Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Ekoloji-iqtisadi təhlil: məzmunu, məqsədi və vəzifələri
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.2. Ekoloji-iqtisadi təhlil: məzmunu, məqsədi və vəzifələri
Təbiətdən istifadənin təsərrüfat mexanizminin formalaşması və təkmilləşdirilməsi iqtisadiyyat və ətraf mühitin qarşılıqlı əlaqəsində mövcud şəraiti qiymətləndirmədən, həmçinin ekoloji-iqtisadi inkişafın gələcəyini müxtəlif səviyyələrdə təsəvvür etmədən mümkün deyildir. Ekoloji sferada proqnozlaşdırma (bilim) və planlaşdırma cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsinin həmahəngliyi- nin təmin edilməsində ən əsas istiqamətlərdən biridir. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, ekoloji böhranlann dəf edilməsində, ətraf mühitin qorunub saxlanmasmda, həm milli miqyaslarda, həm də regional səviyyədə əsas həll edilən vəziyyəti məhz milli fəaliyyət proqramları oynayır. 73 Ekoloji-iqtisadi proqnozlaşdırma regionun ətraf təbii mühitinin mövcud vəziyyətinin sosial-iqtisadi inkişafla əlaqədar olaraq təhlilini aparmaqla tərtib edilir. Ekoloji-iqtisadi analiz region və firmalar səviyyəsində həm ümumi proqnozlaşdırma, proqram tərtibetmə və s. üçün, həm də xüsusi -təbiətdən istifadənin pullu olmasını müəyyən etmək, iqtisadi və inzibati metodların ekoloji tənzimləmədə effektinin artırılması üçün və s. səbəblərdən ola bilər. Müasir dövrdə ixtisaslaşmış ekoloji-iqtisadi analiz apamıaq çox çətindir. İlk növbədə, məqbul metodik baza yoxdur. İqtisadçılar hələlik ekoloji-iqtisadi analiz sahəsində müəyyən təcrübəyə və vərdişə malik deyillər. Ekoloji-iqtisadi analizin predmeti insanlann həyat fəaliyyətinin və ətraf mühitin vəziyyətinin qarşılıqlı əlaqəsinin obyektiv və subyektiv amillərin təsiri altmda, özü də ekoloji- iqtisadi göstəricilər sisteminə əsaslanan proseslərin öyrənilməsidir. Ekoloji-iqtisadi analiz prosesində səbəb-nəticə əlaqələri aşağıdakılarla əlaqəli öyrənilir və müəyyənləşdirilir: «qarşılıqlı təsir-dəyişikliklər-nəticələr» və bunun əsasında ayrı-ayrı tendensiyalar (meyllər) və ekoloji-iqtisadi qanunauyğunluqlar aşkar edilir, mülkiyyətin realizasiya formalarının sistemi işlənib hazırlanır, ekoloji-iqtisadi ziddiyyətlərin konkret həll edilməsi yolları müəyyən edilir. Ekoloji-iqtisadi analizin vəzifələri aşağıdakılardır: - ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ), ekoloji ekspertiza (məhsulun, texnologiyanın, layihələrin), habelə ekoloji-iqtisadi inkişafın proqnozlarının və regional ekoloji proqramların işlənməsi üçün baza təminatının yaradılması; - ekoloji və iqtisadi göstəricilərin razılaşdırılması; - təbiəti mühafizə fəaliyyətinə xərclərin dəqiq uçotu və onun nəticələrinin təyin edilməsi; - təbiətdən səmərəsiz istifadədən dəymiş ziyanın müəyyən edilməsi; 74 - ekoloji-iqtisadi göstəricilərin yekun nəticələrə təsirinin aşkar edilməsi (xüsusən təbii ehtiyatlara görə ödəmələr, ətraf mühiti çirkləndirməyə və tullantıları yerləşdirməyə və s. üzrə ödəmələr); - təbiəti mühafizə avadanlığından istifadənin təhlili; - müəssisələr və regionların təbiəti mühafizə fəaliyyətlərinin müqayisəli təhlili; - regionun ekoloji-iqtisadi