Ġdeya və layihə müəllifi

Namiq Kamal ZEYBƏK, 
Türkiyə millət vəkili. 
 
Qafqazın müstəqilliyi və azadlığı işində Heydər Əliyev fenomeninin indinin 
özündə nə qədər böyük rol oynadığını xalq hələ sonra biləcək. 
Eduard ġEVARDNADZE, 
Gürcüstan Respublikasının sabiq prezidenti. 
 
Heydər  Əliyev  təkcə  Azərbaycanı,  Amerikanı  yox,  bütün  dünyanı  idarə 
etməyi bacaran bir siyasi xadimdir. 
Bill KLĠNTON,  
ABġ-ın sabiq prezidenti. 
 
Mən  bu  gün  yüksək  kürsüdən  əziz  prezidentimiz  cənab  Heydər  Əliyevə 
üzümü  tutub  deyirəm:  "Əziz  Prezident,  əsərin  olan  müasir  Azərbaycanı 
gücləndirəcəyik,  zənginləşdirəcəyik,  hərtərəfli  inkişaf  etdirəcəyik,  Sizin  yolunuzla 
yeni qələbələrə doğru gedəcəyik!". 
Ġlham ƏLĠYEV, 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti. 
 
 

344 
 
Zəngəzur Ġnancları. 
 
Qara  Çuxa  baxtdır,  taledir.  Qara  Çuxa  adamın  arxasınca  gəzib-dolanır, 
adama  kömək  eləyir.  Qara  Çuxa  adamnan  gəzib  dolanmırsa,  demək,  o  adamın 
baxtı  yatıb.  Belə  olanda  deyərlər  ki,  filankəsin  Qara  Çuxası  yatıb.  Yox,  əgər 
adamın Qara Çuxası yatmayıbsa, onda deyərlər, filankəsin Qara Çuxası dik durub. 
Qara  Çuxa  övliyadır.  Qara  Çuxa  evin  astanasında  durar,  amma  gözə 
görünməz. Evin astanasına çatdın, gərək Qara Çuxaya salam verəsən. 
 
Evdə  adam  olmasa  da,  içəri  girəndə  salam  verərlər.  Deyərlər,  evdə 
kimsənələr  var.  Onlar  evə  xeyir-bərəkət  gətirir,  qaranquş-filan  donunda  adamın 
yuxusuna girir. 
 
Qaramux, çinar, saqqız... ağaclarını kəsmək günahdır. Bir saqqız ağacı var 
- pirdir. Bu ağacın altında başını qoyursan daşın üstünə, yatırsan. Əgər yuxuda bir 
nurani dərviş, bir əlində ağac, bir əlində də təsbeh gəlib dursa başının üstə, desə 
ki,  filankəs,  sənin  payını  verdim,  onda  muradına  çatacaqsan.  Yox,  əgər  dərviş 
yuxuna girməsə, onda muradın hasil olmayacaq. 
 
Süpürgəni yandıranda qar yağar.  
 
Dörd  yaşına  qədər  uşağa  mal-heyvan,  qoyun-keçi  ürəyi  yedirtməzlər  ki, 
uşaq qorxaq olmasın. 
 
Duzla  baş  darağını  qonşuya  verməzlər.  Versən,  evdən  başağrısı  əskik 
olmaz. 
 
Süd bişirəndə ocaqdan qonşuya köz verməzlər. Əgər versən, onda gərək süd 
qazanının üstünə kömür, ya da göy ot atasan. Yoxsa mal-heyvan süddən kəsilər. 
 
Bayquş qapıda xeyirliyə ulamaz. Ona görə kösöv atıb, onu qovarlar. Ya da 
bayquş qonan ağacın altına duz-çörək qoyub deyərlər: "Sən bu duz-çörək, çıx get". 
 
Canavar hansı kəndin yanında balalasa, o kəndin mal-heyvanına dəyməz. 
 
At sahibi şər vaxtı qonşuya tərəzi verməz.  Versə  də, əvəzində  nəsə  bir şey 
alıb saxlayar. Yoxsa ata qada-bala gələr. 
 
Atın  üstündə  meyid  aparanda  gərək  atın  qulağına  deyəsən  ki,  meyid 
aparırsan. Yoxsa at çatlayar. 

345 
 
 
Qara süpürgə  boldusa - qış sərt gələcək. 
 
Pillər, Babakənd, Xanazır pirləri var. Bunlar üç qardaşdılar. Bir gün Pillər 
dəvəni  minir,  Babakənd  ilanı  minir...  Gedirlər,  Xanazır  mənzil  başına 
qardaşlarından tez çatır. Qardaşlar böyüklüyünü Xanazira verir. 
 
