Ġdeya və layihə müəllifi
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ġəhərcik kəndi Bölgənin ən qədim azərbaycanlı kəndlərindən biridir. Qafan rayon mərkəzindən 7 km Ģimalda Oxçu çayının sol sahilində yerləĢmiĢdir. Kənd hər tərəfdən meĢələr, dağlar və yamyaĢıl bağlar ilə əhatə olunmuĢdur. Kəndin yaxınlığındakı qədim qəbiristanda aparılan arxeoloji qazıntılar buradakı üçqat qəbirlərin 3 min ildən çox tarixi olduğunu göstərmiĢdir. Qafan Ģəhərinin və qədim Qır (Qız) qalasının bilavasitə yaxınlığında yerləĢən ġəhərcik çox qədim zamanlardan bölgənin inzibati, mədəni və ticarət mərkəzi kimi tanınmıĢdır. ġəhərcik kəndinin yaxınlığındakı qədim kilsənin 913-cü ildə Alban hökmdarı Senekərimin qızı ġahan Duxt tərəfindən tikilməsi və bu hadisənin kilsə divarında həkk edilərək, indiki günlərimizə qədər gəlib çatması faktı da, ġəhərciyin Qafqaz Albaniyasının əhəmiyyətli yaĢayıĢ məntəqələrindən biri olduğunu göstərir. ġəhərcik kəndində Bəndər padĢahın qəbri deyilən ziyarətgah və 7 böyük Dağdağan ağacının ətrafındakı qədim pir hələ atəĢpərəstlik dövründə bu yerlərdə insanların məskunlaĢdığını göstərən dəlillərdir. 1905 və 1918-ci illərdə bölgənin bütün azərbaycanlı kəndləri kimi ġəhərcik kəndi də daĢnak ideologiyasının təsiri altında quduzlaĢmıĢ ermənilərin hücumuna məruz qalmıĢ, kənd dağıdılmıĢdır. 1918-ci ildə Andronikin və Nijdenin quldur dəstələrinin hücumlarını ġəhərciyin 140 nəfərlik könüllü dəstəsi uzun müddət dəf etmiĢ, kənd camaatı Qır qalasına sığınaraq, orada səngər qurmuĢ və kəndlərini noyabrın sonlarına qədər mərdliklə müdafiə etmiĢlər. 1918-ci ilin dekabrında erməni toplarının yaylım atəĢlərindən Qır qalası dağıdılmıĢ, kənd camaatı Zəngəzurun qarlı dağ aĢırımlarından keçərək, Naxçıvanın Əylis, Dırnıs və Yaycı kəndlərinə pənah aparmıĢlar. 1921-22-ci illərdə camaatın bir hissəsi yenidən ġəhərciyə qayıdaraq kəndi bərpa etmiĢlər. Rayonda ilk dünyəvi azərbaycanlı məktəbi 1923-cü ildə məhz ġəhərcikdə öz dövrünün tanınmıĢ ziyalısı, əməkdar müəllim Cəlal Zeynalov tərəfindən açılmıĢdır. Bu məktəb 1937-ci ildə orta məktəbə çevrilmiĢdir. 1931-ci ildə ġəhərcikdə kolxoz təĢkil edilmiĢ və bu kolxoz 1960-cı ilə qədər fəaliyyət göstərmiĢdir. Bu dövrdə ġəhərcikdə 200-dən artıq ev olmuĢ, mindən çox əhali yaĢamıĢdır. Böyük Vətən Müharibəsində ġəhərcik camaatından 86 nəfər iĢtirak etmiĢ, onlardan 31 nəfəri geriyə qayıtmamıĢdır. 1960-cı ildə ġəhərcik kəndi ləğv edilmiĢ, Qafan Ģəhərinin qəsəbəsinə çevrilmiĢdir. 1988-ci ilin noyabrında isə Qərbi Azərbaycanın bütün aborigen əhalisi kimi, ġəhərcik camaatı da öz ata-baba torpaqlarından deportasiya olunmuĢlar. ġəhərcik oğulları Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsində mərdliklə mübarizə aparmıĢ və 6 nəfər Ģəhid vermiĢdir. Qarabağ torpaqlarının azadlığı uğrunda Ģəhidlik zirvəsinə ucalmıĢ, ġəhərciyin mərd oğulları - Ġbadov ġirzad CavanĢir oğlu, Bayramov Ġlyas Ġsa oğlu, Abbasov Müzəffər Oruc oğlu, 217 Muradov Sabir Yaqub oğlu, Mehdiyev Nurəddin Bəxtiyar oğlu, Nəbiyev Ġqor ġəkər oğlu artıq bütün Azərbaycanın övladlarına çevrilmiĢlər. ġəhərcik kəndinin toponimləri: Arpa zəmisi, Qır qalası, Qızıl daĢ, Ağdərə, Almalıq, Buzxana, Vənət, Bozlu dərə, Yal yurd, Nəcəf yeri, Göyrum, Pir dərəsi, Xusdub, Sulu dərə, Pir Həmzə, Kəsik daĢ, Kərəm çeĢməsi, Qurd qayası, Gəncəbuta bulağı və s (68, 10). (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Zəngəzurun tanınmıĢ ağsaqqalı, Əməkdar jurnalist Abdulla Ġbrahimova təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). Yuxarı Girətağ kəndi Qafan rayonunun mərkəzindən 15 km Ģimal-Ģərqdə BərguĢad dağ silsiləsinin ətəklərində, Çəməndağı, Çıraq obalı, Buru dəyə dağlarının arasında AĢağı Girətağ kəndindən 3 km məsafədə yerləĢir. Girətağ sözünün mənasını izah edən, əslən bu kənddən olan tədqiqatçı alim RəĢid Təhməzoğlu ara dağ, dağ arası kənd mənasını verən farsca "gilətağ" sözündən yarandığını bildirir. Girətağ kəndinin qədim yaĢayıĢ məskəni olmasını sübut edən kənd ətrafında xeyli sayda maddi mədəniyyət abidələri vardır. Son dövrə qədər qalmıĢ qədim Alban kilsəsinin qalıqları, "Bərə pir" adlı ziyarətgah, Girətağ - Tatev yolunun üstündə, Körpü çayı deyilən yerdəki qədim məzarlıqdakı Alban qəbirləri kəndin Ģərqində yerləĢən məzarlıqdakı yerli sakinlərin "Bel daĢı" adlandırdıqları qəbirüstü daĢ abidə burada insanların çox qədimdən məskunlaĢdığını göstərir. "Bel daĢı" sənduqəsinin üzərində yonulmuĢ ox, qalxan, öküz, əlində nizə vəhĢi heyvanı ovlayan atlı təsvirləri və bu təsvirlərin fonunda heç bir yazının olmaması daĢ abidənin yazıdan əvvəlki mədəniyyət dövrünə aid olduğunu göstərir. Girətağ - Tatev yolunun üstündə I ġah Abbasın dövründə tikilmiĢ karvansaranın qalıqları, "Təkevli və Təzəxan" adlanan yerdəki yolçu damları orta əsr müsəlman dövrünün maddi mədəniyyət abidələri kimi əhəmiyyət daĢıyırdı. Girətağ kəndində 1886-cı ildə 537 nəfər, 1897-ci ildə 328 nəfər, 1926-cı ildə 225 nəfər, 1939-cu ildə 359 nəfər, 1959-cu ildə 310 nəfər, 1979-cu ildə isə 120 nəfər azərbaycanlı yaĢamıĢdır. Girətağ kəndi həm 1905-ci ildə, həm də 1918-ci ildə ermənilərin təcavüzünə məruz qalmıĢdır. 1918-ci il hadisələri zamanı Girətağ kəndində daĢnakların baĢçısı polkovnik Mukiç öldürülmüĢdür. BaĢçılarının intiqamını almaq məqsədilə daĢnaklar öz qüvvələrini yenidən təĢkil edərək, noyabr ayında Girətağ kəndinə 3 tərəfdən hücuma keçmiĢ, kəndi dağıtmıĢ, əhalinin bir hissəsini qətlə yetirmiĢlər. Kənd sakinləri Quru dəyə, Kiçik kaha, Damlar yalı, Haça qaya istiqaməti ilə qaçaraq Gığı dərəsi kəndlərini adlayıb, min bir əzab əziyyətlə Culfaya, oradan isə Arazı keçərək, o tay Culfasına pənah aparmıĢlar. Lakin, Ģah qoĢunları bu binəsib 218 insanlara rəhm etməyərək, onları silah gücünə, yenidən geriyə qaytarmıĢlar. Yollarda aclıqdan, soyuqdan və xəstəlikdən çoxlu sayda itki verən girətağlılar Yuxarı Əylis kəndinə və Zəngilan bölgəsinə səpələnmiĢlər. 1921-ci ilin yazında 150 evlik Girətağ camaatından 50 ailə yenidən öz kəndlərinə dönmüĢlər. Yuxarı Girətağ kəndində 1924-cü ildə ibtidai məktəb açılmıĢ, 1927-ci ildə isə bu məktəb 7 illik məktəbə çevrilmiĢdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Girətağ məktəbi Qafan rayonunda ilk azərbaycanlı məktəbi idi. Yuxarı Girətağda 1930-cu ildə kolxoz qurulmuĢ, 1950-ci ildə isə AĢağı Girətağ kolxozuna birləĢdirilmiĢ, daha sonra isə sovxoza çevrilmiĢdir. Ġkinci Dünya Müharibəsində Yuxarı Girətağ kəndindən 41 nəfər iĢtirak etmiĢ, onlardan 25 nəfəri geriyə qayıtmamıĢdır. 50-ci illərdən sonra Girətağ kəndinin tənəzzülü baĢlamıĢ, kənd əhalisi tədriclə köçərək, Bakı və Sumqayıt Ģəhərlərində məskunlaĢmıĢlar. 