Development and innovations in science international scientific-online conference boshlang’ich sinf texnologiya darslarida

NATIJA VA MUHOKAZA 
Psixologlarning ta’kidlashicha, fikrlash, ya’ni tafakkur - odam miyasida sodir 
bo’ladigan jarayon. Sezgi organlari ojizlik qilgan o’rinlarda odam va olamning 
xususiyatlari tafakkur orqali o’rganiladi. Tafakkur aqliy faoliyatning, ongli xatti- 
harakatlarning majmui. U tevarak-atrof, voqelik hamda ijtimoiy muhitni bilish 
quroli, inson faoliyatini to’g’ri va samarali amalga oshirishning asosiy sharti 
hisoblanadi. 
38

---

DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
 
International scientific-online conference
Kishi fikrlash jarayonida o’zi ko’rgan, idrok qilgan, sezgan, tasavvur etgan 
narsa va hodisalarning to’g’riligi, aniqligi, haqiqiyligi hamda ularning borliqqa 
munosabatini aniqlaydi. Tafakkur orqali kishi odam va olam sirlarini o’rganishda 
o’zidan oldin hosil bo’lgan qarashlar, tushunchalar, farazlar, insoniyat tomonidan 
chiqarilgan xulosa hamda qarorlarning qanchalik to’g’ri yoki noto’g’riligini 
belgilab oladi. Mulohaza yuritib, narsa va hodisalar o’rtasidagi munosabatlar, 
xossalar, xususiyatlar, ularni bir-biri bilan bog’lab yoki ajratib turuvchi vositalar 
hamda ularning faoliyat mexanizmlarini anglab yetadi. 
Bu haqiqatni Alisher Navoiy: «Har ishki qilmish odamizod, Tafakkur birla 
bilmish odamizod»,-[3] deya ifodalaganlar. 
Tafakkur jarayoni insonning ko’ngli, ruhiyati bilan uzviy bog’liqlikda 
kechadi. Fikrlovchining ichki dunyosi qanchalik boy, dunyoqarashi nechog’li 
keng, bilimi qay darajada baland bo’lsa, uning fikrlari, xulosalari saviyasi ham 
shuncha asosli bo’ladi. Tafakkurga xos bo’lgan teranlik, tiniqlik, mantiqlilik, 
erkinlik, mustaqillik, badiiylik, ijodiylik inson fikri darajasini ko’rsatuvchi 
omillardir. Odam dunyoni tafakkur orqali anglaydi, undan o’ziga xos tarzda 
ta’sirlanadi, o’zicha xulosalar chiqaradi. 
Mustaqil mulohaza yuritgan odam biror narsaga mehr qo’yadi, nimanidir 
inkor etadi va o’zida yaratishga, ijodga, kashfiyotga ehtiyoj sezadi. Bu ehtiyoj uni 
harakatga undaydi. Har bir hodisa yuzasidan o’z fikr va qarashiga ega bo’lgan, o’z 
xulosalarini chiqarib, ularni asoslay bilgan odam hech qachon o’zgalarga tobe 
bo’lmaydi. Jiddiy masalalar hal etilayotganda beparvolik, loqaydlik qilmaydi, 
taqdirini o’zgalar hal qilib yuborishiga yo’l qo’ymaydi. Fikr qilmoqchi bo’lgan 
inson biror faoliyatni boshlashdan oldin o’ylab ko’radi, tahlil qiladi. 
Tafakkurning ijodiy tabiati moslashuvchanlik, o'ziga xoslik, ravonlik, fikrlash 
chuqurligi (qattiqlik, stereotipning yo'qligi), harakatchanlik kabi fazilatlarda 
namoyon bo'ladi. Bu xususiyatlarning barchasi ijodkor shaxsni tavsiflaydi. 
Qarama-qarshi sifatlar - inertsiya, stereotip, yuzaki fikrlash. Ular hayotda juda 
muhim, chunki ular umumiy muammolarni tezda hal qilishga imkon beradi. Biroq, 
psixologik inertsiya ijodkorlikda va ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishda juda 
zararli. Intellektual qobiliyatlarning yuqori darajada rivojlanishi yaxshi 
rivojlangan ijodiy qobiliyatlarni nazarda tutishi shart emas. Bolaning ijodkorligini 
rivojlantirish, uning tasavvurini rivojlantirish demakdir. [4] 
Odam ruhiyati bilan shug’ullanadigan mutaxassislarning dalolat berishicha, 
inson fikrlash jarayonini yuzaga keltirishning asosiy sharti undagi borliq sirlarini 
bilishga bo’lgan intilish, ichki ehtiyoj, ya’ni motivdir. Motiv bo’lmasa insonda 
fikrlash paydo bo’lmaydi. Fikrlovchi shaxs atrofdagilarning birgalikdagi mehnati, 
39

---