Bir oğlan gedib, Buğukər pirinin yanındakı ağacların birini kəsir. Görür ki, 
ağacın kəsilən yerindən qan damır. Qorxudan oğlanın dili tutulur. 
Oğlanı  aparıb  baxıcıya  göstərirlər.  Baxıcı  deyir  ki,  oğlan  günaha  batıb, 
aparın Buğukər pirində qurban kəsin. 
Buğukər pirində qurban kəsirlər, oğlanın dili açılır. 
 
Ay təzə çıxanda salavat çevirərlər.  
 
Göy guruldayanda salavat çevirərlər. 
Göy guruldamamış çöldən pencər yığıb yemək haramdır. 
 
Uşağı  gecə  cəviz  ağacının  altında  saxlasan,  suyun  üstündən  adlatsan, 
vurğun vurar. 
Uşağı  gecə  cəviz  ağacının  altında  yatırtmazlar,  uşağa  gecə  bulaqdan  su 
içirtməzlər. 
 
Yazı  düzündə  taxıl  susuzluqdan  yanırmış.  Camaat  Allaha  üz  tutub  deyir: 
"Ay Allah, yağış yağdır, bulaq üstə qurban kəsəcəyik!" 
Yağış  yağır,  camaat  aparıb  Yazı  düzünün  yuxarı  dərəsindəki  bulağın 
üstündə öküz kəsir. O vaxtdan o bulağın adı qalır Nəzir bulağı. 
 
Atın üstündə namaz qılmaq olar. 
 
Gəlini  gətirəndə  qırmızı  geyindirərdilər.  Əlinə  çıraq  verərdilər.  Üzünə 
güzgü tutardılar. Qardaşı bir dəsmala çörək qoyub, gəlinin belinə  bağlayardı ki, 
gəlin çörəkli olsun. 
Gəlini aparmağa gələnlər deyərdilər: 
Verdim bir dana, Aldım bir sona, Ay qız anası, Qal yana-yana. 
 
Gəlini  atdan  düşürəndə  qaynata  gəlinə  atdandüşdü  (inək,  qoyun)  verərdi. 
Gəlinin ayağının altında qoyun kəsərdilər. Gəlin gələndə ayaqyalın gələrdi. Çünki 
ayaqqabı  darlıqdır;  ayaqqabı  qız  evindən  şər  gətirir.  Əgər  gəlin  ayaqqabıyla 
gəlsəydi, qapının ağzında çıxartmalıydı ki, onunla gələn şər evə ayaq açmasın. 
 

346 
 
Təzə gəlin birinci dəfə bulağa gedəndə qızlar bulaq üstə şirni paylayırlar ki, 
təzə gəlinin ayağı uğurlu olsun. 
 
Yağış yağmayanda qurban kəsib deyərlər: "Allah, biz sənə can borcluyuq, 
qurban borcluyuq. Sən də bizə çörək borclusan". 
 
Yağış yağmayanda bir cöngəni aparıb kövşənin başına dolandırırlar. Sonra 
seyid  dua  oxuyur,  cöngəni  kəsirlər,  ətini  oradaca  bişirib  yeyirlər.  (O  əti  evə 
gətirmək olmaz.). Bundan sonra yağış yağır. 
 
Bir  adamın  gəbəsi-filanı  itəndə  qurd  əli  yandırırlar,  oğrunun  əl-ayağı  qıc 
olur. 
Qurdun  əlini  harda  yandırsan,  orda  quraqlıq  olar.  Ona  görə  də  qurdun 
əlini aparıb uzaqda yandırarlar ki, quraqlıq uzaq olsun. 
 
Kiçik cillədən on gün sonra Xıdır Nəbi bayramı keçirirlər. Qovut çəkirlər, 
xəşil  bişirirlər.  Bir  az  qovut  götürüb  qoyurlar  eşiyə.  Qovutu  ələklə  yaxşıca 
sığallayıb hamarlayırlar ki, Xıdır Nəbinin çəliyinin izi düşsün. Xıdır Nəbi çəliyini 
qovuta bassa, ev-eşiyə bərəkət gələr. 
Xıdır Nəbidə bir qab qovutu aparıb zəmiyə səpərlər ki, taxıl bol olsun. 
 
