Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

qo'yNgan 
lahzada 
ma’budining go‘zalligi, qudrati, mehri-yu qahrini ko‘ra oldi, 
undan zavqlandi, hayratlandi, unga topindi va ayni shu 
holatni toshda yo'nib muhrladi. Haykalni ko‘rar ekan, to- 
moshabin haykaltaroshning yaratish onlaridagi zavqi, hay- 
ratini o'ziga yuqtiradi, haykaldan boshqa maqsadda foyda- 
lanishni o'ylamaydi ham. Ko'ramizki, haykal bir odamning 
zavqi-yu hayratini boshqa birodamga ko‘chirdi, uning ruhi- 
yatiga oziq berdi, xolos.
E’tibor berilsa, aytilganlardan amaliy va badiiy san’at- 
larning yaratilish jarayoni nuqtayi nazaridan ham farq- 
li ekanini ilg'ab olish qiyin emas. Avvalo, agar amaliy 
san’at namunalari go‘zallik qonuniyatlari asosida kechgan 
mehnat jarayoni mahsuii bo'lsa, badiiy san’at namunalari 
go'zallik qonuniyatlari asosidagi ijodiy-ruhiy faoliyat nati- 
jasida dunyoga keladi. Shu jihatdan kulol bilan haykalta- 
rosh faoliyatini qiyoslab ko‘rish mumkin. Kulol faoliyati 
yo'naltirilgan predmet - loyni real o'zgartiradi: avval uni 
ongida mavjud shakl (kosa, ko‘za, lagan)lardan biriga kiri- 
tadi, naqsh soladi, sirlaydi, pishiradi. Pirovardida nafis bir 
buyum yaraladi. Undan farqli o‘laroq, haykaltarosh faoliya­
ti yo'naltirilgan predmetni real emas, faqat ongida o‘zgar- 
tiradi. Deylik, agar u zamondosh shaxs siymosini gipsdan 
yasash yo marmardan yo’nishga jazm etsa, uning faoliyati 
yo'naltirilgan predmet aslo gips yo marmar bolagi emas, 
balki o‘sha shaxs bo'ladi. Haykaltarosh o‘sha shaxsni atrof- 
licha va chuqur o'rganib, avval tasavvurida uning obrazini
- qahramoniga xos eng muhim jihatlarni mujassam etgan 
siymoni yaratadi, shundan so'ng o'sha siymoni yo‘nadi 
yoki yasaydi. Albatta, u aks ettirgan shaxs qanday bo'lsa, 
o'shandayligicha qoldi, ya’ni predmetni o'zgartirish ong- 
dagina amalga oshdi - go'zallik qonuniyatlari asosidagi 
ijodiy-ruhiy faoliyat, boshqacha aytsak, badiiy ijod jarayoni 
kechdi. Ya’ni bu o'rinda endi yuqorida estetik faoliyatning
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

asosi, uning yadrosi deganimiz tor ma’nodagi san’at - ba- 
diiy san’atga ro‘baro‘ bo'lib turibmiz.
Mutaxassis sifatida biz asosan tor ma’nodagi «san’at» 
tushunchasi bilan ish ko'ramizki, eng awal shuni aniq- 
lashtirib olish zarur. Nemis faylasufi Gegel san’atni uchta 
uzv: 1 ) odatiy mavjudlik bolmish asar; 2) uning yaratuvchi- 
si bo'lmish subyekt; 3) o‘sha asarni qabul qiladigan sub- 
yektlardan tarkib topuvchi hodisa deb biladi.1 Ko'ryapmizki, 
masalaga tizimli yondashgani uchun ham Gegel san’at­
ni to'laligicha - qismlardan tarkib topgan butunlik o'Iaroq 
qamrab oladiki, biz ham ta’rif berishda shu prinsipga taya- 
namiz. Xullas, 
tor ma’noda san’at deyilganda insonning
go'zallik qonunlari asosida borliqni badiiy o ‘zlashtirish (va
o‘zgartirish)ga qaratilgan ijodiy-ruhiy faoliyati, shu faoli-
yat natijasida yaratilgan qadriyatlar va ularning ijtimoiy
munosabatlar tizimidagi keyingi hayoti tushuniladi.
Avvalo, 
ushbu ta’rif bilan yuqorida keng ma’nodagi san’atga beril- 
gan ta’rif orasidagi farqlarga diqqatni qaratamiz. Ko'rinib 
turibdiki, bu o'rinda gap 
badiiy,
ya’ni san’atga xos obrazlar 
vositasidagi o'zlashtirish (va o‘zgartirish) hamda san’at­
ga xos 
ijodiy-ruhiy
faoliyat turi haqida borayotir. Yana bir 
muhim farqli jihati shuki, bunda 
yaratilgan q a driya tlar-
ba­
diiy asarlar retsepsiyasi (ya’ni ularning qabul qilinishi: o‘qi- 
lishi, tinglanishi, tomosha qilinishi) ham qamrab olinadi.
Xullas, bundan keyingi o‘rinlarda «san’at» istilohi tor 
ma’nosida qo'llanib, bunda