1988-ci ildə kənddə cəmi 15 ailə qalmıĢdı. Həmin ilin dekabrın 12-də Girətağ kəndi tamamilə boĢaldıldı, kənd sakinlərinə nə ev əĢyalarını götürmək, nə də evlərini dəyiĢmək mümkün olmadı. Hal hazırda Girətağ camaatı Bakı və Sumqayıt Ģəhərlərində, AbĢeron rayonunun Xırdalan və Mehdiabad qəsəbələrində, Sulu təpə və Məmmədli kəndlərində məskunlaĢmıĢlar. Girətağ kəndindən çıxmıĢ, tanınmıĢ partiya, dövlət, elm xadimləri və hərbçilərdən RəĢid Bünyadovun, Bilal Kərimovun, Əlipənah Rzayevin, Mənzilə Rzayevanın, Ermənistan SSR Ali Sovetinin deputatları Fatma Əzizovanın, Mənsimə Cəfərovanın, Azərbaycan Ali Sovetinin deputatları, Bilal Kərimovun, Eldar Abbasovun, General-mayor Teymur Bünyadovun adlarını qeyd etmək yerinə düĢərdi. Qarabağ müharibəsində Ģəhid olmuĢ, rota komandiri leytenant Bəbirov Mədət Ġsa oğlu Girətağ kəndindəndir (48, 12). (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə RəĢid Təhməzoğluna təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). SĠSYAN RAYONU Zəngəzurun ərazisinin (4505.0 km 2 ) üçdə bir hissəsindən çoxu Sisyan rayonunun payına düĢür. Sisyan rayonu Qərbi Azərbaycan torpaqlarında yaradılmıĢ, indi Ermənistan Respublikası deyilən ölkənin ərazicə ən böyük rayonu olmaqla, sahəsi 1719 km 2 təĢkil edir. Sisyan rayonu cənub-Ģərqdən Gorus rayonu ilə, cənubdan Qafan rayonu ilə, Ģimal-qərbdən Dərələyəzlə (indi ermənilər adını Vayk qoyublar) və Naxçıvan MR ilə həmsərhəddir. Zəngəzur və BərguĢad silsilələri arasında yerləĢən Sisyan rayonunun yaĢayıĢ məntəqələri dəniz səviyyəsindən 1400-2300 m. hündürlükdə yerləĢir. Rayonun ən yüksək nöqtəsi dəniz səviyyəsindən 3552 m. hündürlükdə yerləĢən ĠĢıqlı zirvəsidir. 219 Zəngəzurun ən bol sulu çayı olan Bazarçay öz uzunluğunun 1/3-dən çoxunu Sisyan rayonunun ərazisindən keçirir. Bazarçay öz axarı boyunca dar dərələrdən terras Ģəkilli landĢaft uzunu axaraq müxtəlif yerlərdə Ģəlalələr əmələ gətirir. Zaqafqaziyanın ən gözəl Ģəlalələrindən biri, 18 metr hündürlükdən tökülən ġəki Ģəlaləsi də Bazarçayın üzərində ġəki kəndinin yaxınlığında yerləĢir (200, 474). Sisyan rayonunda havanın orta illik temperaturu 6°C, yanvarda -4, -12, iyulda +8, +17°C təĢkil edir. Qısa tarixi oçerk Sisyan rayonu Qafqazda ən qədim yaĢayıĢ məskənlərindən biridir. Qafqaz Albaniyasının Sisakan mahalı və müxtəlif vaxtlarda yarımmüstəqil knyazlıqlar kimi mövcud olmuĢ Sünik vilayətinin paytaxtlarından biri də Sisyan rayonundakı ġalat qəsəbəsi olmuĢdur. Sisyan adı yazılı mənbələrdə ilk dəfə Moisey Kalankatuklunun "Alban tarixi" əsərində (88, III kitab XVI fəsil) çəkilir. Bu ad ərəb, fars mənbələrində Sisəcan, Sisiyan, Sisakan Ģəklində çəkilmiĢdir. Toponim ilk dəfə "Sisian" formasında XIV əsrdə Kirakos Qanzaketsinin "Tarix"ində (26, 224) iĢlədilmiĢdir. Sisyana, eləcə də bütövlükdə Kür-Araz arasına sakların gəliĢi bizim eradan öncə VII əsrdə baĢlamıĢdır. Əslində "Sisyan" sözü "Sisakan" sözünün təhrif edilmiĢ formasından baĢqa bir Ģey deyildir. Məhz bu yerlərdə yaĢayıĢ məskənlərinin salınması, əksər tayfa və törəmələrin formalaĢması sakların gəliĢi ilə bağlı olmuĢdur. Saklar ən böyük türk tayfalarından olub, eradan öncə IV-III minilliklərdə, Tibet ətrafından, Çinin Ģimalından qoparaq Volqa çayı boyunca səpələnərək, Qazaxıstana, Krıma, Qara dəniz sahillərinə, eradan öncə I minillikdə isə Qafqaza yayılmıĢlar. Ümumiyyətlə, saqalar (saklar) Xəzər dənizindən Altay dağlarına, Əfqanıstandan Sibir tayqalarına qədər yayılmıĢ (55, 77) böyük bir tayfa olmuĢlar. Çin qaynaqlarında sakların Syunnu boylarının adı çəkilir. Çox güman ki, Sisyan mahalının da daxil olduğu, Göyçə gölündən Qarabağa qədər böyük bir ərazini əhatə edən Sünik vilayətinin adı da bu tayfanın adı ilə bağlı olmuĢdur. Sakların 5 böyük tayfasından (Sisaklar, Ərsaklar, Skitinlər - Ġskitlər, Pasianlar, Gökərlər) birinin Si sakları, digərinin isə Ər sakları olması və onların bir arealda, qonĢu ərazilərdə, indiki Zəngəzur (Sisakan) və Qarabağ (Arsak) torpaqlarında məskunlaĢması da bizim ulu babalarımızın Sak tayfası ilə bağlılığına Ģəhadət verən tutarlı tarixi faktlardır (95, 63). Sisyan rayonunda tarixi eradan öncəki II-III minilliyə gedib çıxan qayaüstü rəsmlərin bir çox göstəriciləri ilə Krım və Qazaxıstan kurqanlarında tapılan rəsmlərə, Qobustan və Gəmiqaya abidələrinə oxĢaması, həmin rəsmlərdəki maral, 220 at, dəmir ucluqlu ox, kaman, ov səhnələrinin təsvirləri bu ərazilərin aborigen əhalisinin məhz türkdilli tayfalar, o cümlədən, saklar olduğunu göstərir. Sisyan tarixin qədim dövrlərində Sünik vilayətinin tərkib hissəsi olaraq, ya müstəqil knyazlıq Ģəklində, ya da Albaniyanın tərkibində idarə olunmuĢdur. Tarixi mənbələrdə xristianlığın Qafqazda erkən təĢəkkül tapdığı qədim yaĢayıĢ məntəqələrindən biri kimi, Sisyanın ġalat və Əngələvid kəndlərinin adı çəkilir. Ġstər orta əsr, istərsə də son dövr erməni tarixĢünaslığında Sünikin (Sisakanın) "böyük Ermənistanın" Ģərq vilayəti adlandırılması erməni tarixçilərinin uydurmalarından baĢqa bir Ģey deyildir. Məsələ burasındadır ki, X əsrə qədər Sisakanda, eləcə də Zəngəzurda bir nəfər də erməni olmamıĢdır. Buranın əhalisi xristian və bütpərəst albanlar və prototürklər - saklar və kimmerlər olmuĢlar. VIII əsr erməni tarixçisi Stefan Sünikski qeyd edirdi ki, "onun zamanında Sünikdə və Arsakda sünik və arsak dilində danışırdılar" (146, 106). Diqqət yetirin: erməni dilində yox, sünik və arsak dilində (özü də bu sözləri erməni tarixçisi söyləyir)! Sünik dili sisaklarının, arsak dili ərsaklarının dili deyilmi? BaĢqa bir tarixi mənbədə (25, 28;29) isə deyilir: "571-ci ildə Sünik hakimi üsyan edərək ermənilərdən ayrıldı və Ġran Ģahı Xosrovdan xahiĢ etdi ki, Sünik torpağının arxivini Dvindən Bərdə Ģəhərinə köçürsün, onun ölkəsinin sərhədini Azərbaycana daxil etsin və ermənilərin adları onların üstündən götürülsün. ġahın əmri yerinə yetirildi". Bu nə deməkdir? Necə yəni ermənilərin adı süniklilərin üstündən götürülsün, necə yəni süniklilər üsyan edib ermənilərdən ayrıldılar. Bu sualların izahı çox sadədir. Yəni Sünik əhalisi erməni deyildi və üsyan edərək ermənilərdən ayrılmıĢdır. Görünür, Sünik nə vaxtsa zorla ermənilərin hakimiyyəti altına keçirilibmiĢ ki, indi onlar üsyan edərək ayrılıb və Ģahdan Azərbaycanın tərkibinə qatılmağı xahiĢ etmiĢlər. Sisyan rayonunun ərazisi erkən orta əsrlərdən baĢlayaraq müxtəlif müharibələrin və mübarizələrin mərkəzində olmuĢdur. Ərəb xilafətinin Qafqazda üzləĢdiyi ən güclü müqavimət hərəkatından biri də Sisyan rayonu ilə bağlıdır. Babəkin son döyüĢlərinin aparıldığı Urud qalası və Babəkin tutularaq xilafətə təhvil verildiyi ġəki qalası da Sisyan rayonunun ərazisindədir. Sisyan rayonu da bütün Zəngəzur kimi, əvvəl Səlcuq türklərinin, sonra Moğol-tatarların (yeri gəlmiĢkən böyük türk sərkərdəsi Çingiz xanın da sakların Qara-tatar qoluna aid olduğu söylənilir) daha sonra Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların hakimiyyəti altında olmuĢdur. Sisyanın sonrakı tarixi də bir neçə yüz il türk hökmranlığı (Əmir Teymur, Səfəvilər, Osmanlı imperiyası, Nadir Ģah, Qarabağ xanlığı) ilə bağlı olmuĢdur. Bu dövrdə Sisyan rayonunun ayrı-ayrı kəndləri qala-Ģəhər tipli yaĢayıĢ və inzibati mərkəzlər kimi formalaĢmıĢdır. Bu inzibati mərkəzlərdə ya azərbaycanlılar, yaxud da islamı qəbul etmiĢ Orbelian, Məlik Safraz, Məlik Bağır 221 və s kimi alban, gürcü və ya erməni mənĢəli feodallar və onların nəsilləri hakimiyyətdə olmuĢlar. 