Deyirlər,  köhnə  ildən  təzə  ilə  keçəndə  su  dayanır,  at  gövşəyir,  ağaclar 
səcdəyə gəlir. Söyüd deyir: "Mən də, mən də". Bu vaxt kim nə niyyət eləsə, niyyəti 
qəbul olur. 
Bir arvad bayram gecəsi su gətirməyə gedir. Görür ağaclar səcdəyə gəldi. 
Niyyət eləyir ki, əlimdəki səhəng qızıl olsun. Səhəng qızıl olur. Arvad özünü itirir, 
deyir ki, boynum sınaydı, bəs mən evə susuz necə gedəcəm? Arvadın boynu sınır. 
 
Axır  çərşənbədə  qızlar  yumurtayla  cövhəri  götürərdilər,  aparıb  bir 
çəmənliyə qoyardılar. Əgər o gecə çəmənliyə şeh düşsəydi, yumurta cövhərə dəyib 
qırmızı boyansaydı, onda qızların niyyəti hasil olardı. 
 
Yazın birinci günü yağış yağsa, yaz yağıntılı olacaq. Yazın ikinci günü yağış 
yağsa, yay, üçüncü günü yağış yağsa, payız yağıntılı olacaq. 
 
Deyirlər,  el  dağa  gedəndə  bir  qadının  sancısı  tutur.  Bir  daşın  dibində 
həmlini  qoyur  yerə.  O  daş,  qadını  naməhrəm  gözündən  gizlədir.  Daşın  adı  qalır 
Daşhərəmi. 
 

347 
 
Zahı arvadın ayağının altına qayçı, bıçaq, tüfəng qoyurlar, yaxasına iynə-
sancaq taxırlar, dörd tərəfinə sicim sərirlər, yastığının altına duz, çörək qoyurlar, 
suyu xəncərləyirlər ki, hal gəlib onu aparmasın. 
Halın boynundakı muncuğu götürüb evdə saxlasan, hal o evə yaxın düşməz. 
 
Bir  kişinin  qırx  oğlu  varmış.  Bir  gün  onlar  namaz  qıldıqları  yerdə  daşa 
dönüblər.  Kişi  Allaha  şükür  eləyib  ki,  mənim  balalarım  ibadət  vaxtı  ölüblər. 
Allahın xoşuna gəlib kişiyə bir oğul da verib. 
Qırxlar piri o vaxtdan qalmadır. 
 
Gecə  yuxunu  qarışdırıbsansa,  səhər  durub  itə  çörək  atırsan,  toyuğa  dən 
verirsən, sonra gedib yuxunu suya danışırsan, xətər sovuşur. 
 
Göbəkdaşı bizim Üçtəpə tərəfdə, Arpa dağıyla Buğda dağının arasındadır. 
Uşağı  olmayan  qadınlar  Göbəkdaşına  gedərlər.  Qarınlarını  açıb,  göbəklərini  o 
daşın göbək yerinə qoyarlar, fırlanarlar ki, uşaqları olsun. 
 
Deyirlər,  Humay  adlı  bir  qadın  varıymış,  uşağı  olmurmuş.  Niyyət  eləyib 
gedir,  başını  bir  qayanın  üstünə  qoyub  yatır.  Ondan  sonra  uşağa  qalır.  O 
vaxtdan o qayaya Humay qayası deyirlər. Camaat ora ziyarətə gedir. 
 
Zəngəzurun  Qarakilsə  kəndindəki  Qırxqız  qayasının  dibində  bir  göl  var. 
Deyirlər,  bir  gün  qırx  qız  bu  göldə  çimirmiş.  Birdən  hay  düşür  ki,  qoşun  gəlir. 
Qızlar geyinməyə macal tapmırlar. Göyə üz tutub deyirlər: "Allah, sən bizi qurtar, 
rüsvay olmayaq!" 
Allah  bunların  sözünü  eşidir.  Qaya  paralanır,  qızlar  övliya  olub  qayaya 
çəkilir. 
İndi Qırxqız qayası ocaqdır. Camaat ora ziyarətə gedir. 
 
 
 
 

348 
 
Ġstifadə olunmuĢ 
 
ƏDƏBĠYYAT 
 
Mənbələr 
 
1.
 
Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (DA). Fond 90, siy. 1, iĢ 53. 
2.
 
Azərbaycan Respublikası DA. Fond 100. siy. 2, iĢ 791. 
3.
 
Azərbaycan Respublikası DA. Fond 894. siy. 4, iĢ 65. 
4.
 
Azərbaycan Respublikası DA. Fond 894. siy. 4, iĢ 119. 
5.
 
Azərbaycan Respublikası DA. Fond 894. siy. 7, iĢ 21, 22, 29. 
6.
 
