın.Məlum olmayan 
məcburi qaşınmalar dəridə xətvari cızıqlara yaradır. Bəzən dermatoloqlar baxış zamanı 
başqa cəhətdən sağlam dəri olduqda “Pruritus sine materia”haqda danışırlar. Qaşınma 
simptom olaraq histamindən az asılıdır, nəinki başqa mediatorlardan (serotonin, prostoq-
landin və digər vazoaktiv maddələr). Aydın səbəbi olmayan xroniki qaşınma çox vaxt 
yaşlı insanları, əsasən kişiləri zədələyir. Differensial diaqnoz vaxtı pruritus senilis və ya
ümumi kserozu (dərinin quruluğu) nəzərə almaq lazımdır.