Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Təbiətdən istifadənin proqnozlaşdırılması və
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.5. Təbiətdən istifadənin proqnozlaşdırılması və
planlaşdırılması İnsanı düşünmədən təbii proseslərə qanşmasının nəticələri sonrakı mərhələlərdə özünü göstərməlidir. Ona görə də, yaranmış durumu iqtisadiyyat və ətraf mühitin qarşılıqlı təsiri baxımından elmi əsaslarla qiymətləndirmək zərurəti ortaya çıxır. Eyni zamanda gələcəkdə ekoloji-iqtisadi inkişafın variantlarını müəyyən etmək lazım gəlir. Deyilənlər təbiətə təsirin məqsədyönlü və planlı həyata keçirilməsini tələb edir. Bu sahədə görülən işlər inzibati-hüquqi və iqtisadi idarəetmə metodlarının vəhdətinə əsaslanmalıdır. Belə sistemin ən vacib tərkib hissəsi təbiətdən istifadənin uzunmüddətli planlaşdırılması və proqnozlaşdırılmasıdır. Uzunmüddətli proqnozlaşdırma və planlaşdırma strateji xarakter daşıyır və buna nail olmaq üçün məqsəd, vasitə və üsullar əsaslandınimalıdır. Hazırda əməli olaraq bütün inkişaf etmiş ölkələrdə təbiəti mühafizə üzrə milli proqramlar hazırlanır, təsdiq edilir və fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Respublikası üçün ətraf mühitin mühafizəsi üzrə Milli Fəaliyyət proqramı Dünya Bankının maliyyə dəstəyi ilə 1996- 1998-ci illər ərzində Dövlət Ekologiya və Təbiətdən İstifadəyə Nəzarət Komitəsi tərəfindən hazırlanmışdır və müxtəlif prioritet istiqamətlər üzrə yerinə yetirilməkdədir. Məsələn, Sumqayıtda civə qarışıqlı tullantıların zərərsizləşdirilməsi və dəfn edilməsi, Abşeronda neftlə çirklənmiş torpaqlann rcablitasiya- sı, Xəzərin səviyyəsinin qalxması ilə su alımda qalmış balıqar- tırma zavodunun Neftçalada tikilməsi və s. 85 Ekoloji audit -təbii mühitin vəziyyətinin gələcəyə (perspektiv) sosial-iqtisadi qiymətləndirilməsi və onun əsasında təsərrüfat fəaliyyətinin ətraf mühitə neqativ təsirinin qarşısının alınması və yaxud həmin təsirin maksimum yumşaldılması deməkdir. Proqnozlaşdırma- təbii ehtiyatlar potensialının və təbii ehtiyatlara tələbatın dəyişməsi barədə əvvəlcədən görmə və xəbərvermə deməkdir. Təbiətdən istifadənin proqnoz- laşdırılmasına təbii sistemlərin özünü necə aparmasına dair mülahizələr yürütmək üçün hərəkətlərin cəmi (toplusu) kimi baxmaq olar. Bu mülahizələr təbii proseslərlə və onlara bəşəriyyətin nə dərəcədə təsir göstərəcəyi ilə müəyyənləşir. Ekoloji-iqtisadi proqnozlaşdırmanın əsaslarından biri tarazlı inkişaf modelinə keçid konsepsiyasıdır. Hər bir ölkə özlərinə məxsus meyarlara malikdir. Məsələn, Rusiyada konsepsiyanın vəzifələri, istiqamətləri və tarazh inkişafa keçid şərtləri, habelə qərar qəbul edilməsi və həmin inkişafın göstəriciləri müəyyən edilmişdir. Konsepsiyanın bu anları proqramların funksiyalarının formalaşdırılması üçün əsas ola bilər. Proqnozlaşdırma və planlaşdırma bir neçə üsullarla həyata keçirilə bilər. Ekoloji iqtisadi inkişaf proqnozu zamanı proqram