Azərbaycan Respublikası DA. Fond 894. siy. 10, iĢ 1. 
7.
 
Azərbaycan Respublikası DA. Fond 28. siy. 1, iĢ 70. 
8.
 
Azərbaycan Respublikası SPĠH. DA. Fond 1, siy. 1, iĢ 24. 
9.
 
Azərbaycan Respublikası SPĠH. DA. Fond 1, siy. 2, iĢ 22 
10.
 
Azərbaycan Respublikası DA. Fond 28. siy. 1, iĢ 116. 
11.
 
Azərbaycan Respublikası SPĠH. DA. Fond 609. siy. 1, iĢ 71. 
12.
 
Azərbaycan Respublikası DA. Fond 980, siy .1, iĢ 190, 200. 
13.
 
Azərbaycan Respublikası DA. Fond 894, siy. 10, iĢ 80. 
14.
 
Azərbaycan Respublikası DA. Fond 
15.
 
"Азербайджан" qəzeti, 4 sentyabr, 1918 
16.
 
"Азербайджан" qəzeti, 23 oktyabr, 1918. 
17.
 
"Азербайджан" qəzeti, 28 oktyabr, 1918 
18.
 
"Азербайджан" qəzeti, 10 dekabr, 1918. 
19.
 
"Азербайджан" qəzeti, 17 oktyabr, 1919. 
20.
 
"Бакинский рабочий" qəzeti, 3 dekabr 1920. 
21.
 
"Коммунист" qəzeti, (rusca). Bakı, 20 iyul, 29 oktyabr 1920. 
21а.   Герадот. История. Л, 1972 
22.
 
Страбон. География. М, 1964. 
23.
 
Армянская  география  V  в.  (приписываемая  Моисею  Хоренскому  пер. 
К. Патканова). СПб, 1877. 
24.
 
История Армении. Фавоста Бузанда (IV в). Ереван, 1953. 
25.
 
История епископа Себеоса (VII век). Ереван, 1939. 
26.
 
Киракос Гандзакеци. История Армении (XIII в). Москва, 1976. 
27.
 
Рашид-Ад-Дин. Сборник летописей. Том I, Москва, 1952. 
28.
 
İskəndər  Bəу  Münşi  (Türkman).  Tarixi-aləm-arayi-Abbasi.  Tehran,  h.1314, 
s.762. 
29.
 
Ġrəvan  əyalətinin  icmal  dəftəri.  AraĢdırma,  tərcümə,  qeyd  və  əlavələrin 
müəllifləri  Ziya  Bünyadov  və  Hüsaməddin  Məmmədov  (Qaramanlı).  Bakı, 
1996. 

349 
 
30.
 
Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. AraĢdırma, qeyd və  Ģərhlərin  müəllifi 
Hüsaməddin  Məmmədov  (Qaramanlı).  Tərcümə  edənlər  Ziya  Bünyadov  və 
Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı). Bakı, 2001. 
31.
 
Gəncə-Qarabağ  əyalətinin  müfəssəl  dəftəri.  Ön  söz,  tərcümə,  qeyd  və 
Ģərhlərin müəllifi Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı). Bakı, 2000. 
32.
 
Dəftəri-müfəssəl  vilayəti-Rəvan-Ġstanbul,  BaĢbakanlık  Osmanlı  ArĢivi, 
Tapu-tahrir dəftərləri, 633, ss. 156, 324-328,330-333,360-365. 
33.
 
Dəftəri-icmal  vilayəti-Rəvan-Ġstanbul,  BaĢbakanlık  Osmanlı  ArĢivi,  Tapu- 
tahrir dəftərləri, 681, ss. 259-272, 310-323. 
34.
 
Ġrəvan  əyalətinin  sicil  dəftəri-Sofiya,  Kiril  və  Mefodi  kitabxanası 
(NBKM), OAK, 15529, v. 1-22. 
35.
 
Urut və Ġskəndərqalası livalarının müfəssəl dəftəri-Ankara, Tapu və Kadastro 
Kuyud-i Kadime ArĢivi, 199, v.111a-191a. 
36.
 
Sancak  tevcih  dəftəri-Ġstanbul,  BaĢbakanlık  Osmanlı  ArĢivi,  Kamil  Kepeci 
tasnifi, mükerre 523, v. 113-114. 
37.
 
III  sultan  Muradın  hicri  20  səfər  986-cı  (28  aprel  1578)  il  tarixli  fərmanı, 
Ġstanbul, BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Mühimmə dəftəri 32, sənəd 293. 
38.
 