potensialının artırılması, ehti- yatlarımn axtarılması; - müəssisələrin material (maddi) balanslarının və ekoloji pasportlarının müxtəlif formalarının tərtib və təhlil edilməsi; - ekoloji riskin qiymətləndirilməsi və ekoloji sığortanın tətbiq edilməsi. Hazırda müəssisələrin təbiəti mühafizə fəaliyyətini analiz etmək üçün müəyyən metodik baza mövcuddur və onu regionun ekoloji-iqtisadi təhlilində istifadə etmək olar. Müqayisəli analizdə həm də aşağıdakı göstəricilərdən istifadə edilir: - regional məhsulda və hər adambaşına təbiəti mühafizə xərclərinin payı; - hər adambaşına düşən çirkli suların həcmi və yaxud müvafiq pul vahidinə, regional məhsula görə; - hər adambaşına görə atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarının, həmçinin 1 km^ əraziyə yaxud, 1 mln manat- hq məhsula görə; - hər adambaşına və 1 km^ əraziyə düşən təbiəti mühafizə avadanlığının qiyməti; - regionun iqtisadi sıxlığı (istehsalat həcminin sahə vahidinə nisbəti); - ətraf mühitə təsir indeksi əhali sayının, məhsulun bir nəfər işləyənə görə və istehsal olunan məhsul vahidinə düşən çirkli maddənin həcmi; - antropogen yükün indeksi, ölkə əhalisi tərəfindən bio- tanm istifadəsi: ərzaq, odun, günəş enerjisi və digər enerji daşıyıcıları kimi; 75 - zorərli maddələrin tutulmasının, təmizlənməsinin, zərərsizləşdirilməsinin, utilizə edilməsinin faizi. Bütövlükdə, ekoloji-iqtisadi analizin göstəriciləri sabit inkişaf göstəriciləri ilə kəsişə bilərlər. Müqayisəli analizdə ərazinin müvafiq göstəricilərini digər ərazinin göstəriciləri ilə yox, habelə ölkə üzrə müəyyən edilmiş göstəricilərlə də müqayisə etmək lazımdır. Ekoloji-iqtisadi analiz (ətraf təbii mühitə təsərrüfat fəaliyyətinin təsirinin təhlili) ekoloji-iqtisadi sistemə daxil olan elementlər arasındakı əlaqələrin kəmiyyət (miqdar) göstəricilərinin təyin edilməsinə gətirib çıxarmalıdır. Bu ekoloji- iqtisadi sistemin proqnozunun ilk təyinedicisi olmalıdır. Ərazi ekoloji-iqtisadi təhlili metodlarından biri də «sahələrarası əlaqələr» və ya «xərclər-buraxılış» metodudur. Regional ekoloji-iqtisadi analiz konsepsiyasına müvafiq olaraq, hər bir zonal sektor iqtisadi və ekoloji yarımsistemlərə bölünürlər, sonra müvafiq proseslər və alman məhsul arasında ölçü əmsalı aşkar edilir. Müvafiq ölçü modelinin birinci blokunda təsərrüfat fəaliyyətinin məhsulları, sütunlarda isə təsərrüfat fəaliyyətinin növləri göstərilir. Həmin modeldə əmsallar məhsulun hansı vahid sahədə olmasını da əks etdirir. 2-ci blokun xanaları ekoloji proseslərdə təsərrüfat fəaliyyəti məhsullarına çəkilən xərcin əmsalları ilə doldurulur. Analoji olaraq 3-cü blok ekoloji elementlərin ekosistem daxilində xərclərini əks etdirməli və nəhayət, 4-cü blokda-təsərrüfat proseslərində ekoloji elementlərin xərc əmsalları öz əksini tapmalıdır. Əməli olaraq ekoloji-iqtisadi analizin bu metodunu təcrübədə informasiya qıtlığı üzündən tətbiq etmək çox çətindir. Çox vaxt ekoloji-iqtisadi analiz təbiəti mühafizə xərclərinin strukturunun analizinə gətirib çıxarır. Bu zaman aşağıdakı vəzifələr qarşıya qoyulur: - vəsaitlərin məqsədli istifadə edilməsinə nəzarət; təbiəti mühafizə tədbirlərinin