1813-cü ildə Rusiya və Ġran arasında bağlanmıĢ Gülüstan müqaviləsindən sonra Sisyan rayonu Rusiyanın tabeçiliyinə keçmiĢdir. 1828-30-cu illərdə Ġranın Xoy, Salmas, Ərdəbil və s. əyalətlərindən xeyli sayda erməni ailələri köçürülüb, Sisyan rayonunun müxtəlif kəndlərinə yerləĢdirilmiĢdir. 1877-ci ildə Rusiyadan köçürülmüĢ yüzə yaxın malokan (duxaborlar) ailəsi Sisyan rayonunun Bazarçay və Borisovka kəndlərinə yerləĢdirilmiĢdir. Sisyan rayonunda XX əsrin əvvəllərində 76 yaĢayıĢ məntəqəsi olmuĢdur ki, onların 58-də azərbaycanlılar yaĢamıĢdır. 1886-cı ildə Sisyan rayonunda yaĢayan əhalinin 13145 nəfəri erməni, 8642 nəfəri isə azərbaycanlı olmuĢdur, baĢqa sözlə, azərbaycanlılar əhalinin 40%-ə qədərini təĢkil etmiĢlər. 1918-ci ildə Andronik Ozanyanın talançı dəstəsi Sisyan rayonunun azərbaycanlı kəndlərində daĢı-daĢ üstə qoymamıĢdır. DaĢnak quldurları azərbaycanlı kəndlərinin demək olar ki, hamısını yandırıb dağıtmıĢlar. O dövrdə bu rayonda yaĢayan 12 min azərbaycanlıdan 5 minə yaxını qətlə yetirilmiĢ, yaxud deportasiya zamanı aclıqdan, soyuqdan və yoluxucu xəstəliklərdən tələf olmuĢdur. Sisyan rayonunun deportasiya olunmuĢ azərbaycanlılarının yalnız kiçik bir qismi (2800 nəfər) 1921-ci ildən baĢlayaraq, öz ata-baba yurdlarına qayıtsalar da, deportasiyaya və soyqırıma məruz qalan insanların böyük əksəriyyəti geriyə dönməmiĢ, Naxçıvan, Laçın, Qubadlı, Cəbrayıl, Füzuli, Ağdam, Bərdə, Tərtər və s. rayonlarda məskunlaĢmıĢlar. Sovet hakimiyyəti illərində rayonun bir sıra azərbaycanlı kəndləri (Ağkənd, ġam, Vağudi, Dərəkənd, ġəki, Qalacıq, Qıvraq, Dəstəgert, ƏliĢar, Əlili, Püsək) ya ləğv edilmiĢ, yaxud erməniləĢdirilmiĢ, ya da qarıĢıq kəndlərə çevrilmiĢdir. Bu dövr ərzində Sisyan rayonunda 14 yaĢayıĢ məntəqəsinin adı erməniləĢdirilmiĢdir. 1988-ci il qaçqınlığına qədər Sisyan rayonunun 38 yaĢayıĢ məntəqəsindən yalnız 11-də azərbaycanlılar yaĢayırdı (Urud, Vağədi, Ağdü, Qızılcıq, ġəki, Dəstəgird, QızılĢəfəq (ġıxlar), Ərəfsə, Comərdli, Sofulu, Murxuz). Sisyan rayonunun əhalisinin 35%-ni təĢkil edən azərbaycanlılar 1988-ci ilin sonlarında axırıncı nəfərinə kimi deportasiya olunaraq, əsasən Bakı və Sumqayıt Ģəhərlərində məskunlaĢdılar. 222 Sisyan rayonunda 1988-ci ilə qədər mövcud olmuĢ azərbaycanlı KƏNDLƏRĠ Ağudi kəndi Sisyan rayonunun ən böyük azərbaycanlı kəndidir. Sisyan Ģəhərindən 5 km cənub-Ģərqdə Bazarçay (Vorotan) çayının sol sahilində Uz, Noravan və Vağudi kəndlərinin əhatəsində yerləĢir. Kəndin adının mənası barədə müxtəlif versiyalar olsa da, dəqiq məlumat yoxdur. Bu da kəndin çox qədimdən bina olması ilə əlaqədardır. Çox güman ki, kəndin adı ilk vaxtlar "AğUD" Ģəklində olmuĢdur. Kəndin yaxınlığındakı VağUDi və UrUD kəndlərinin adındakı "ud" topomorfantının olması çox güman ki, hələ eranın əvvəllərində bu yerlərdə məskunlaĢmıĢ ud tayfalarının adları ilə bağlıdır. Mərhum akademik Ziya Bünyadov deyirdi ki, Zəngəzurun qədim tarixinin açarını Ağud-Vağud-Urud üçbucağında axtarmaq lazımdır. Kəndin adının "Ağ düz" - "Böyük düz" anlamında izahı fikrimizcə, xalq etimologiyasından baĢqa bir Ģey deyildir. Sisyan azərbaycanlıları kəndin adını "Ağdü" Ģəklində tələffüz edirlər. Hal-hazırda ermənilər bu kəndin adını Aqxitu qoymuĢlar. Ağudi camaatı tarixən heyvandarlıqla, quĢçuluqla, meyvə-tərəvəzçiliklə, habelə tütünçülüklə məĢğul olmuĢlar. Kəndin qədim tarixini sübut edən onlarla abidə (yaxud onun qalıqları) - qədim Alban qəbiristanlığının və kilsəsinin qalıqları (maraqlıdır ki, bu yerə Anabat ("ana beyit" sözü qədim Sibir türklərində qəbiristanlıq mənasındadır)), tağlı körpü, qala yeri, alban memarlıq mədəniyyətinə məxsus məĢhur "Ağudi qəbirüstü abidəsi" və s. vardır. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, Zəngəzurun bütün azərbaycanlı kəndləri kimi, Ağudidə də 1918-ci ildə müsəlman qətliamını törədən quldur Andronikin daĢnak dəstələri misli görünməmiĢ vəhĢiliklər törətmiĢ və bu zaman Ağudi məscidini yerlə yeksan etmiĢlər. Ağudi kəndinin bulaqları, örüĢ və əkin yerləri, kəndin ətrafındakı dağlar, dərələr və s. adları təmiz Azərbaycan türkcəsindədir (Yeddi novlu bulaq, Yamac bulağı, Naxır bulağı, Top söyüd bulağı, Göl yeri, Ağ düz, Göyərçinli, NiyazdüĢən, Mir Əhməd, BeĢ günlük, Qırmızı çınqıl, Qaranlıq kaha, Mikayıl əkən, Pərxan dərəsi, ĠĢıqlı dağı, Qızıl boğaz, Arpa təpəsi, Buğda təpəsi, Qarnı yarıq, Qızıl qaya, Çürük qaya, Qız-oğlan qayası, Mal daĢ, Dəvəboynu, Dəyirman burnu və s.). Ağudi kəndində 1831-ci ildə 60 nəfər, 1873-cü ildə 450 nəfər, 1886-cı ildə 903 nəfər, 1897-ci ildə 1162 nəfər, 1914-cü ildə 1070 nəfər, 1922-ci ildə 298 nəfər, 223 1931-ci ildə 496 nəfər, 1970-ci ildə 1222 nəfər, 1988-ci ildə 2000 nəfər azərbaycanlı əhali yaĢamıĢdır. Ağudi kəndi bölgədə öz qoçaq, vurub-tutan, igid insanları ilə ad çıxarmıĢ, ermənilərin qarĢısında həmiĢə mərd-mərdanə dayanmıĢdır. 1905-06-cı illərdə Sisyan rayonunda gedən erməni-müsəlman davaları zamanı Ağudi camaatı əsl qəhrəmanlıq göstərmiĢdir. Erməni daĢnaklarının baĢçısı Stepan Stepanyanı məhz Ağudi kəndində el qəhrəmanı Eyvaz kiĢi boğazına ĢiĢ soxaraq öldürmüĢdür. Ağudi camaatı 1918-ci ildə də daĢnaklara qarĢı mərdliklə mübarizə aparmıĢ, lakin qeyri-bərabər döyüĢdə 1918-ci ilin sentyabrında Andronikin quldur dəstəsi kəndi yandırmıĢ, 300-dən çox azərbaycanlını qətlə yetirmiĢ, salamat qalanlar isə Kilsəli aĢırımını aĢaraq, Minkənd-Molla Əhmədli yolu ilə Laçın rayonuna, oradan isə ġuĢa, Ağdam, Bərdə rayonlarına, Qubadlı yolu ilə Qubadlı, Cəbrayıl, Füzuli, Beyləqan, ĠmiĢli, Saatlı, Sabirabad rayonlarına gəlib çıxmıĢlar. BeĢ ilə qədər qaçqınlıq həyatı yaĢayan bu insanlar yalnız 1922-ci ildə tədricən öz doğma ocaqlarına qayıtmıĢlar. Ağudi kəndində 1931-ci ildə kolxoz təĢkil edilmiĢ, Yedigar kiĢi kolxozun ilk sədri olmuĢdur. Ağudi kolxozu ermənilərin apardığı antiazərbaycan siyasətinin qurbanı olaraq, 1971-ci ildə özündən iki dəfə kiçik erməni kəndi olan Noravan kolxozuna birləĢdirilmiĢdir. Ağudidə ilk tədris ocağı 1900-cü ildə 4 sinifli molla məktəbi Ģəklində açılmıĢdır. Sovet hökumətinin ilk illərində Ağudi kəndində ibtidai məktəb, 1937-ci ildə 8 illik məktəb, müharibədən (1941-1945) sonra isə orta məktəb açılmıĢdır. Ağudi kəndi öz ziyalıları ilə məĢhur bir azərbaycanlı kəndi kimi bölgədə tanınmıĢdır. Azərbaycanın xalq yazıçısı Əli Vəliyev, xalq Ģairi Məmməd Araz, akademik Həsən Əhmədov, general-mayor Ədil Məhərrəmov öz soy kökləri ilə Ağudi torpağına bağlı olan Azərbaycanın görkəmli insanlarıdırlar. 