Симеон  Ереванци.  Джамбр  (памятная  книга  зерцало  и  сборник  всех 
обстоятельств  святого  престола  Эчмиадзина  и  окрестных  монастырей). 
Москва, 1958. 
39.
 
Себеос  (рус.  пер)  -  История  епископа  Себеоса,  перевел  С.  Малхасян. 
Ереван, 1939. 
 
Azərbaycan dilində 
 
40.
 
Akif Muradverdiyev. Bir həsədin tarixi. Bakı, 2002. 
41.
 
Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət. Bakı, 1999 
42.
 
Azərbaycan  tarixi  (Z.Bünyadovun  və  Y.B.Yusifovun  redaksiyası  ilə).  I 
cild, Bakı, 1994. 
43.
 
Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989. 
44.
 
Azərbaycan tarixi xəritələri. Bakı, 1994. 
45.
 
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. X cild, Bakı, 1988. 
46.
 
Budaqov  B.Ə.,  Qeybullayev  Q.Ə.  Ermənistanda  Azərbaycan  mənĢəli 
toponimlərin izahlı lüğəti. Bakı, 1998. 
47.
 
Budaq Budaqov. Çay kimi çağlayan ömür. Bakı, 2002. 
48.
 
Bahadur Xanməmmədov. Didərgin Ģəhidlər. Bakı, 1995. 
49.
 
Deportasiya. 
Azərbaycanlıların 
Ermənistan  ərazisindəki  tarixi-etnik 
torpaqlarından deportasiyası. Bakı, 1998. 
50.
 
"DirçəliĢ XXI əsr" jurnalı 42, 2001. 
51.
 
Ermənistan  azərbaycanlılarının  tarixi  coğrafiyası.  (Tərtib  edəni  Sabir 
Əsədov). Gənclik, 1995. 

350 
 
51a.      ƏIi  Adıgözəlov.  Ermənistan  SSR-dəki  Azərbaycan  məktəblərinin  inkiĢafı 
tarixindən (namizədlik dissertasiyası). Bakı, 1986. 
52.  Əziz Ələkbərli. Qədim Türk - oğuz yurdu - Ermənistan. Bakı, 1994. 
53.
 
Əzəmət  Rüstəmli.  Qədim  oğuz  yurdu  Zəngəzurun  türk  mənĢəli  yer-yurd 
adları. Bakı, 1998. 
54.
 
Əbülqazi Bahadır xan. ġəcərei-tərakimə (XVII əsr). Bakı, 2002. 
55.
 
Firudin Ağasıoğlu. Azər xalqı. Bakı, 2000. 
56.
 
Fəzlullah Rəşidəddin. Oğuznamə (XIV əsr). Bakı, 1992. 
57.
 
Heydər Əliyev. Müstəqillik yolu. Bakı, 1997. 
58.
 
Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. VIII cild, Bakı, 2000. 
59.
 
Hidayət. Burdan min atlı keçdi. Bakı, 2004. 
59a. Hidayət. Ġrəvana yeddi məktub. Bakı, 2004. 
60.
 
Həsən Əliyev. Həyəcan təbili. Bakı, 1982. 
61.
 
Həbib Rəhimoğlu. Silinməz adlar, sağalmaz yaralar. Bakı, 1997. 
62.
 
Hamdullah Mustovfi Qəzvini. Zeyl-e tarix-e qozide. Bakı, "Elm" 1986. 
63.
 
Həmzə Vəli. Nüvədi kitabələri. Bakı, 1998. 
64.
 
Həmzə Vəli. Babək xürrəmdinin son taleyi. Bakı, 1992. 
65.
 
Xəlilov X.D. Qarabağın elat dünyası. Bakı, 1992. 
66.
 
Xalıq Koroğlu. Oğuz qəhrəmanlıq eposu. Bakı, 1999. 
67.
 
İsrafil  Məmmədov,  Sabir  Əsədov.  Ermənistan  azərbaycanlıları  və  onların 
acı taleyi. Bakı, 1992. 
68.
 
İsrafil Məmmədov, Sabir Əsədov. Cəlal müəllim. Bakı, 1996. 
69.
 
İsrafil Məmmədov. Tariximiz, torpağımız, taleyimiz. Bakı, 2002. 
70.
 
İqrar Əliyev, Kamil Məmmədzadə. Qarabağın Alban abidələri. Bakı, 1997. 
71.
 
İsmayıl  Musayev.  Azərbaycanın  Naxçıvan  və  Zəngəzur  bölgələrində  siyasi 
vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər). Bakı, 1996. 
72.
 