maliyyələşdirilməsinin müxtəlif 76 mənbələrinin istifadəsinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi və strukturunun müəyyən edilməsi; - ekoloji xərclərin həcminin, strukturunun və dinamikasının analizi; - ekoloji xərclərin optimal həcminin və istiqamətlərinin qiymətləndirilməsi; - təbiəti mühafizə xərclərinin səmərəliliyinin (effektivliyinin) müəyyən edilməsi; - planlaşdınlan tədbirlərin xərclərinin maliyyə mənbələri, istiqamətləri və həcminin təyin edilməsi. Regionlar (rayonlar, şəhərlər) və bütün ölkə səviyyəsində ekoloji xərcləri təhlil edərkən müəyyən edilmiş və ümumilikdə qəbul edilmiş ekoloji-iqtisadi prinsiplərdən istifadə etmək olar. Xüsusən, ekoloji xərclərin faktiki göstəriciləri ekoloji şəraiti sabitləşdirmək, ətraf mühitin keyfiyyətini yaxşılaşdmnaq üçün zəruri olan xərclərlə müqayisə etmək lazımdır. Həyata keçirilən və nəzərdə tutulan tədbirlərin və nəticələrin məqbulluğunun (kifayət qədər olduğunu) və keyfiyyətin obyektiv qiymətləndirilməsi üçün maddi ehtiyatlann balan- sını-«lstehsalata giriş-daxilolma» və «istehsalatdan çıxış» şərtlərini təhhl etmək lazımdır. Belə balanslann tərtibini müəssisənin ekoloji pasportunda da əks etdirmək lazımdır. Ekoloji-iqtisadi analizin bir bloku da təbiəti mühafizə fəaliyyətinin təş^lati-texniki səviyyəsinin təhlilinə həsr edilir. Bu zaman təmizləyici qurğuların və əsas texnoloji avadanlığın güclərinin (məhsuldarlığının) maksimum uyğunluğu təyin edilir. 5.3. Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi və ekoloji ekspertiza Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi və ekoloji ekspertiza prosesi həyata keçirilərkən ekoloji-iqtisadi analiz onların əsasını (bazasım) təşkil etməlidir. Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ) kompleks prosesdir (tədbirdir) və 77 onun həyata keçirilməsində müxtəlif sahələrin mütəxəssisləri, o cümlədən iqtisadçılar iştirak edirlər. ƏMTQ nəzərdə tutulan planlaşdırılan fəaliyyətin ətraf mühitin keyfiyyətinə potensial təsirin dərəcəsini və xüsusiyyətlərini də müəyyən edir. Eyni zamanda gözlənilən ekoloji və onunla əlaqədar sosial və iqtisadi tədbirlərin nəticələrinin nə dərəcədə olacağını da nəzərdən keçirmək lazırri gəlir. ƏMTQ sənədinin (prosesinin) ən ümdə məqsədi ondan ibarətdir ki, sifarişçi planlaşdırdığı fəaliyyəti ilə təbiəti mühafizəni təmin etsin. Əgər dövlət ekoloji ekspertizası ekoloji tələblərin uçotunun və yerinə yetirilməsinin təmin edilməsində təsərrüfat, idarəetmə və digər qərarların qəbulunda hüququ bir vasitədirsə, əksinə ƏMTQ müvafiq təsərrüfat məsələlərinin hazırlanma mərhələsində həmin tələblərin uçotunu və yerinə yetirilməsini təmin edən əsas hüquqi vasitədir. ƏMTQ-nin əsas məqsədi ondan ibarətdir ki, ətraf mühit və cəmiyyət üçün qeyri-məqbul (yad) olan nəticələrin qarşısını almaq üçün zəruri olan tədbirlərin aşkarlanmasını və qəbul edilməsini təmin etsin. ƏMTQ aşağıdakı sənədlərin hazırlanması ilə həyata keçirilir: - konsepsiyaların, proqramların və o cümlədən, investisiya olunan fəaüyyətin müəyyən edilməsi; - sahələr və ərazilər üzrə sosial-iqtisadi inkişaf planlarının tərtibi; - təbii ehtiyatların istifadəsi və mühafizəsi