1988-ci ilə qədər Ağudi kəndində müasir üslubda tikilmiĢ, 300 yerlik mədəniyyət evi, 700 Ģagirdin təhsil aldığı, dövrün tələblərinə cavab verən məktəb binası, kitabxana, iki mağaza, bir bufet, tibb məntəqəsi və elektrik dəyirmanı var idi. 1988-ci ilin dekabrında bütün Zəngəzur camaatı kimi Ağudi kəndinin 2000 nəfər əhalisi son nəfərinədək öz doğma yurdlarını tərk etməyə məcbur olaraq Azərbaycana gəlmiĢ, Bakı, Sumqayıt, Naxçıvan, DaĢkəsən və s. rayonlarda məskunlaĢmıĢlar. Ağudi camaatının bütün mülkiyyəti, əmlakı və ev əĢyaları əllərindən alınmıĢ, 70-dən çox ev ermənilər tərəfindən zəbt edilmiĢdir. Qarabağ uğrunda gedən döyüĢlərdə 50-dən çox ağudili gənc erməni qəsbkarlarına qarĢı vuruĢmuĢ, onlardan 9 nəfəri Ģəhid olmuĢdur: Zülfəliyev Hicran ƏliĢ oğlu, Quliyev Qulu Əyyub oğlu, Cəfərov Babək Tapdıq oğlu, Məmmədov Razim Bədəl oğlu, Məmmədov Altay Amanxan oğlu, Məmmədov Sabir Amanxan oğlu, Dünyamalıyev Ġmran CavanĢir oğlu, Qasımov Mühit Əli oğlu, Rüstəmov Ramiz Əbdülqasım oğlu. 224 Kapitan Quliyev Qulu Əyyub oğlu Kəlbəcər uğrunda gedən döyüĢlərdə böyük qəhrəmanlıq göstərmiĢ, ölümündən sonra Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə "Azərbaycan bayrağı ordeni" ilə təltif edilmiĢ, xatirəsi əbədiləĢdirilmiĢdir. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Zülfəliyev Talıb Bəhram oğluna təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). Comərdli kəndi Sisyan rayonunun azərbaycanlılar yaĢamıĢ dağ kəndidir. Rayon mərkəzindən 18 km qərbdə dəniz səviyyəsindən 2500 metr yüksəklikdə, Təzəkənd kəndindən 6 km, Ərəfsə kəndindən 3 km məsafədə yerləĢir. Comərdli kəndi təmiz havası, saf, diĢ göynədən bulaqları, gözəl Alp çəmənliyi olan yaraĢıqlı dağ kəndidir. Kəndin bulaqları toplaĢaraq Xırda çay adlanan, kəndə xüsusi yaraĢıq verən dağ çayını əmələ gətirirdi ki, həmin çay Ərəfsə kəndindən keçən Dəli çaya qovuĢur və Sisyan rayon mərkəzi yaxınlığında Bazar çaya tökülürdü. Comərdli sözü kəndin binasını qoymuĢ Comərd kiĢinin adı ilə bağlıdır. Bu kəndi 2 qardaĢ - Kərbəlayı Comərd və Alagöz Məhəmməd salmıĢlar. Kənddə yaĢayan insanların hamısı bu iki qardaĢın törəməsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, müstəqil dövlətimizin banisi və qurucusu, xalqımızın ümummilli lideri cənab Heydər Əliyevin atası Əlirza kiĢinin və anası Ġzzət xanımın ulu babaları Comərd kiĢi olmuĢdur. 1918-ci ilə qədər Comərdli kəndində 110 ev olmuĢ, 800-dən çox adam yaĢamıĢdır. 1918-ci ilin yayında Andronikin daĢnak qoĢunu Comərdli kəndinə hücum etmiĢ, lakin comərdlilərin ciddi müqaviməti ilə rastlaĢmıĢlar. Kəndin Çala yurd deyilən yerində güclü atıĢma olmuĢ və bu döyüĢdə Andronikin məĢhur bir polk komandiri Comərdli sakini Əyyub Əmiraslan oğlu tərəfindən öldürülmüĢdür. Bir neçə gün sonra daha mütəĢəkkil Ģəkildə təĢkil olunaraq, Comərdliyə hücum edən daĢnaklar kəndi yandırıb, talamıĢ, 100-dən çox kənd sakinini qətlə yetirmiĢlər. Azərbaycan milli torpaqĢünaslıq və ekologiya elmlərinin banisi, Milli Akademiyamızın yaradıcılarından biri, görkəmli ictimai-siyasi xadim akademik Həsən Əlirza oğlu Əliyev bu qanlı qırğınların canlı Ģahidi kimi ömrünün son günlərinə qədər həmin hadisələri xatırlayır, comərdlilərin qeyri-bərabər döyüĢdə düĢmənə qarĢı necə fədakarlıqla döyüĢməsini, kəndlərinin dağıdılıb yandırılmasını, bir əmisinin atın tərkinə aldığı 10 yaĢlı oğlunun arxadan atılan erməni gülləsindən ölməsini, digər əmisinin isə arvadı və südəmər körpə qızı ilə kəndin kənarındakı bir mağarada gizlənməsini, ermənilərin mağaraya hücumu zamanı isə son patrona kimi atıĢdığını, axırda isə daĢnakların mağaraya girərək əmisinin baĢını kəsdiyini, əmisi arvadını və südəmər uĢağı isə süngü ilə min bir əzab verərək öldürdüklərini, Comərdli camaatının çoxlu itkilər verdikdən sonra dağlarla qaçaraq, Naxçıvana 225 pənah aparmasını yana-yana, erməni daĢnaklarına qarĢı sonsuz bir nifrət hissi ilə danıĢırdı (47, 43). Comərdli camaatı Taxta körpüdən keçib Sisyan yurdu və Mərcanlı yaylağını aĢaraq, Naxçıvana getmiĢ, Culfanın və ġərurun kəndlərində məskunlaĢmıĢlar. 1923-cü ildə kənd camaatının bir hissəsi yenidən Comərdliyə qayıtmıĢ və doğma kəndlərini bərpa etmiĢlər. Comərdlidə 1927-ci ildən 4 siniflik ibtidai məktəb açılmıĢ, 70-ci illərdə isə 8 illik məktəbə çevrilmiĢdir. 1935-ci ildə kənddə kolxoz qurulmuĢ, kolxoz 1960-61-ci ildə Ərəfsə kolxozu ilə birləĢdirilmiĢ, 1971-ci ildə isə Təzə kənd, Ərəfsə və Comərdli kolxozlarını əhatə edən mərkəzi erməni kəndi Təzə kənd olmaqla "Tasik" sovxozu yaradılmıĢdır. Comərdli kəndinin ətrafındakı bütün yerlərin adlarını comərdlilər özləri qoyduqlarına görə bu toponimlər təmiz Azərbaycan türkcəsindədir: ġırran bulaq, Əli bulağı, Sarı bulaq, Xırda çay, Təknə göl, Laləli bulağı, Sandıq daĢ, Qoyun dağılan, Çala yurd, Dəvə boynu, Ərzurum, GamıĢ uçan, Vənli dərə, Sallıq, QaravıĢ daĢı, Əhməd yoxuĢu, Səlim gədiyi və s. Böyük Vətən Müharibəsində 40-a yaxın comərdlili iĢtirak etmiĢ, onlardan 17-si geri qayıtmamıĢdır. 1988-ci ildə Comərdli kəndində 45 ev var idi, 200-ə yaxın adam yaĢayırdı. 1988-ci ilin dekabr ayında Qərbi Azərbaycanda olan bütün ellərimiz kimi, Comərdli kəndi də boĢaldıldı. 1991-ci ildə ermənilər Comərdli kəndinin adını dəyiĢdirib Tanahat qoymuĢlar. Comərdlilər hal hazırda Naxçıvan, Bakı və Sumqayıt Ģəhərlərində məskunlaĢıblar. Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda gedən döyüĢlərdə Comərdli camaatı fəal iĢtirak etmiĢ və 4 nəfər (Əkbərov Faiq, Əkbərov Azər, Cəbiyev ElĢən, Rüstəmov Elxan) Ģəhid vermiĢdir. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Abbas Muxtarova təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). Dəstəkerd kəndi Dəstəkerd kəndi Sisyan rayon mərkəzindən 21 km cənubda, Sofulu kəndindən 4 km, ġıxlar kəndindən 7 km məsafədə yerləĢən 100 evli, 500-ə qədər əhalisi olan azərbaycanlı kəndi idi. Dəstəkerd sözü Sasanilər dövründə Albaniyada feodalın Ģəxsi mülkü olan torpaqlar üzərində irsi mülkiyyət forması anlamında olan fars sözü "dastakert"dən götürülmüĢdür. Dəstəkert kəndi qədim yaĢayıĢ məskənlərindən olmuĢdur. Kəndin yuxarısında yerləĢən köhnə qəbiristanlıqda uzunluğu 2-2,2 metrə çatan sənduqə formalı, üstü alban əlifbası ilə yazılı qəbir daĢları da bu kəndin qədim yaĢayıĢ məskəni olduğunu sübut edir. Dəstəkerd kəndi 1918-ci ildən erməni quldur dəstələri tərəfindən dağıdılmıĢ, kənd əhalisi dağ yolu ilə Murxuz kəndindən keçərək, Dəmirli yaylağını 226 aĢıb, Culfa rayonunun Ləkətağ kəndinə qaçmıĢlar. Sonradan kənd camaatının bir hissəsi Qubadlı rayonunun Xocahan kəndinə və Füzuli rayonunun Molla Məhərrəmli kəndinə köçərək, orada məskunlaĢmıĢlar. Onu da qeyd edək ki, 1905- 06-cı illərdəki erməni - müsəlman davası zamanı Dəstəkert kəndindən 40-50 ailə köçərək, Qarabağa getmiĢ, indiki Yevlax rayonunun Malbinəsi və Qoyunbinəsi kəndlərində məskunlaĢmıĢlar. Azərbaycanın xalq Ģairi Qasım Qasımzadənin ailəsi də bu illərdə Dəstəkert kəndindən köçmüĢdür. 1933-cü ildə baĢ vermiĢ zəlzələdən sonra 40-50 ailə Dəstəkert kəndindən köçərək Cəbrayıl rayonunun Ġsaqlı kəndinə getmiĢdir. 1921-22-ci illərdə kənd camaatının bir hissəsi geri qayıdaraq, yandırılıb, dağıdılmıĢ ata-baba yurdlarını bərpa etmiĢlər. Dəstəkert kəndində XIX əsrdə molla məktəbi fəaliyyət göstərmiĢdir. Burada dövrün tanınmıĢ ruhanisi, Ġstanbulda ali ruhani təhsili almıĢ ġamxal Əfəndi dini və dünyəvi elmlərdən dərs demiĢdir. Sovet hökumətinin ilk illərində Dəstəkert kəndində ibtidai məktəb açılmıĢ, 1952-ci ildə isə kənddə rus, erməni və Azərbaycan dillərində tədris aparılan beynəlmiləl orta məktəb açılmıĢdır. 