Ġslam ensiklopediyası. II cild (türk dilində) 
73.
 
İsmət  Binark.  Ermenilərin  türklere  yaptıkları  mezalim  ve  soyqırımın  arĢiv 
belgeleri. Ankara, 2001. (türk dilində). 
73a.  Azerbaycan  belgelerinde  ermeni  sorunu  (1918-1920). (türk  dilində).  Ankara, 
2001. 
74.
 
Kırızoğlu  M.  Fahreddin.  Dede-Korkut  Oğuznameleri.  Ġstanbul,  1952.  (türk 
dilində) 
75.
 
Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1982. 
76.
 
Qəmərşah  Cavadov.  Azərbaycanın  azsaylı  xalqları  və  milli  azlıqları.  Bakı, 
2000 
77.
 
Qiyasəddin Qeybullayev. Qədim türklər və Ermənistan. Bakı, 1992. 
78.
 
Qlinka S.N. Ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi. Bakı, 1995. 
79.
 
Qulu Kəngərli. Erməni lobbisi... Azərbaycan faciəsi. Bakı, 1992. 
80.
 
QızılbaĢlar tarixi. Bakı, 1995. 
81.
 
Məmmədsəid Ordubadi. Qanlı illər. Bakı, 1911. 

351 
 
82.
 
Məmiş Qasımov, Nazim Qasımov. Qaraçimənin qan yaddaĢı. Bakı, 2001. 
83.
 
Məhəmməd Həsən Vəliyev (Baharlı). Azərbaycan. Bakı, 1993. 
84.
 
Məşədixanım Nemət. Azərbaycanda pirlər. Bakı, AzərnəĢr, 1992. 
85.
 
Məşədixamm  Nemət.  Körpükənddə  konfrans.  Türkiyədə,  Elm  və  Həyat 
1997, 2. 
86.
 
Mxitar Qoş. Alban salnaməsi. Bakı, "Elm", 1993. 
87.
 
Mir  Möhsün  Nəvvab.  1905-1906-cı  illərdə  erməni-müsəlman  davası.  Bakı, 
1993. 
88.
 
Moisey Kalankatuklu. Alban tarixi. Bakı, "Elm", 1993. 
89.
 
Musa Urud. Urud. Bakı, 2000. 
90.
 
Musa Urud. Haqqın var yaĢamağa. Bakı, 2001. 
91.
 
Nazim Tapdıqoğlu. Laçın toponimləri. Bakı, 2002. 
92.
 
Nizami  Cəfərov.  Azərbaycanlılar:  Etnokulturoloji  birliyin  siyasi-ideoloji 
üfüqləri. Bakı, 2001. 
93.
 
Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı, 1993. 
94.
 
Rahib  Əkbərov,  Sadıq  Səlimov.  Azərbaycanın  dövlət  və  hüquq  tarixi.  Bakı, 
2002. 
95.
 
Roza Eyvazova. Əfqanıstanda türk mənĢəli toponimlər. Bakı, 1995. 
96.
 
Səid Nəfisi. Babək. Bakı, 1990. 
97.
 
Səməd Qarayev. Qazangöl həsrəti. Bakı, 2002. 
98.
 
Şəfiqə Əliyeva. Mənim anam. Bakı, 2001. 
99.
 
Teymur  Əhmədov.  Erməni  xəyanəti  və  ya  Andronik  Ozanyanın  qanlı 
əməlləri (1918-1920-ci illər). Bakı, 2001. 
100.
 
Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri. Bakı, 1998. 
101.
 
Vaqif Piriyev. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. Bakı, 2002. 
102.
 
Voroşil. Q. Qafqaz Albaniyası. Bakı, 1993. 
103.
 
Yaqub  Məmmədov.  Azərbaycan  tarixində  Heydər  Əliyev  Ģəxsiyyəti,  Bakı, 
2002. 
104.
 
Yesai Həsən Cəlalyan. Alban ölkəsinin qısa tarixi (1702-1722) Bakı, 1992. 
105.
 
Ziya  Bünyadov.  Azərbaycan  Atabəylər  dövləti  (1136-1225-ci  illər)  Bakı, 
1985.  
106.
 
Ziya Bünyadov. Dinlər, təriqətlər, məzhəblər. Bakı, 1997. 
 
Rus dilində 
 
107.
 
Аббас-Кули Ага Бакиханов. Гюлистан-и Ирам. Баку, 1991. 
108.
 
Агбалян. Письма из Зангезурского уезда. Мург. арм 3, 1990. 
109.
 
Адонц Н. Армения в эпоху Юстиниана. СПб, 1908. 
110.
 