kompleks sxemlərinin tərtibi; - şəhərsalmanın sənədləşdirilməsi; - yeni texnika, texnologiya, maddələr və materialların hazırlanması üzrə sənədlərin tərtibi; - investisiya layihələrinin planqabağı əsaslandırılmasının (yeni tikinti, yenidənqurma, yenidən təşkil) rəsmiləşdirilməsi. Təbiidir ki, ƏMTQ prosesində heç də bütün təsərrüfat layihələri əhatə olunmur. Ancaq xüsusi təsdiq edilmiş siyahılar tərtib edilir ki, oraya potensial ekoloji cəhətdən təhlükəli 78 fəaliyyət növləri daxil edilir. Onların siyahıları dövlət (federal) səviyyələrdə təsdiq edilir. Xüsusilə, ƏMTQ üsullan neftayırma zavodlan, iri istilik elektrik stansiyaları, atom elektrik stansiyaları, kimya müəssisələri, avtomagistrallar, sürətli yolları, neft və qaz kəmərləri və s. ətrafında tətbiq edilməlidir. Xəzərdə- nizneft və qazın kəşfiyyatı və istismarı ilə əlaqədar bütün layihələr də ƏMTQ-dən keçməlidir. ƏMTQ-nin miqyasları və onlara olan tələbatlar da müxtəlif (fərqli) ola bilər. Bununla yanaşı bütün ƏMTQ-lər üçün ümumi bir struktur mövcud olmalıdır: - ilkin informasiyanın toplanması, məsələnin ümumi vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; - nəzərdə tutulan layihənin həyata keçiriləçəyi rayonun ətraf mühitinin təsviri; - qanunlar və qanunvericilik aktlanmn əhatəliyinin qiymətləndirilməsi; - layihənin ətraf mühitə birbaşa, dolayı və potensial təsirinin qiymətləndirilməsi: cari və uzunmüddətli, cüzi, habelə dönməz proseslərin nəticələri və s. - alternativ variantlann baxılması və analizi; - kompleks tədbirlərin qiymətləndirilməsi və onlann həyata keçirilməsi üçün zəruri maliyyə vəsaitlərinin ayrılması; - layihənin həyata keçirilməsinin nəticələrinin struktur (institutsional) təyinatı; - monitorinqə tələbatın olub-olmamasını müəyyən etmək və i.a. Adətən layihəçilər tərəfindən aparılan ƏMTQ ekoloji ekspertiza ilə çox sıx əlaqəlidir və oxşar sosial-ekoloji-iqtisadi göstəricilər sisteminə söykənir. Ekoloji ekspertiza dövlət nəzarət və planalma orqanları tərəfindən, aparıcı mütəxəssislər və alimlər ilə birlikdə həyata keçirilir. Dövlət orqanları ilə yanaşı Azərbaycanda ictimai ekoloji təşkilatlar sahəsində çalışan ekspertlər tərəfindən aparıla bilər. 79 Layihəqabağı və layihə sənədlərinin razılaşdırılması və onların ekoloji ekspertizaya təqdimatı bir sıra mərhələlərdən keçir. İlk dəfə sifarişçi (investor) müvafiq əsaslandırmalarla öz niyyətləri haqqında bəyanat (deklarasiya) hazırlayır. Sonra respublika və ya yerli icra hakimiyyəti orqanları ilkin olaraq təsərrüfat fəaliyyətinin aparılmasına razılıq verirlər. Daha sonra layihəçi obyektin yerləşdiriləcəyi ərazi haqqında texniki- iqtisadi əsaslandırma (TtƏ) aparır. TİƏ çərçivəsində ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi layihəsi (ƏMTQ layihəsi) hazırlanır. ƏMTQ həmin təsirin natural (həyati) göstəricilərinin təyin edilməsindən başlayır. Yəni istifadəyə sərf edilən təbii ehtiyatlann həcmi, ərazinin su balansı, xüsusi qorunan ərazilər, dəyişkənliyə məruz qalan ərazilər, zərərli maddələrin atılmalarının (axmtılarmın) miqdan, əmələ gələcək tullantıların, o cümlədən toksik maddələrin insan sağlamlığına təsiri, səs-küy, elektromaqnit, vibrasiya