1930-cu ildə Dəstəkert rayonunda kolxoz yaradılmıĢ, lakin sonradan kolxoz təsərrüfatı özünü doğrultmamıĢ, 1956-cı ildə ləğv edilərək, əmlakı Qızıl Ģəfəq kolxozuna vermiĢdir. Dəstəkert rayonda yeganə azərbaycanlı qəsəbəsi idi. 1947-ci ildə Dəstəkertdə mis-molibden mədəninin iĢə salınması kəndin həyatında mühüm tarixi əhəmiyyətli hadisə oldu. Mədənin iĢə salınması ilə Dəstəkert qəsəbəyə çevrildi, kəndin ətrafında 100-dən çox birmərtəbəli fin evləri və doqquz beĢmərtəbəli bina inĢa edildi. Mədəndə iĢləyən 1000-ə qədər adam burada məskunlaĢdı. Dəstəkertdə çıxarılan molibden emal edilmək üçün Çelyabinsk Ģəhərinə, mis isə Ermənistanın Allahverdi rayonuna göndərilirdi. Filiz ehtiyatının azlığı səbəbindən Dəstəkert mis- molibden mədəninin fəaliyyəti 1969-cu ildə dayandırıldı. Elə həmin ildə qəsəbədə tibb alətləri zavodu açıldı ki, burada iĢləyənlərin 80%-dən çoxunu azərbaycanlılar təĢkil edirdi. Böyük Vətən Müharibəsində Dəstəkert camaatından 78 nəfər iĢtirak etmiĢ, onlardan 37 nəfəri geriyə qayıtmamıĢdır. Partiya və dövlət xadimi, əslən Dəstəkertdən olan Abdullayev Yunis Ramazan oğlu polkovnik rütbəsində 1945-ci ildə Almaniya torpaqlarında həlak olmuĢdur. Dəstəkert kəndindən 2 kiçik dağ çayı axırdı: Haça qaya çayı və Təkbarmaq çayı. Bu çaylar Sisyan Ģəhərinin yaxınlığında Bazarçaya tökülürdü. Təkbarmaq çayının üzərində DaĢ körpü adlanan 6 metr uzunluğunda, 1,5 metr enliyində, bütöv bir sal daĢdan ibarət təbii körpü - keçid var idi. Dəstəkert kəndinin bütün toponimləri təmiz Azərbaycan türkcəsindədir: Soyuq bulaq, Armudlu bulaq, Sap dərə, Yelli yurd, Kotan düzü, ġərbət içilən, Taxt yurd, Çəmənlik, ġıx Əhməd piri, Qara qəyə piri, Haça qaya. 227 1988-ci ildə Dəstəkert camaatı deportasiya olunaraq, öz etnik torpaqlarından çıxarılmıĢlar. Hal hazırda bu kəndin adamları Bakı, Sumqayıt, Naxçıvan, Mingəçevir Ģəhərlərində, AbĢeron və Xızı rayonlarında məskunlaĢmıĢlar. Dəstəkert kəndində anadan olmuĢ Cəfərov Xansuvar Surxay oğlu Qarabağ uğrunda gedən döyüĢlərdə qəhrəmancasına həlak olmuĢdur. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Azər Hüseynova təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). Ərəfsə kəndi Sisyan rayonunun cənub-qərbində rayon mərkəzindən 20 km məsafədə yerləĢən qədim azərbaycanlı kəndidir. "Ərəfsə" sözü ilk dəfə xet dilində eradan öncə rast gəlinir və kiçik ölkə, qala mənasını daĢıyır. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Ərəfsə adının türk mənĢəli kəngərli tayfasının adı ilə bağlılığı da ehtimal olunur. Həm Culfa rayonunun ərazisindəki Ərəfsə kəndi, həm də Sisyan rayonundakı Ərəfsə kəndi kəngərlilərin Sofulu tayfasına mənsub insanların məskunlaĢması nəticəsində yaranmıĢdır. 1590-cı ilə aid Türkiyə arxiv sənədlərində Ərəfsə və Ərəfsəcik kəndlərinin adları çəkilir. Çox güman ki, bu kəndlər Culfa və Sisyan rayonundakı Ərəfsə kəndləridir. Maraqlıdır ki, hər iki kəndin camaatı digər kəndi "O üz Ərəfsə" adlandırır. Ərəfsə kəndinin ərazisində yerləĢən üstü Alban əlifbası ilə yazılı sənduqə formalı onlarla qəbir daĢları, ərəb əlifbası ilə yazılı erkən orta əsrlərə məxsus qoç heykəlli qəbir daĢları, Taxtakörpü çayının üzərindəki tağbənd formalı daĢ körpü, Qızıl kilsə adlanan qədim Alban məbədi və s. abidələr kəndin qədimliyini sübut edən tutarlı faktlardır. Ərəfsə kəndinin Böyük Ġpək yolunun üzərində yerləĢməsi fikri də maraqlıdır. Ərəfsə kəndinin toponimləri də qədim türk-oğuz mədəniyyəti ilə bağlıdır: Teymur yurdu (Əmir Teymurun hərbi düĢərgəsinin burada yerləĢdiyi güman edilir), Uz qəbri, ġotlanlı yurdu, Camal qalası (Əmir Teymurun sərkərdələrindən birinin adıdır), Mərcanlı çuxuru, qaçaq Süleyman bulağı, Mustafa bulağı, Sarı yataq, Qaraoğlan vurulan yer, Salvartı dağı. Ərəfsə kəndi qaçaq Nəbinin, qaçaq Süleymanın oylaqlarından biri olmuĢdur. "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə (1728-ci ildə) Ərəfsə kəndində iki müsəlman və bir xristian ailəsinin yaĢadığı göstərilir (30, 236). Ərəfsə kəndində 1831-ci ildə 19 nəfər, 1873-cü ildə 169 nəfər, 1914-cü ildə isə 300 nəfər azərbaycanlı yaĢamıĢdır. 228 1918-ci ilin 21 sentyabrında Andronikin quldur dəstəsi qonĢu Zabazadur, Ortogiz, Murxuz, Comərdli kəndləri kimi, Ərəfsə kəndini də vəhĢicəsinə dağıtmıĢ, bir gündə Ərəfsə kəndindən 192 adamı qətlə yetirmiĢdir. Ərəfsə camaatı Culfa rayonunun Qazançı, Naxçıvanın Küzlüt kəndlərində məskunlaĢmıĢlar. Ərəfsə camaatı yalnız 1930-31-ci illərdə Sisyana qayıtmıĢ və tamamilə yandırılmıĢ Ortogiz kəndinin camaatı ilə birlikdə Ərəfsə kəndində məskunlaĢmıĢlar. Zabazadur kəndinin camaatı isə köçərək, Orta Asiyaya getmiĢlər. Ərəfsə kəndində ibtidai məktəb 1930-cu ildə açılmıĢ, 1978-ci ildə isə 8 illik məktəbə çevrilmiĢdir. Kənddə 1931-ci ildə kolxoz yaradılmıĢ, kollektiv təsərrüfat "Kirov kolxozu" adlandırılmıĢdır. Kolxoz 1970-ci ildə qonĢu azərbaycanlı kəndi Comərdli və erməni kəndi Tasik kolxozları ilə birləĢdirilərək mərkəzi Tasik kəndi olmaqla sovxoza çevrilmiĢdir. Birinci Dünya Müharibəsində Ərəfsə camaatından 150 nəfər iĢtirak etmiĢ, onlardan 90 nəfəri həlak olmuĢdur. 1988-ci ilin qarlı, çovğunlu dekabr ayında erməni saqqallılarının silahlı hücumu nəticəsində Ərəfsə camaatı ata-baba yurdlarını, illərcə yığdıqları var- dövləti tərk edərək, piyada Gomur dağını aĢaraq, ġahbuzun Kolanlı kəndinə pənah gətirdilər. Hal hazırda Ərəfsə camaatı Naxçıvan MR-də, AbĢeron rayonunda, Bakı və Sumqayıt Ģəhərlərində məskunlaĢmıĢlar. Qarabağ uğrunda gedən döyüĢlərdə 4 nəfər Ərəfsə sakini qəhrəmanlıqla həlak olmuĢdur. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Oqtay Sadıqova təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). Qızılcıq kəndi Sisyan rayon mərkəzindən 5-6 km Ģimal-Ģərqdə, Gorus-Yerevan Ģosse yolunun yaxınlığında, ġəki kəndindən 3 km Ģərqdə yerləĢmiĢ, ərazicə çox da böyük olmayan azərbaycanlı kəndi idi. Tarixi araĢdırmalar göstərir ki, Qızılcıq kəndinin əsasını XVII əsrin sonu -XVIII əsrin əvvəllərində Türkiyənin Diyarbəkir bölgəsindən gəlmiĢ çələbilər və məmmədlilər tayfası qoymuĢdur. Bu kəndin qonĢu Vağudi və ġəki kəndləri ilə tarixən sıx qohumluq əlaqələri olmuĢdur. "Qızılcıq" toponiminin "zoğallı yer" Ģəklində izahı (46, 207) o qədər də inandırıcı görünmür. Ona görə ki, bu yerlərdə, ümumiyyətlə, zoğal ağacı bitmir. Fikrimizcə, kəndin Qızılcıq adlandırılması ya çələbilərin Diyarbəkirdə yaĢadıqları yerin adı ilə bağlıdır, ya da kəndin Ģimalında sarı-qızılı rəngə çalan təpəliklə əlaqədardır. Kəndin ərazisindəki bütün toponimlər təmiz Azərbaycan türkcəsindədir: Yəhya bulağı, Qablama bulaq, Çömçə bulaq, Seyid suyu, MərfəĢ təpə, Çəpər qaya, Qanqallı çuxur, Kəmənd hasarı, QoĢavul və s. 229 Qızılcıq inzibati ərazi etibar ilə əvvəllər Qarakilsəyə, sonra isə Sisyan Ģəhər sovetinə tabe idi. Qızılcıq kəndində 1873-cü ildə 165 nəfər, 1886-cı ildə 287, 1897-ci ildə 407 nəfər, 1914-cü ildə 441 nəfər əhali olmuĢdur. 