Алекперов А.К. Поездка в Зангезур и Нахичеванский край. Исследование 
по археологии и этнографии Азербайджана. Баку, 1960. 

352 
 
111.
 
Алибегов  И.  Елезаветпольские  кровавые  дни  перед  судом  общества. 
Тифлис, 1906. 
112.
 
Армянский  геноцид.  Миф  и  реальность,  справочник  фактов  и 
документов, Баку, 2003. 
113.
 
Армянская  ССР.  Административно-территориальное  деление.  Ереван, 
1976. 
114.
 
Армянская  ССР.  Государственное  издательство  геофафической 
литературы. Москва, 1955. 
115.
 
Армянская этнография и фольклор. Ереван, 1989. 
116.
 
Армянские источники о монголах. Москва, 1962. 
117.
 
Армения. Открытый музей. Москва, 1969. 
118.
 
Армянско - русские отношение в XVIII веке. Ереван, 1964. 
119.
 
Арутюнян А. Кавказский фронт 1914-1917 гг. Ереван, 1971. 
120.
 
Арутюнян В. М. Селим. Ереван, 1994. 
121.
 
Асадов С. Миф о великой Армении. Баку, 1999. 
122.
 
Асадов С, Мамедов И. Терроризм (Причина и следствие). Баку, 2001. 
123.
 
Аристова Т. Курды Закавказья. Москва, 1966. 
124.
 
Бахтияр Наджафов. Лицо врага. Баку, 1993. 
125.
 
Байбуртян  В.А.  Армянская  колония  Новой  Джульфы  в  XVII  веке. 
Ереван, 1969. 
126.
 
Басни средневековой Армении. Ереван, 1982. 
127.
 
Величко В.Л. Кавказ. Санкт-Петербург, 1904. 
128.
 
Востриков П.А. Зангезур. СМПК 42, отд 2., 1907. 
129.
 
Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев. Баку, 1991. 
130.
 
Глинка С. Обозрение истории армянского народа. Москва, 1832. 
131.
 
Глинка  С.  Описание  переселения  армян  азербайджанских  в  пределы 
России. Москва, 1831. 
132.
 
Григорян  З.Т.  Присоединение  восточной  Армении  к  России.  Москва, 
1959. 
133.
 
Джалал Алиев. Наука истинна. Баку, 1998. 
134.
 
Джалал Алиев, Будаг Будагов.  Турки, азербайджанцы, армяне: Геноцид 
исторической правды. Москва, 2002. 
135.
 
Джастин Маккарти, Каролин Маккарти. Тюрки и армяне, руководство 
по армянскому вопросу (перевод с английского). Баку, 1996. 
136.
 
Заварян  С.  Экономические  условия  Карабаха  и  голод  1906-1907  гг. 
Санкт-Петербург, 1907. 
137.
 
Зангезурский  уезд.  Энциклопедический  словарь  Брокгауза  и  Ефрона, 
1894. 
138.
 
Зия Буниядов. Азербайджан в VII-IX вв. Баку, 1965. 
139.
 
Зелински  СП.  Экономический  быт  государственных  крестьян  в 
Зангезурском  уезде  Елизаветпольской  губернии.  Материалы  для  изучения 

353 
 
экономического быта государственных крестьян Закавказского края. Том IV, 
1886. 
140.
 
Кемал Алиев. Античная Кавказская Албания. Баку, 1992. 
141.
 
Конфликт в Нагорном Карабахе. Сборник статей. Баку, 1990. 
142.
 
Кулиева В.А. Роль и позиция мусульманского духовенства в социально-
культурной  жизни  Нахичевани,  Эриванской  губернии  и  Заигезура  в  XIX  - 
начале XX вв. 
143.
 
История армянского народа. Ереван, 1980. 
144.
 
Лисуов В.И. Персидский поход Петра I. Москва, 1951. 
145.
 
Мамедов С.А. Азербайджан по источникам XV - первой половины XVIII 
вв. 
146.
 
Мамедова  Ф.  Политическая  история  и  историческая  география 
Кавказской Албании. Баку, 1986. 
147.
 
Магда Нейман. Армяне. Санкт-Петербург, 1899. 
148.
 
Материалы Кавказской археологии, Том XIII, 1916. 
149.
 
Материалы  для  изучения  экономического  быта  государственных 
крестян Кавказского края. Том IV, Тифлис, 1886. 
150.
 
Медь в Зангезурском уезде. К., 1891. 
151.
 
Мурад Аджи. Европа, тюрки, Великая Степь. Москва, 1998. 
152.
 