məqsədli metoddan istifadə etmək olar. Bu məsələdə qrafalar nəzəriyyəsinə istinad etmək lazım gəlir. Eyni zamanda genetik və normativ yanaşmaları birləşdirmək məqsədə uyğundur. Belə hallarda xüsusi metodlardan, məsələn, ekstra- polyasiya, ekspert qiymətləndirmə, sorğu aparmaq, modelləşdirmə, balans və s. üsullardan istifadə etmək olar. Təbiətdən istifadə problemlərinin həllində proqramlı- məqsədii yanaşma regionun ilkin vəziyyətini, problemlərin aşkar edilməsini və baş məqsədin formalaşmasını, regionun təbii şəraitinin yaxşılaşdırılması və qorunub saxlanması məqsədinin vacibliyinə dair ekspertiza apaniması lazım gəlir. Ekspert qiymətləndirmə eyni zamanda problemlərin üstünlüklərinin (prioritetlərin) ayrılmasına şərait yaradır. Bu mərhələdə məsələlərin həllini onların vacibliyinə və vaxtına görə dərəcələrə bölmək olar. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq tədbirlərin proqrama 86 müvafiq icra edilmələri vaxta görə də nizamlanmalıdır. Bunlar əhatə dairəsinə görə proqramı-məqsədli yanaşmamn tərkib hissəsidir, onların sosial-iqtisadi, elmi-texniki problemlərin həllinə yönəldilməsi məqsədə müvafiqdir. Proqnozlaşdırma tədqiqatlar və idarəetmənin səmərəli həyata keçirilməsinə şərait yaradır. Ekoloji-iqtisadi inkişafın proqnozlaşdırılması çox komponentli məsələdir. Hesab edirlər ki, belə məsələlərin təhlilini «qraflar nəzəriyyəsi» əsasında həll etmək daha asandır. Adı çəkilən nəzəriyyə ekoloji-iqtisadi sistemlərin formalaşdırılan modellərində əks əlaqələri əks etdirir. Bu isə riyazi aparatdan istifadə etmədən mümkün deyildir. Müəyyənləşdirilmiş qraflar əsasında hazırlanmış modellər daha dəqiq nəticələr verir, onların dərk olunması xeyli asanlaşır. Çox komponentli məsələlərin modelləşdirilməsinin əsasını impulsiv (təkan) proseslər təşkil edir. Hər hansı zirvəyə müəyyən dəyişmə tapşırılır (verilir). Bu zirvə bütün göstəricilər sistemini fəallaşdırır və fəal zirvə adlanır. Belə zirvələr bir neçə ola bilər. Çox komponentli məsələlərin həllinin köməkliyi ilə sistemin inkişaf təmayülünü qiymətləndirmək olur. Modeli müəyyənləşdirərkən sistemin göstəricilərinin dəyişməsi ilə kəmiyyət proqnozunu formalaşdırmaq mümkündür. Bunun sayəsində öyrəndiyimiz sistemə təsirin müxtəlif variantlanm tapmaq olur ki, bu da ən yaxşı variantı seçməyə şərait yaradır. Kompleks proqnozda qarşıya qoyulmuş məqsədlərin, təbii ehtiyatların, ekoloji-iqtisadi proseslərin inkişaf meyllərinin və elmi-texniki proqresin (tərəqqinin) diqtə etdiyi imkanların bir-birinə müvafiq olmasına (uyğunluğuna) o vaxt nail olmaq olur ki, genetik və normativ üsullar tətbiq edilsin. Hər iki yanaşma bir-biri ilə sıx əlaqədardır və bütün proqnozlaşdırma sistemlərinin qurulmasında ən vacib prinsiplərdən biridir. Birinci hadisələr indiki şəraitdən gələcəyə qədər nəzərdən keçirilir, ikinci isə inkişafın müəyyən məqsədlərindən 87 çıxış edərək fəaliyyət göstərir. Nəticə nəzərdən keçirilir ki, gələcəkdə ona nail olmaq real halda mümkünləşsin. Genetik və normativ yanaşmalar nəticəsində proqnozlaşdırma və nizamlanmaya dair sintez aparmaqla aşağıdakılara diqqət verilməlidir: 1) Təbii ehtiyatlara tələbatın səviyyəsi real resurslara və imkanlara görə müəyyən edilsin və istehlak (istifadə) normativləri işlənmiş olsun. 