1988-ci ildə kənddə 117 ev var idi, 700-ə qədər adam yaĢayırdı. Qızılcıq kəndi 1918-ci ildə Andronikin quldur dəstəsi tərəfindən dağıdılmıĢ, kənd məscidi yandırılmıĢdır. Əhalinin bir hissəsi qırılmıĢ, salamat qalan hissəsi isə Minkənd, Laçın, Füzuli, Cəbrayıl və Naxçıvana qaçmağa məcbur olmuĢdur. Qızılcıq kəndi bir neçə il sahibsiz qalmıĢ, yalnız 1925-ci ildə 73 nəfər öz doğma kəndinə qayıtmıĢ, 1931-ci ildə onların sayı 292 nəfərə çatmıĢdır. Qızılcıq kəndində 1932-ci ildə ibtidai məktəb açılmıĢ, məktəbin ilk direktoru Urud kəndindən Həbib Bayramov olmuĢdur. Kənddə 1934-cü ildə kolxoz təĢkil edilmiĢ, 1960-cı ildə kolxoz qonĢu ġəki kolxozu ilə birləĢdirilmiĢ, 1964-cü ildə ayrılaraq müstəqil fəaliyyət göstərmiĢ, 1968-ci ildə isə Sisyan "Süni mayalanma sovxozu"na birləĢdirilmiĢdir. Qızılcıq kəndindən 80 nəfər Ġkinci Dünya Müharibəsində iĢtirak etmiĢ, onlardan 55 nəfəri qayıtmamıĢdır. Kənddə səkkiz illik məktəb, klub, 5000-dən çox kitab fondu olan kitabxana var idi. Görkəmli tənqidçi-alim, yazıçı Qulu Xəlilov Qızılcıq kəndində anadan olmuĢdur. 1988-ci ilin dekabrının ilk günlərində Sisyan rayonunun digər azərbaycanlı kəndləri kimi, Qızılcıq kəndinin də əhalisi millətçi erməni dəstələri tərəfindən zor gücünə doğma yurdlarından deportasiya olundular. Kənd əhalisinin bir hissəsi pay- piyada, qurĢağa qədər qarın içərisi ilə Sarı yoxuĢ - EĢĢək meydanı – Minkənd yolu ilə Laçın rayonuna, bir hissəsi isə Ərikli dağını aĢaraq, ġahbuz rayonuna pənah apardılar. Qızılcıq kəndindəki evlərdən bəziləri Bakı erməniləri ilə dəyiĢdirilsə də, əksər qızılcıqlılar öz evlərini dəyiĢə bilmədilər. Ġndi Qızılcıq kəndində ermənilər yaĢayır. Kəndin adını dəyiĢdirib ĠĢxansar (ĠĢıqlıdağ) qoyublar. Hal-hazırda Qızılcıq kəndinin adamları Bakı, Sumqayıt, ġamaxı, Xızı və s. rayonlarda məskunlaĢmıĢlar. Qızılcıq kəndinin iki nəfər qəhrəman oğlu (Ağayev Nadir Bayram oğlu və Mirzəyev Yunis Famil oğlu) Qarabağ uğrunda gedən döyüĢlərdə Ģəhid olmuĢdur. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə ġərifov ġirin Abdin oğluna təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). ġıxlar kəndi (1940-cı ildən Qızıl ġəfəq) Sisyan rayonunun mərkəzindən 13 km. cənub-qərbdə Murxuz, Sofulu, Dəstəkert, Axlatyan və Bnunis kəndlərinin yaxınlığında yerləĢmiĢdir. ġıxlar kəndinin adı çox güman ki, burada yaĢamıĢ, yaxud bu kəndin binasını qoymuĢ 230 ġeyx nəslindən olan adamlarla bağlıdır. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda ondan artıq ġıxlar kəndi vardır. Kənddə heç zaman ermənilər yaĢamamıĢdır. ġıxlar kəndində 1831-ci ildə 44 nəfər, 1873-cü ildə 312, 1886-cı ildə 306, 1897-ci ildə 544, 1914-cü ildə 585 nəfər yaĢamıĢdır (206). Kəndin yaxınlığında qədim Alban kilsəsinin və 1918-ci ildə dağıdılmıĢ müsəlman məscidinin qalıqları, eləcə də qədim qəbir daĢları bu yerlərdə əhalinin ən azı 500 il öncə məskunlaĢdığını göstərən əlamətlərdəndir. ġıxlar kəndinin ətrafındakı bulaqların (DaĢ çeĢmə, Molla çeĢməsi, TurĢ su, Tahir bulağı, BəĢir çeĢməsi, Kom söyüd bulağı, Əyri çay və s.), örüĢ və əkin yerlərinin (Çuxurlar, Gölyazı, Çaxnıqlar, Tatar düzü, Qabaq biçənək, Dağıstan, DaĢlı güney, Düz zəmi, Babəkən və s.), dərələrin və dağların (Su dərəsi, Ağ dərə, Ərəfsə dərəsi, Baba oğlu dərəsi, Qızıl qaya, Hərəmlər dağı və s.) adları da onu göstərir ki, burada ta bineyi-qədimdən Azərbaycan türkləri məskun olmuĢlar. 1918-ci ilin martında ġıxlar kəndi Andronikin quldur dəstəsi tərəfindən dağıdılmıĢ, əhalisinin bir hissəsi qılıncdan keçirilmiĢ, digər hissəsi isə Kala dağından aĢaraq Culfa rayonuna pənah gətirmiĢdir. Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Zəngəzurun digər azərbaycanlı kəndlərinin əhalisi kimi, ġıxlar camaatı da, yenidən öz doğma kəndlərinə qayıtmıĢlar. 1931-ci ilin siyahıya alınmasında ġıxlar kəndində 411 nəfər əhali yaĢadığı bildirilir. Otuzuncu illərdə kəndin sürətli inkiĢafı baĢlamıĢ, 1935-ci ildə kənddə kolxoz yaradılmıĢ, sonralar Sofulu heyvandarlıq sovxozu ilə birləĢdirilmiĢdir. 1920-ci ildə kənddə ibtidai məktəb açılmıĢ, Ġkinci Dünya Müharibəsindən sonra isə orta məktəbə çevrilmiĢdir. Ġkinci Dünya Müharibəsində ġıxlar kəndində 72 adam iĢtirak etmiĢ, onlardan 34 nəfəri geri qayıtmamıĢdır. Kənddə orta məktəb, klub, kitabxana, kino qurğusu, rabitə Ģöbəsi, uĢaq bağçası, tibb məntəqəsi var idi. 1988-ci ildə ġıxlar kəndində 90 ev var idi və 700 adam yaĢayırdı. 1988-ci ildə kəndin qaçqınlıq tarixi təkrar olundu. Erməni millətçiləri respublika hökuməti səviyyəsində, rayon partiya, sovet və inzibati orqanlarının rəhbərliyi ilə noyabrın ikinci yarısında bir həftə ərzində kəndin əhalisinin bütün mülkiyyətini, ev-eĢiyini əlindən alıb dağlarla, Naxçıvan MR-na, Laçın, Kəlbəcər rayonlarına qovmuĢlar. Kənd kolxozunun bütün mülkiyyəti ermənilərə qalmıĢdır. Hal hazırda Qızıl ġəfəq kəndinin camaatı Bakı, Sumqayıt, Naxçıvan və Mingəçevir Ģəhərlərində məskunlaĢmıĢlar. Qızıl ġəfəqlilərdən iki nəfəri - Əliyev Süleyman Xanzadə oğlu və Əhmədov Nəcəf Hikmət oğlu Qarabağ döyüĢlərində Ģəhid olmuĢlar. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Ģöbəsinin müxbir üzvü, görkəmli tarixçi-alim Vəli Əliyev, general- mayor Vahid Əliyev Qızıl ġəfəq kəndindəndirlər. 231 1991-ci ildə ermənilər Qızıl ġəfəq kəndinin adını dəyiĢdirərək Torunik etmiĢlər. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Tahirov Hüseyn Mahacir oğluna təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). Murxuz kəndi Sisyan rayon mərkəzindən 26 km cənubda Sofulu kəndinin 1 km-də yerləĢən dağ kəndidir. Murxuz kəndi Sisyan rayonunun Naxçıvan sərhəddində ən sonuncu azərbaycanlı kəndidir. Mənbələrdə kəndin adı Murquz, yaxud Murqus Ģəklində çəkilir. Kəndin girəcəyində yerləĢən qədim qala və qalanın ətrafındakı nə vaxtsa mövcud olmuĢ yaĢayıĢ evlərinin qalıqları, habelə, çox güman ki, Alban əlifbası ilə yazılı qəbir daĢlarının mövcudluğu Murxuz kəndinin çox qədim tarixindən xəbər verir. Kəndin adındakı "uz" termini bu yerin oğuzlarla bağlılığını göstərən əlamətdir. Sisyan rayonunda Uz, Ortogiz (bəlkə də orta Uz - müəll.) kəndlərinin olması da dediyimizi təsdiq edən faktlardandır. Mənbələrdə bu kəndin Sofulu tayfalarının yaylaq yeri olması da qeyd edilir (46, 344). Murxuz kəndi "Qırxlar piri"nin ətəyində yerləĢir. Tarovlu yaylağı və Uz qəbri adlı təpəlikdən baĢlanan Çiçəkli çayı Murxuz kəndinin içindən keçərək, kəndin bağlarını və örüĢ yerlərini ikiyə bölür. Kəndin cənubundan keçən Böyük çay isə Qırxlar piri və Əyri dağ hündürlüyündən baĢlayırdı. Hər iki çay Murxuz kəndinin ərazisində birləĢərək Böyük çay adı ilə Sisyan rayon mərkəzi yaxınlığında Bazar çaya tökülürdü. Murxuz kəndinin toponimləri də təmiz Azərbaycan türkcəsindədir: Xələfli bulağı, DaĢ bulaq, TurĢ su bulağı, Dərzili yurdu, Böyük qurban təpəsi, Kiçik qurban təpəsi, Yarğan dibi, Kopar düzü, Yal yurd, Kopar dərəsi, Sirikli yurdu, Dəmirli dağ, Əyri dağ, Çiçəkli yaylağı, Çadır daĢ. Kənddə 1886-cı ildə 138 nəfər, 1914-cü ildə 190 nəfər adam yaĢamıĢdır. 1918-ci ildə Andronikin quldur dəstəsi Murxuz kəndini dağıtmıĢ, kənd camaatı Culfa rayonunun Qazançı və Xanağa kəndlərinə qaçmıĢlar. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra, 1922-ci ildə Murxuz camaatının bir hissəsi öz ata-baba yurdlarına qayıtmıĢ, dağılmıĢ kəndlərini yenidən bərpa etmiĢlər. Kənddə ilk ibtidai məktəb 1938-ci ildə açılmıĢdır. O vaxta qədər kənd uĢaqları qonĢu Sofulu kəndində təhsil almıĢlar. Səkkiz illik məktəb isə yalnız 1975-ci ildə açılmıĢdır. 1933-cü ildə kənddə kolxoz qurulmuĢ, 50-ci illərdə bu kolxoz Sofulu kolxozu ilə birləĢdirilmiĢ, 1966-cı ildə isə həmin kolxozların bazasında Sofulu qoyunçuluq sovxozu yaranmıĢdır. 232 1988-ci ildə Murxuz kəndində 35 ev olmuĢ, 200-dən çox əhali yaĢamıĢdır. Kənddə 8 illik məktəb binası, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var idi. 1988-ci ilin payızında Zəngəzurun bütün azərbaycanlı kəndləri kimi, Murxuz kəndinin camaatı da, ermənilər tərəfindən zorla öz dədə-baba yurdlarından qovulmuĢlar. Kənd sakinləri Məzəddin AtakiĢiyev və Asabil Abbasov erməni kəndi Əngələviddən keçərkən vəhĢicəsinə döyülmüĢ, ağır bədən xəsarəti almıĢdır. Murxuz camaatı hal-hazırda Bakı, Sumqayıt, Mingəçevir Ģəhərlərində, Naxçıvan MR-da və Xızı rayonunda məskunlaĢmıĢlar. Murxuz kəndinin sakinlərindən olan iki qardaĢ Azərbaycanın müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizədə Ģəhidlik zirvəsinə yüksəlmiĢlər: Ġsaqov ġahin DadaĢ oğlu - 20 Yanvar Bakı faciəsində həlak olmuĢ, Ġsaqov DadaĢ oğlu isə 1994-cü ildə Murov dağda gedən döyüĢlər zamanı qəhrəmanlıqla həlak olmuĢdur. 1990-cı ildə ermənilər kəndin adını dəyiĢərək Tsqut qoymuĢdular. Birinci Dünya Müharibəsində Sofulu camaatından 33 nəfəri cəbhəyə çağırılmıĢ, onlardan 17-si geriyə qayıtmamıĢdır. 1938-ci ildən Sofulu kənd sakini Süleyman Ġmanov qolçomaq kimi tutularaq güllələnmiĢ, onun oğlu ġahgəldi Ġmanov isə 1941-ci ildə qolçomaq ailəsi kimi öldürülmüĢdür. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Hacı Elbrus Abdullayevə təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). Sofulu kəndi Sofulu kəndi Sisyan rayonunun əzəldən Azərbaycan türkləri yaĢayan kəndlərindən biridir. Sofulu kəndi Sisyan rayonunun mərkəzindən 18 km cənub- qərbdə Dəstəkert kəndi ilə Murxuz kəndi arasında, Əyri çayın sol sahilində yerləĢir. Sofulu və onun ətrafında bütün yer adları təmiz türk toponimləridir. Sofulu kəndinin adına XVII-XVIII əsrə aid mənbələrdə rast gəlinir. Sofulular qədim türk tayfası olub, adlı-sanlı Kəngərli tayfasının bir qoludur. V əsrdə Orta Asiyadan Qafqaza köç etmiĢ kəngərlilər cənubi Qafqazın bir çox yerlərində məskunlaĢmıĢlar. Türk tayfalarının ikinci böyük köçünə aid olan kəngərlilərin Qərbi Azərbaycana gəliĢindən sonra cənubi Qafqazın bir çox yerlərində Sofulu adı ilə bağlı kənd, oba və yaĢayıĢ yerləri yaranmıĢdır. Belə ki, Cəbrayıl, Ağdam və Qafan rayonlarında Sofulu kəndi, Yevlax, Qarayazı, Qazax, Ağdam, eləcə də Orta Asiyada sofulularla bağlı çoxlu toponimlər indi də qalmaqdadır. Sofulu kəndinin yaĢı VII-VIII əsrə gedib çıxır. Kəndin Ģimal-qərbində olan üst-üstə üç qat qəbirlərin qalıqları buna sübutdur. Sofulu kəndi 1918-ci ildə erməni daĢnakları tərəfindən dağıdılmıĢdır. 1918- ci ilin mart ayının ortalarında, axırıncı çərĢənbəyə bir həftə qalmıĢ, sübh tezdən ermənilər Sofulu kəndinə basqın etmiĢlər. Əhali gecə ikən kəndi tərk etmiĢdir. 233 Kənddə qalanları isə ermənilər öldürmüĢlər. Qətlə yetirilmiĢ onlarla kənd sakinini doğrayıb quyuya tökmüĢlər. Kəndi tərk edənlərin əksəriyyəti özlərini qarlı Qırxlar dağına vurub, Naxçıvana qaçmağa çalıĢmıĢlar. Qarlı, çovğunlu gecədə yüzlərlə uĢaq və qoca yollarda Ģaxtadan donaraq məhv olmuĢlar. Qarlı dağı aĢa bilənlər Naxçıvanda və bir sıra kəndlərində (Ləkətağ, Əbrəqunus və s.) məskunlaĢmıĢlar. Onların bir qismi Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra geri qayıtmıĢdır. Həmin vaxtlarda Sofulu kəndinin yaxınlığında olan Qıvraq, ƏliĢar, Püsək kəndləri də tamamilə dağıdılmıĢdır. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində bu kəndlərin qaçqın düĢmüĢ əhalisinin bir qismi geri dönərək yenidən həmin ərazilərdə məskunlaĢmıĢlar. DağıdılmıĢ kəndlərin hamısını bərpa etmək mümkün olmadığına görə bu üç kəndin əhalisi 1930-cu ildə Sofulu kəndinə yaxın ərazilərə köçürülmüĢ və Sofulu kəndi adı altında birləĢmiĢlər. O dövrdən 1988-ci ilə qədər bu ad altında mövcud olmuĢlar. Sofulu kəndi üç mərhələdən ibarət idi. Kəndin yuxarısı Püsək, ortası ƏliĢar, aĢağısı Qıvraq adlanırdı. 1918-ci ilə qədər Sofulu kəndi ilə Dəstəkert kəndi arasında böyük Armudlu kəndi mövcud olmuĢ, 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən dağıdılmıĢdır. Kənddən niĢanə olaraq uçuq ev yerləri və qəbiristanlıqlar son zamanlara qədər qalırdı. Sofulu kəndi ilə Murxuz kəndi arasında yerləĢən Almalı kəndi də 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən dağıdılmıĢ və bir daha bərpa olunmamıĢdır. Sofulu kəndinin Ģimalında isə Bəybalı Azərbaycan kəndi də var idi ki, o kənd də 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Andronikin daĢnak dəstələri tərəfindən dağıdılmıĢ, kəndin əhalisi məhv edilmiĢdir. Bəybalı kəndinin niĢanələri olan uçulmuĢ ev yerləri və qəbiristanlıq son dövrlərə qədər qalırdı. Sofulu kəndində kolxoz 1930-cu ildə yaranmıĢdır. Ġlk sədri Əli Hüseynov olmuĢdur. Əli Hüseynovun yüksək bacarığı, dəmir intizam qaydası, mərdliyi, igidliyi nəticəsində müharibə illərində kənd camaatı aclığa düçar olmamıĢ, verilmiĢ öhdəliklər yüksək səviyyədə yerinə yetirilmiĢdir. Buna görə də onu Moskvaya dəvət edib, bir çox orden və medallarla təltif etmiĢlər. Böyük Vətən müharibəsində Sofulu kəndindən 92 nəfər iĢtirak etmiĢdir. Onlardan 45 nəfər geri qayıtmamıĢdır. Bu bölgədə ilk dəfə 1929-cu ildə ƏliĢar kəndində 2 sinifli məktəb açılmıĢ, Sofulu kəndinin uĢaqları da ilk təhsilini burada almıĢlar. 1931-ci ildə isə Sofulu kəndində 4 sinifli orta məktəb açılmıĢdır. Məktəbin direktoru Həsənov Kərim olmuĢdur. 1952-ci ildə Sofulu kəndində 8 illik məktəb açılmıĢdır. Əlaçı maarif xadimi adına layiq görülmüĢ Quliyev DadaĢ Məhəmməd oğlu 1988-ci ilədək bu məktəbin direktoru olmuĢdur. 1988-ci ildə Sofulu kəndində 128 yaĢayıĢ evi olmuĢdur. 152 Ģəxsi təsərrüfata malik bu kəndin əhalisinin sayı son vaxtlarda kəskin Ģəkildə azalmağa baĢlamıĢdır. Çünki 1948-52-ci ilin köçürmə siyasəti bu kənddə baĢ tutmadığına görə əhali iqtisadi və mənəvi təsirlərə məruz qalaraq tədricən Azərbaycanın bir sıra yerlərinə köçməyə baĢlamıĢdılar. Orta məktəbi bitirmiĢ gənclərin əksəriyyəti təhsil 234 almaq üçün Azərbaycana gəlmiĢ və daha kəndə qayıtmamıĢlar. Bu səbəbdən də 1959-cu ilin əhalinin siyahıya alınmasında kənddə 1916 nəfər qeydə alınmıĢdırsa, 1988-ci ildə əhalinin sayı 1124-ə enmiĢdir. 