Мешадиханым 
Неймат. 
Корпус 
эпиграфических 
памятников 
Азербайджана.  Том  III,  Арабо-персо-тюркоязычные  надписи  Нахчыванской 
Автономной  Республики  /XII  века  -  начало  XX  века/.  Йени  няшрляр  Еви, 
Баку, 2001. 
153.
 
Мешадиханым  Неймат.  Эпиграфические  памятники  Азербайджана 
эпохи Низами. Баку, Элм, 1991. 
154.
 
Населения Закавказья. Тифлис, 1928. 
155.
 
Папазян  А.Д.  Персидские  документы  Матенадарана.  Том  II,  Купчие 
(ХIV-ХVI вв.). Ереван, 1968. 
156.
 
Папазян А.Д. Персидские документы Матенадарана. Том  I, Указы (ХV-
ХVI вв.). Ереван, 1956. 
157.
 
Папазян  А.Д.  Персидские  указы  Матенадарана  (1601-1650  гг.).  Ереван, 
1959. 
158.
 
Пагирев  Д.  Алфавитный  указатель  к  пятиверстной  карте  Кавказского 
края. Тифлис, 1913. 
159.
 
Памятная книга Елизаветпольской губернии на 1914 г. Тифлис, 1914. 
160.
 
Первая  всеобщая  перепись  населения  Росийской  империи.  Том  XIII. 
Елизаветпольская губерния (1904). 
161.
 
Петрушевский  И.П.  Очерки  по  истории  феодальных  отношений  в 
Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX в., Л., 1949. 
162.
 
Преступления 
армянских 
террористических 
и 
бандитских 
формирований против человечества (ХIХ-ХХI вв.). Баку, Элм, 2002. 

354 
 
163.
 
Пчелина  Е.Г.  Армянские  памятники  на  территории  Азербайджанской 
ССР. 
164.
 
Сисиан (Справочник-путеводитель). Ереван, 1987. 
165.
 
Собрание декретов и приказов Армянской ССР. Ереван, 1923. 
166.
 
Соловьев С.М. Чтения и рассказы по истории России. Москва, 1989. 
167.
 
СМОМПК, вып.13. Тифлис, 1892, стр. 126-127. 
168.
 
Статистическое  описание  Нахичеванской  провинции.  Санкт-Петербург, 
1833. 
169.
 
Тер-Гевондян А.Н. Армения и арабский халифат. Ереван, 1977. 
170.
 
Орджоникидзе Г. Статьи и речи. Том I. Москва, 1956. 
171.
 
Мешадиханым 
Неймат. 
Корпус 
эпиграфических 
памятников 
Азербайджана. Баку, 2001. 
172.
 
Урусов. Поездка в село Герус Зангезурского участка. К., 1872. 
173.
 
Чавчавадзе И.Г. Армянские ученые и вопиющие камни. Тифлис, 1902. 
174.
 
Шавров Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье. СПб, 1911. 
175.
 
Шопен  И.  Исторический  памятник  состояния  Армянской  области  в 
эпоху ее присоединения к Российской империи. Санкт-Петербург, 1852. 
176.
 
Шульгин Ф. Путевые заметки по Зангезурскому уезду. К., 1873. 
177.
 
Эзов  Г.А.  Сношения  Петра  Великого  с  армянским  народом.  Санкт-
Петербург, 1898. 
178.
 
Ямполски З.И. Древняя Албания. III-I вв. до нашей эры. Баку, 1962. 
179.
 
Якобсон  А.Л.  Закономерности  в  развитии  средневековой  архитекту 
ры IХ-ХV вв. Санкт-Петербург, 1987. 
 
180.
 
http:.multimar.comi1391.htm 03.09.2002. 
181.
 
http:.sisian.amcityadmru.htm 02.09.2002. 
183.
 
http:.cilicia.comarmo5baghaberd.html 03.09.2002. 
184.
 
http:.cilicia.comarmo5zorakarer.html 03.09.2002. 
185.
 
http:.cilicia.comarmo5meghri.html 03.09.2002. 
186.
 
http:.cilicia.comarmo5karan.html 03.09.2002 
187.
 
http:.cilicia.comarmo5goris.html 02.09.2002. 
188.
 
http:.cilicia.comarmo5sisavan.html 03.09.2002. 
189.
 
http:.cilicia.comarmo5ughtasar.html 03.09.2002. 
190.
 
http:.cilicia.comarmo5kotratscaravan.html 03.09.2002. 
191.
 
http:.cilicia.comrediscoversy.html 02.09.2002.