2) Təbii mühitə təsirin səviyyəsi aşağıdab şərtlər daxilində müəyyən edilsin: elmi-texniki tərəqqi, texnoloji imkanlar və təmizləmö prosesinin təkmilləşməsi, təbii mühitin vəziyyətinin keyfiyyət normativinə əsaslansın. Genetik və normativ proqnozun məlumatlanmn müqayisəsi göstərir ki, imkanlar və arzu edilən vəziyyət arasında qırılmalar olur. Bir qayda olaraq, deyilənlər qarşıya qoyduğumuz məqsədlərə çalmaq üçün resurs çatışmazlığında özünü biruzə verir. Proqnozların tərtib edilməsində müəyyən olunan çatışmazlıqlar üçün əlavə vəsaitlər axtanhr. Əgər genetik və normativ proqnozların göstəricilərini razılaşdırmaq mümkün olmazsa, onda ilkin məqsədlərdə dəqiqləşdirmələr (korrektələr) aparmaq lazımdır. Təbiətdən istifadənin problemlərinin həlli əsasən ərazi yanaşmalarında səmərəli ola bilər. Təbiətdən istifadənin regional problemlərinin həlli zamanı əldə edilmiş təcrübə aşağıdakı istiqamətlərə malikdir: - təbiəti mühafizə tədbirlərinin sahələr, rayonlar üzrə iş proqramları; - müəyyən təbii ehtiyatların, yaxud təbii mühitin komponentinin mühafizəsi üzrə tədbirlər sxemi; - təbiəti mühafizə kompleks sxemlərinin Ölkə, şəhər, rayon və s. üzrə tərtibi. Birinci iki istiqamət-regionda təbiəti mühafizə, ərazinin bütün problemini tamamilə həll edə bilməz, çünki belə yanaşma yalnız ayrı-ayrı tədbirləri əhatə edir, sahələrarası əlaqə 88 lər zəif olur. Təbiəti mühafizə üzrə kompleks sxemlər bütün regionları əhatə edir. Planqabağı təhlil planlaşdırma sənədləri sisteminə daxildir. Buraya ərazi təbiəti mühafizə kompleks sxemləri (ƏTMKS), elmi-texniki tərəqqiyə (ETT) dair kompleks proqramlar məhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşdirilməsinin baş sxemləri, ərazi-sənaye kompleksləri (ƏSK) sxemləri və layihələri, şəhərlərin baş planları və s. daxildir. ƏTMKS plan- qabağı sənədlərin qarşılıqlı uzlaşmasını, əlaqələndirilməsini və inteqrasiyasını təmin edir. O sənədlərin hər birində təbiəti mühafizə bölməsi keyfiyyətli olduqda uzlaşdırma daha səmərəli olur. Hər bir müəssisə (firma) ƏTMKS-nın tələblərinə uyğun ekoloji proqramlar əsasında təbiəti mühafizə tədbirləri planı işləyib hazırlamalıdır. Ekoloji sferada iqtisadi vasitələrlə yanaşı sərt ekoloji məhdudiyyətlər olduğundan, burada «direktiv plan» və «plan-proqnoz» əvəzinə « plan- müqavilə» olmalıdır. Yəni, təbiətdən istifadə müqavilə əsasında təbiətdən istifadə edənlə icra hakimiyyəti orqanı arasında həyata keçirilməlidir. Təbiətdən istifadə ediləndə ekoloji ekspertizanın nəzərə tutulan fəaliyyət üçün rəyi olmalıdır. Rəydə istifadə edilən texnologiyaya, habelə təbiətdən