və s. qiymətləndirilməsi. Sonra natural göstəricilər əsasında layihələndirilən obyektin ətraf mühitə və əhali sağlamlığına təsirinin qiymətləndirilməsinin pulla ifadə edilmiş qiymətləri müəyyən olunur. Təbiəti mühafizə tədbirlərinin tövsiyyə edilməsi, ekoloji riskin və s. qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. Növbəti mərhələdə ƏMTQ layihəsi regionda (rayonda) ekoloji nəzarət və idarəetmə orqanı ilə (zəruri olduqda mərkəzi icra hakimiyyəti ilə) razılaşdırılır. Nəticədə obyektin yerləşəcəyi ərazi və təbiətdən istifadə şərtləri dəqiqləşdirilir. Bundan sonra layihəçi dəqiqləşdirilmiş informasiyadan istifadə edərək, tikintinin TİƏ konkret müəyyən edilmiş yerə uyğun olaraq tərtib edir. Eyni zamanda layihənin nəzərdən keçirilməsinə əsasən onun səmərəliliyi dəqiqləşdirilir və ekoloji riskin qiyməti verilir. Yalnız bundan sonra dövlət ekoloji ekspertizası həyata keçirilir. Ekoloji ekspertizanın nəticəsində ekspert komissiyasının rəyi rəsmiləşdirilir. Rəylər müsbət və yaxud mənfi ola bilər. Ekspertlərin müsbət rəyindən sonra layihənin tikintisi üçün maliyyələşdirilmə açıla bilər. 80 Ekoloji ekspertizadan başqa investisiya layihələri auditorlar tərəfindən yoxlanıla bilər. Audit əsaslandınimasının yekun prosedurası investisiya haqqında niyyət bəyannaməsi və ekoloji bəyanət verilə bilər. Hər iki sənəd mütəxəssislərin və əhalinin geniş təbəqəsi üçün hazırlanır. Ekomenecment və ekoaudit sistemlərin tələblərinə əsasən Ekoloji bəyanət aşağı- dakılan əhatə edir: - meydança sərhədləri daxilində (çərçivəsində) kompaniyanın fəaliyyətinin təsviri, investisiya layihəsinin məqsəd və vəzifələri; - həmin fəaliyyətə aidiyyəti olan bütün mövcud problemlərin qiymətləndirilməsi; - zərərli maddələrin atılması və axıdılması haqqında məlumat, səs-küy çirklənməsi, xammalın sərfi, enerji və suyun işlənmə miqdarı və s. haqqında informasiya; - kompaniyanın ekoloji səciyyəsinə aid olan digər amillər haqqında məlumat; - kompaniyanın ekoloji siyasətinin əsas müddəalarının təsviri, təbiəti mühafizə tədbirlərinin proqramı və idarəetmə sistemi; - bəyanatın verilmə vaxtı (müddəti). Yalnız Ekoloji bəyanatın səlahiyyətli orqan tərəfindən təsdiqi və haqqın (rüsumun) keçirilməsindən sonra sahələrin (obyektin) qeydiyyatı aparılır. 5.4. Ekoloji audit Təbiətdən istifadədə idarəetmənin ən əsas vasitələrindən biri, konkret və ətraflı analizə əsaslanan, müəssisələrdə ekoloji tələblərə riayət edilməsinin qiymətləndirilməsinə söykənən, ekoloji auditdir. Ekoloji auditin konsepsiyası ilk dəfə 70-ci illərin sonunda ABŞ-da hazırlanmış və əvvəlcə kompaniyaların ekoloji qanun və normativlərə necə əməl etmələrini yoxlamaq üçün tətbiq edilmişdir. Sonralar bu tədbir (proses) yeni məzmunla zənginləşdi və auditi bütün digər inkişaf etmiş 81 ölkələrdə də həyata keçirməyə başladılar. Bu ölkələrdə məsləhətçi firmalar auditin həyata keçirilməsinə xidmət edirlər. Eyni zamanda bu prosesdə bir çox beynəlxalq təşkilatlar da iştirak edir. Ekoloji auditin məqsədlərini, vəzifələrini, məzmununu (prosesi) əsaslandırarkən, bir tərəfdən ona sahibkarlıq kimi, digər Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|