Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

dunyoqarash, go'zallik
va 
axloq
tushunchalarining tez-tez kesishayotgani bejiz emas: gap 
ularning bari badiiy ijod bilan bogliq o‘zak tushunchalardan 
biri - estetik idealning qirralari ekanligida. Aslini olganda, 
chinakam san’atkor - idéal fuqarosi, shu bois voqelikka 
idéal yuksakligidan qarab, uning mezonlaridan kelib chiqib 
baholaydi. Idéal, mutaxassislarning ta’kidlashicha, o'zida 
ong (dunyoqarash), estetika
va 
axloq
jihatlarini birlashti- 
radi, uiar esa mos ravishda 
haqiqat, go'zallik
va 
ezgulik
tushunchalarini uyg'unlikda namoyon etadi. Ta’kidlash ke- 
rakki, bu o'rinda uyg'unlik - belgilovchi shart, u buzilgan 
taqdirda idéal parokandaga uchraydi, yo‘qlikka yuz tutadi.
Kishilik jamiyati turli qarashlarga ega bolgan kishilar- 
dan tarkib topganidek, turli mafkuraga ega guruhlardan 
ham tashkil topadi. Bu mafkuralarning har biri konkret ijti- 
moiy-siyosiy maqsadlami ko'zda tutadi. Mavjud mafkuralar 
ichida kishilik jamiyati taraqqiyotiga xizmat qiladiganlari bi­
lan bir qatorda buning ziddiga ishlaydiganlari ham boladi. 
Shunday ekan, san’at va adabiyot bu mafkuralarning faqat 
umuminsoniy qadriyatlarga muvofiqlarinigina o'ziga sing- 
diradi. Deylik, XX asr vabosi sanalmish fashizm mafkurasi 
insoniyat dushmani ekanligi hammaga ayon. Shu bois ham 
haqiqiy san’at asarlarida bu mafkura o‘zining to'liq aksini 
topmaydi, topganlari esa tor doiralar (ya’ni shu mafkura 
kishilari) uchungina bo'lib qoladi. Fashistlar Germaniyasi- 
dan chinakam iste’dodlarning chiqib ketib, boshqa yurt- 
larda umr kechirgani ham buning yorqin dalilidir. Yovuzlik 
bilan oshno tutingan mafkura insoniyatga, baski, san’at- 
ga yot hodisadir. Xaiqimizning tinchini buzayotgan, yur- 
timizning taraqqiy sari, chin ma’nodagi hurlik va farovonlik 
sari odimlayotgan yo'lida to‘g‘anoq bo'lishga intilayotgan 
diniy ekstremistlarda ham mafkura bor, biroq bu mafku­
ra umuminsoniy qadriyatlarga ziddir. Zéro, o'zgalarning 
umriga zomin bo'lish, erkini bo‘g‘ish evaziga bo‘lsa-da 
maqsadga yetishni oqlagan mafkura ezgulikdan, insoniy-
63
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