1988-ci ildə kənd məktəbində 380 Ģagird oxuyurdu. Sofulu kəndində bir sıra mədəni-maarif və sosial obyektlər var idi: kitabxana, klub, kənd sovetliyinin idarə binası, tibb məntəqəsi, yeməkxana, mağaza, teleradio-ötürücüsü, 1980-cı ildə istifadəyə verilmiĢ üçmərtəbəli, üçkorpuslu orta ümumtəhsil məktəbi və eləcə də köhnə məktəb binası. Yeni tikilmiĢ məktəb binası Sofulu kəndi ilə Murxuz kəndi arasında inĢa olunmuĢdu. Hər iki kənd bu məktəbdən istifadə edirdi. Məktəb müasir tələblərə tam cavab verərək, hərtərəfli təchiz olunmuĢdu. Bina su qızdırıcıları ilə qızdırılırdı. Hər fənnin öz xüsusi sinif otağı var idi. Kəndin içində çox qədim tarixə malik məscid olmuĢdur. Məscidin nəzdində Mollaxana fəaliyyət göstərirmiĢ. Mollaxananın son öyrədicisi Hacı Ġsmayıl olmuĢdur. Sovet hakimiyyətinin 30-cu illərində bu məscid dağıdılmıĢdır. Kəndin ətrafında bir çox yerlərdə üstü yazılı, qoç Ģəkilli daĢlar mövcud idi. Sovet dövründə ermənilər rayondan gəlib bu qədim daĢları yük maĢınları ilə rayon mərkəzinə daĢıyırdılar. Kəndin Ģimal-qərbində, 4 km aralıda əzəmətli "DaĢ qala" adı ilə tanınan müdafiə qalası vardı. ġeyx Əfəndinin (Nigari) yaxın dostu olmuĢ Molla Qəyibin (Qeyib) qəbri və piri də Sofulu qəbiristanlığındadır. Sofulu kəndinin içində bir sıra bulaqlarla yanaĢı, kənd kənarında da çoxlu soyuq bulaqlar, eləcə də mineral tərkibli qazlı-turĢ sulu bulaqlar da var idi. Bunlardan QoĢa bulaq, QaĢqa çeĢmə, Nəcəfalı bulağı, Zınqırovlu bulağı, Acı bulaq, Qurdlu bulaq və s. Sofulu kəndinin yanından Əyri çaya isə kiçik Püsək çayı tökülürdü. Kəndin 10 min hektardan çox əkin yerləri və alma, armud bağları var idi. Kəndin örüĢ yerləri Cayca yurd, Mollu yaylağı, Böyük yer, Qurdlubulaq düzü, Əbdilli yurdu, Taravlı, Mağara güneyi, Böyük til, Yumuru til, ArxaĢan, Bəylik və s. Sofulu kəndində olan bütün toponimik adlar təmiz Azərbaycan türkcəsindədir. Məsələn: Gilənar dərə, ġor dərə, Qaratorpaq dərəsi, DaĢlı dərə, Saf dərə, Qırxlar dağı, QoĢqar dağı, Mağara güneyi, Qəcir qayası, Motal qaya və s. 1988-ci ilin sonlarında bütün Zəngəzur azərbaycanlıları kimi, Sofulu kəndinin camaatı da, öz dədə-baba yurdlarını məcburi Ģəkildə tərk etdilər. Kənd camaatının mal-heyvanı, ev əĢyaları əlindən alındı. 98 ev dəyiĢilməmiĢ qaldı. Sofulu kəndinin camaatı hal-hazırda Bakı, Sumqayıt, Naxçıvan və Mingəçevir Ģəhərlərində, ġamaxı, Altıağac və Dəvəçi rayonlarında məskunlaĢmıĢlar. Qarabağ müharibəsində Sofulu kəndindən 3 nəfər -ƏmikiĢiyev Rza Mürvət oğlu, Vəliyev Vidadi XanıĢ oğlu və Ağayarov Afaq Ağayar oğlu Ģəhid olmuĢlar. 235 Zəngəzurun Niaqarası – ġəki Ģəlaləsi. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Əliyev Nikbin Rəhim oğluna təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). ġəki kəndi ġəki kəndi Zəngəzurun ən qədim və ən böyük azərbaycanlı kəndlərindən biridir. Kəndin iki min ilə yaxın yaĢı olduğu güman edilir. "Kitabi Dədə Qorqud"dakı ġöklü Məlik və Babəki AfĢinə satan Səhl ibn Sumbatın Ģəkili olduğunu söyləyən fikirlər də mövcuddur. ġəki adı eramızdan öncə VII əsrdə Qafqaza gəlmiĢ sak tayfalarının adı ilə bağlıdır. ġəki kəndinin cənubunda, kənddən 700-800 m aralıda Darvaza döĢü (akademik Z. Bünyadov bu yeri "Darvazatəpə" adlandırır) deyilən bir təpəlikdə ġəki qalası olmuĢdur. Həmin qalanın qalıqları son vaxtlara qədər qalmaqda idi. Ġndiki ġəki kəndi XVIII əsrin sonlarına qədər orada yerləĢib. Mülahizələrə görə ordan aĢağı düzə köçüb gələn adamlar qalanın adını kəndə qoyublar. ġəki kəndi Sisyan rayonunun mərkəzindən 5 km Ģimal-qərbdə yerləĢir. ġəkidən 3 km Ģərqdə Qızılcıq kəndi, 4 km Ģimal-qərbdə isə erməni kəndi Əngələvid yerləĢirdi. 1988-ci ildə ġəkidə azərbaycanlı ailələrinin sayı 190, əhalisi isə 1930 nəfər olub. Kənddə böyük üçmərtəbəli məktəb, 500 nəfərlik klub, kitabxana, idarə binası, poçt, tibb məntəqəsi, univermaq, iki ərzaq mağazası, məiĢət evi, əmanət kassası, su dəyirmanı, ATS və s. sosial və iaĢə obyektləri var idi. Kənddə 2 yerdə məscid olmuĢ, lakin 1918-ci ildə hər ikisi yandırılmıĢdır. Məscidlərin uçuqları son dövrlərə qədər qalırdı. Kəndin yaĢlı adamlarının dediyinə görə məscidlərdən biri sünnü, digəri Ģiə məscidi olmuĢdur. ġəkidə olan qədim Alban kilsəsi 1975-ci ildə ermənilər tərəfindən dağıdıldı və onun yerində Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanlara abidə qoydular. Kənd qəbiristanlığında kənddə hörmətlə adı çəkilən, böyük soy-kökə malik olan Seyid Mir Hüseyn ağanın günbəzi var idi (1988-ci ildən sonra günbəz də, qəbiristanlıq da dağıdılmıĢdır). MəĢhur QoĢundaĢ abidəsi ġəki kəndindən 3 km cənub-Ģərq tərəfdədir. Kəndin cənub tərəfində yerləĢən "ġamaxı" deyilən bir qədim yaĢayıĢ yeri də var idi. Deyilənə görə ġamaxı kəndi VIII-IX əsrlərdə salınmıĢ, Əmir Teymurun qoĢunları tərəfindən isə yerlə yeksan edilmiĢdir. "ġamaxı"dan tapılmıĢ qədim qəbir 236 daĢlarının üzərində 800-cü illərə aid tarixin olduğu qeyd edilmiĢdir. Kəndin aĢağı hissəsindən onlarla bulağın birləĢməsindən ġəki çayı əmələ gəlir ki, bu çay kənddən 1 km aĢağıda yerləĢən 36 min kv-lıq ġəki SES-ni iĢlədir. Kənd ətrafında çoxlu bulaqlar Xor-xor bulaq Güllü bulağı, Gözə bulağı, Təknəli bulağı, Göy bulaq, Çınqıllı bulaq, Süddü bulaq, QoĢa göl deyilən xırda göl vardı. Dərələr: Vəng dərəsi, ġor dərə, Sel dərəsi, Qızılcıqla sərhəddə Ayı dərəsi. BaĢqa yer adları: Pirin döĢü, Ramazan düzü, Dəvə ölən, Dəvə boynu, Təpə arası, Örəncə (köhnə kənd yeri), BalaĢın çalası, Qaraxan-bəyli, Fərmanın quĢu, Almurad kahası, Cəfərin bağı, Xəlil kahası, Qızıl qaya (hündürlüyü 50 m-ə yaxın), Kaftar qaya və s. 1918-ci il avqustun 15-də kəndin camaatı arpa biçini vaxtı Andronikin dəstəsinin qəfil hücumuna məruz qalmıĢ, xeyli tələfat vermiĢdir. Sağ qalan əhali əsasən Araz boyu rayonlarda (Qubadlı, Cəbrayıl, Füzuli) məskunlaĢmıĢlar. Kənddən 23 ailə Yevlaxa gəlmiĢ, 2-3 ailə ġəki rayonunun DaĢbulaq kəndinə, 2-3 ailə isə Naxçıvana köçmüĢdür. Bunlardan Yevlaxa və DaĢbulağa köçənlər geri qayıtmamıĢdır. Araz qırağı yerləĢən əhalinin yarıdan çoxu yoluxucu xəstəliklərdən tələf olmuĢ, qalanı isə 1921-22-ci illərdə kəndə qayıtmıĢlar. Üç yüz təsərrüfatdan təxminən 150-si geriyə dönməmiĢdir. Kənddə Sovet hökuməti qurulana qədər böyük ruhani məktəbi olub. Axund Ġsgəndər adlı Ģəxs orada dərs deyərmiĢ. YaĢlıların dediyinə görə yaylağa gələn tərəkəmələr yaylaqdan qayıdana qədər öz uĢaqlarını o məktəbə qoyarmıĢlar. Ġlk Sovet məktəbi 1928-ci ildə (4 illik) açılıb, Əhliman adlı Ģəxs ilk direktor olub. Kolxoz 1930-32-ci illərdə qurulub ilk sədr Fətəliyev Həsənqulu olub. Kolxoz 1961-ci ildə Qızılcıq kolxozu ilə birləĢib, 1964-cü ildə ayrılıb. Böyük Vətən Müharibəsində 300-dən çox Ģəkili iĢtirak edib, bunlardan 125- i geri qayıtmayıb. 1930-40-cı illərdə Bəylərov QardaĢxan, onun qardaĢı Bəylərov Bəhmən Sovet hökumətinin əleyhdarları kimi təqib edilmiĢ, qaçaq düĢmüĢlər. Qaçaq QardaĢxan təkcə Zəngəzurda deyil, ətraf bölgələrdə də tanınmıĢ, öz igidliyi ilə ad çıxarmıĢdır. ġəki kəndindən onlarla tanınmıĢ, elm və ictimai-siyasi xadimlər, əmək adamları çıxmıĢdır. Görkəmli ədəbiyyatĢünas-alim, professor Əziz ġərif, Azərbaycan Milli-Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Kərim Kərimov, professor, əməkdar elm xadimləri Kərəm Kərimov və Hüsü Kərimov, məĢhur "Zəngəzur" romanının müəllifi tanınmıĢ yazıçı Əyyub Abbasov, sosialist əməyi qəhrəmanları Əli Hüseynov, ġirvan Cəfərov, Məhəmməd Gözəlov, Ermənistan SSR Ali Sovetinin deputatı olmuĢ Züleyxa Əliyeva, Sisyan rayon Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|