istifadəyə xüsusi kompleks icazə olmalıdır. Xüsusi kompleks icazədə təbiətdən istifadəyə dair aşağıdakı şərtlər qoyulur: - təsərrüfat və digər fəaliyyət zamanı ekoloji tələblər; - istifadəyə verilmiş təbii ehtiyatların mühafizəsi və saxlama (qoruma) təminatı şərtləri; - istifadə normaları (limitlər), həddi texnoloji itkilər normativi, tullantıya, axmtıya həddi icazə verilən normalar; - ətraf mühiti çirkləndirməyə, tullantıları yerləşdirməyə, təbii ehtiyatlardan istifadəyə görə ödəmə qiymətlərinin qoyulması; 89 - cərimə sanksiyalarının inzibati xətalar məcəlləsinə əsasən tətbiq edilmə şərtləri və qaydaları. Təbiəti mühafizədə plan-müqavilə məqbul hesab edilir, ona görə ki, ekoloji tələbatlar kəskin tərəddüdlərə çox az məruz qalırlar. Təbiəti mühafizə tədbirlərinin səmərəsi isə əksər hallarda uzunmüddətli xarakter daşıyır. Plan-müqavilənin hazırlanması sərt, « yuxandan aşağı» yox, əksinə qarşı qaşıya « görüş-interaktiv» olmah və iqtisadi, elmi-texniki proqnoz nəzərə alınmahdır. Həm də plan-müqavilə çərçivəsində müəssisələr birlikdə ətraf mühitin keyfiyyətini normal təmin edə bilərlər. Ərazi üzrə ekoloji-iqtisadi münasibətlərin həyata keçirilməsi çirkləndirməyə dair hüquqi bazadan birgə istifadə edilməlidir. Bütövlükdə təbiətdən istifadənin plan müqaviləsinin kooperativ planlaşdırmaya çevirmək zəruri olardı. Plan isə ekoloji problemin təyin edilməsindən başlayır. Konkret problem üçün kooperativ planlaşdırmanın sxemini bir çox halda mütəxəssislərin müəyyən qrupu hazırlayır və onun həll istiqamətini müəyyənləşdirirlər. Danışıqlar zamanı meydana çıxan ikitərəfli, çoxtərəfli münasibətlər nəticəsində tədbirlər kompleksi arzu olunan (məqsədli) proqram ətrafındakı əlaqələr fəaliyyətin həyata keçirilməsinə təsir göstərirlər. Kooperativ planlaşdırma prosesində real prioritet sistemi formalaşır, öhdəliklərdə (kontraktlarda) iştirakçıların üzərlərinə götürdükləri vəzifələri möhkəmləndirir. Təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlər səviyyəsində planlaşdırma sənədlərindən biri də «sənaye müəssisələrinin ekoloji pasportudur» (ГОСТ 17.0.0.04.90). Ekoloji pasport- kompleks sənəddir, müəssisə və ətraf mühit qarşılıqlı münasibəti özündə cəmləşdirir və material balansı əsasında ətraf təbii mühitə təsirin ölçüsü (qiyməti) barədə səhih məlumat almağa imkan yaradır. Ekoloji pasportda aşağıdakı məlumatlar öz əksini tapır: - müəssisə haqqında ümumi məlumatlar; 90 - müəssisənin istifadə etdiyi texnologiya; - istifadə olunan resurslann (xammal, yanacaq, enerji) kəmiyyət və keyfiyyət xassələri; - əsas məhsul növlərinin istehsalı sxemində texnologiyanın siyahısı, dünyada olan texnologiya haqqında məlumat, təbiəti mühafizə üzrə ən yüksək xüsusi göstəricilərə nail olmaq üçün texnologiyalar haqqında məlumat; - tullantı sularının və atmosferə atılmaların təmizləyici sxemləri; - müəssisədən aynlan zərərli maddələrin (axıntı, tullantı) kəmiyyət və