likdan butkul yiroq tushadi. San’atning injaligini ko'ringki, 
umuminsoniy qadriyatlarga zid mafkuraning badiiyat bo- 
bida biror arzigulik mahsul berishi ham mahol - bunday 
mafkura asi badiiy qadriyatlar yaratishga ojizdir.
Adabiyot va mafkura munosabati qanday bo‘lishini qu- 
yidagicha izohlash mumkin: ijodkor muayyan mafkura- 
ga moyil bolgani holda uning estetik ideali umuminso­
niy qadriyatlar asosiga qurilgan, demakki, bu idealda 
ko‘hna zamonlardan beri ajdodlarimiz intilib yashayotgan 
ezgu maqsadlar o'zining quyuqlashgan ifodasini topgan. 
Muayyan mafkura ko'zlagan maqsad ancha yaqin, ya’ni 
unga ma’lum vaqt ichida yetishish ko'zda tutiladi. Agar 
asar konkret mafkuranigina targ‘ib etishga xizmat qilgudek 
bolsa, uning umri o‘sha maqsadga yetilgunga qadar 
boladi, xolos. Holbuki, chinakam badiiy asar mangulikka 
b o ‘y la s h m o g ‘i 
lozim, u vaqt e’tibori bilan chegaralangan 
maqsadlar doirasida qolib ketolmaydi.
Yuqoridagilardan ko'rinadiki, ijodkorning mafkuraga 
munosabati erkin bolmogl kerak, ya’ni u muayyan mafku­
ra doirasida shaxsligini namoyon eta bilmogl zarurdir. Ik- 
kinchi tomoni, estetik idealda konkret mafkuraga nisbatan 
umuminsoniy qadriyatlar salmoqliroq bolishi lozim, shun- 
dagina badiiy asar o'tkinchi hodisa bolib qolmaydi - davrga 
tobe bolmagan, unga nisbatan daxisiz hodisaga aylanadi. 
Zero, asar mazmunining u yaratilgan konkret ijtimoiy-siyo- 
siy holatga qaratilgan aktual qatlami vaqt o'tishi bilan bari- 
bir tushib qoladi, asarni yuzada tutib qoladigan tub estetik 
qatlam esa umuminsoniy qadriyatlar bilan hamohangdir.
Mafkura jamiyatning muayyan yo'nalishda izchil rivojla- 
nishida, uning kuchlarini birlashtirib, aniq bir maqsad sari 
yo'naltirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois ham 
mustaqillikka erishgan O'zbekiston sharoitida milliy mafku- 
rani ishlab chiqish va ommalashtirish masalasiga davlat si- 
yosati maqomidagi tadbir, kun tartibidagi eng dolzarb vazi- 
fa deb qaraldi. Zero, milliy mafkura 0 ‘zbekistonning buyuk
64
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kelajagini yaratish, dunyo sahnasida buyuk ajdodlarimiz 
va buyuk kelajagimizga munosib o‘rinni egallashimizda hal 
qiluvchi omillardan biridir. Shunday ekan, milliy mafkurani 
ishlab chiqish va ommalashtirish ishida faol qatnashishga 
badiiy adabiyot ham burchlîdir.
Ta’kidlash joizki, sho‘ro zamonida kommunistik mafku- 
raga xizmat qilgan ijodkorlar va ular yaratgan asarlarning 
taqdiridan har kim o'zicha saboq chiqardi, ayrim kishilar- 
da adabiyot va mafkura munosabati masalasida biryoq- 
lama xulosalar paydo bo'lib ulgurdi. Hozirda «Adabiyot 
mafkuradan xoli bo'iishi kerak», «Adabiyot mafkuraga xiz­
mat qilmasligi kerak» qabilidagi sirtdan jozibali va shak- 
siz to‘g‘ridek ko‘rinadigan, haqiqatda esa xato to‘xtamga 
kelgan, shunday fikrlarni olg‘a suruvchilar yo‘q emas. Biz- 
ningcha, bu xil fikrlarning paydo bo‘lishiga sabab mafku­
ra bilan adabiyotning «sovetcha» andozadagidan bosh- 
qacha, to‘g‘ri asosdagi munosabati ham mavjud bo'lishi 
mumkinligini tasavvur qilolmaslikdan boshqa narsa emas. 
Holbuki, adabiyot bilan mafkura orasida tabiiy, hech bir 
zo‘rlashsiz - ijodkorning o‘z g'oyaviy-estetik qarashlari, vij- 
don amri bilan bog'liq munosabat ham bo'lishi mumkin va 
shunday bo'lishi kerak.
Yuqorida aytganimizdek, mafkura jamiyatni muayyan 
maqsadga safarbar etadi. Xo‘sh, jamiyatimizning bugungi 
mafkurasi - milliy mafkuramiz qanday maqsadni ko'zlay- 
di? Yaxshi ma’lumki, bu mafkura jamiyatimizni Buyuk 
0 ‘zbekistonni yaratish maqsadiga boshlaydi. 0 ‘sha qu- 
rilajak buyuk kelajakda insonning erkin, hur va farovon 
yashashi, o‘zidagi aqliy, ruhiy va jismoniy imkoniyatlarni 
to'la ro'yobga chiqarishi, komillik sari intilishiga sharoit 
yaratiladi. Zéro, siyosiyroq tilda 0 ‘zbekistonni iqtisodiy ji- 
hatdan yuksak rivojlangan huquqiy-demokratik davlatga 
aylantiramiz degani, sodda tilga aylantirilsa, shunday ja- 
rang topadi. Xo'sh, ayni maqsad qaysi jihatlari bilan kishini 
qoniqtirmasligi mumkin? Yoki qaysi jihatlari bilan u badiiy
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

adabiyot va san’atning chin mohiyati bo'lmish umumin- 
soniy qadriyatlarga, ezgulik, ¡nsonparvarlik tamoyillariga 
zid ekan? Bizningcha, jamiyatimiz ko‘zlayotgan maqsad 
hech bir san’atkorni vijdoniga, idealiga zid borishga majbur 
qilmaydi. Aksincha, bular o'zini chinakam san’atkor va shu 
yurt farzandi deb bilgan har bir ijodkorning ideali bo'lishga 
arzigulik emasrni?! Shunday, bugungi kunda jamiyatimiz, 
uning ilg'or vakülari ko'zlagan maqsad umuminsoniy qadri­
yatlarga, ezgulik va ¡nsonparvarlik tamoyillariga har jihat- 
dan mosdir. Shu bois ham biz milliy mafkurani shakllanti- 
rish va ommalashtirish ishida badiiy adabiyot faol bolishi 
kerak, bunga u burchli deya baralla aytamiz.
Masalaning ikkinchi muhim tomoni - shu burchni 
qay yo'sin o‘tashi. Adabiyotni mafkuradan xoli ko‘rishni 
istovchilar, bizningcha, ayni shu masalada to‘g‘ri tasav- 
vurga ega emas. Nazarimizda, ular «xizmat qilish» bi- 
!an «yugurdaklik qilish», «shotiríik qilish» tushunchalari- 
ni farqlay bilmaydilar. Endi o'rtaga bir savol tashlaylik: 
sho'ro davrida o'zini kommunistik mafkura xizmatchisi 
deb bilgan ijodkorlar haqiqatan ham mafkuraga xizmat 
qilganmi yoki o‘sha mafkura soyasida davr-u davron sur- 
gan nomenklaturaga yugurdaklik qilganmi? Bu savolga 
javob berish uchun ijodkor bilan mafkura munosabati 
qanday bo‘lmog‘i lozim degan masalani oydinlashtirib 
olaylik. Avvaio, chinakam san’atkor jamiyatning ilg'or qis- 
mida bo'lishi zarur va tabiiy ham, chunki