keyfiyyət xüsusiyyətləri. İstehsalın xüsusiyyətləri istehsal olunan məhsul haqqında məlumatın material axınının balans sxemi şəklində göstərilməsidir. Bu imkan verir ki, çirklənmənin həcmi, ətraf mühitə atılmalar, tullantıların miqdarı dəqiq təyin edilsin. Ekoloji pasport eyni zamanda planlaşdırılan tədbirlərin siyahısını, onların müddətini, xərclərin həcmini, tullantıların ümumi həcmini (tədbirlərdən əvvəl və sonra) əks etdirməlidir. Sxem 11. Təbiətdən istifadənin kooperativ planlaşdırma əlaqələri 91 Ekoloji pasportdakı sistemloşdirilmiş informasiya aşağıdakı məsələlərin həllində istifadə edilə bilər: - atılmaların (axmtıların) çirkləndirici maddələrinin və məhsul buraxılışının ətraf mühitə və əhalinin sağlamlığına təsirinin qiymətləndirilməsində; - təbiətdən istifadəyə görə ödəmələrin təyin edilməsində; - müəssisələr üçün ətraf mühitə atılmalann (axmtıların) və tullantıların yerləşdirilməsinin həddi icazə verilən norma- lann (limitlərin) təyin edilməsində; - təbiəti mühafizə tədbirlərinin planlaşdırılması və onların effektivliyinin (səmərəsinin) qiymətləndirilməsində; - müəssisənin yenidənqurma layihəsinin ekspertizasında; - müəssisənin təbiəti mühafizə sahəsində qanunvericiliyə riayət etməsinə nəzarət işlərində; - təbii və material ehtiyatlarından, enerjidən və təkrar xammaldan istifadənin effektivliyinin (səmərəsinin) artırılmasında. Ekoloji pasport ilin əvvəlinə tərtib edilir və sonralar hər il dəqiqləşdirilir, yerli təbiəti mühafizə orqanları yenidən razılaşdırılır. 90-cı illərin əvvəlində keçmiş SSRİ-də və o cümlədən, Azərbaycanda iri müəssisələr üçün ekoloji pasport tərtib edilməyə başlandı. Lakin SSRİ-nin dağılmasından sonra, bütün əlaqələrin qırılması ilə əlaqədar iqtisadi şəraitin pisləşməsi və digər səbəblər üzündən bir çox müəssisələr ekoloji pasport tərtib etmirlər. Tərtib edilən pasportlar isə real gerçəkliyi əks etdirmir. Keyfiyyətli olanları isə fəaliyyətdə nəzərə alınmır. Həm də müəssisələr həmin pasportların tərtibində maraqh deyillər. 2001-ci ildən Rusiyada yeni prinsiplər əsasında «Təbiət istifadəçisinin ekoloji pasportu» (ГОСТ P 17.0.0.06-2000) qüvvəyə minmişdir. Gələcəkdə həmin pasport hava, su, torpaq, tullantılar haqqında ilkin məlumatlar bazası olacaqdır. Hazırlanmış ekoloji pasport maketi gələcəkdə statistik hesabat 92 foraıalarmm hazırlanmasında bütün səviyyələrdə istifadə edilə biləcəkdir. Təbiət istifadəçilərinin pasportu ilə yanaşı həm də ərazilərin ekoloji pasportunun hazırlanmasının vaxtı çatmışdır. Həmin pasportun məqsədi-ərazidəki təsərrüfatların ekoloji cəhətdən inkişafına kömək göstərməkdir. Ərazinin ekoloji pasportu çox məqsədli tətbiq sahəsi olan bir sənəd olmalıdır. Həmin pasport rəsmi əsas kimi müxtəlif proqramların və layihələrin iqtisadi və sosial inkişafını rəsmiləşdirməklə, ərazinin ekoloji inkişafının təmin edilməsində əsas rol oynaya bilər. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|