Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

badiiy obrazda obyektiv va sub­
yektiv jptidolar uyg'un mujassam topadi.
Shu vajdan ham 
bir xil mavzuni qalamga oigan ikki yozuvchi, bitta narsani- 
ng suratini chizgan ikki rassom tomonidan yaratilgan obra- 
zlar bir xil bolmaydi, bololmaydi.
Badiiy obrazning xususiyatlari haqida so‘z ketganda, 
birinchi galda, uning 
individuallashtirilgan umumlashma
si- 
fatida namoyon bo'lishi xususida to'xtalish zarur. Ma’lum- 
ki, voqelikdagi har bir narsa-hodisada turga xos umumiy 
xususiyatlar bilan birga uning o‘zigagina xos xususiyatlar 
mujassamdir. Yuqorida obrazli va abstrakt tafakkur haqi­
da fikr yuritganimizda bunga qisqacha to'xtalib o‘tdik. Gap 
shundaki, abstrakt tafakkur narsa-hodisaning umumiy xu- 
susiyatlariga, obrazli tafakkur esa individual xususiyatlari- 
ga tayangan holda fikrlaydi. Deylik, fan umuman odam 
haqida (masalan, biolog umuman odamning fiziologik xu­
susiyatlari haqida) so‘z yuritishi mumkin, biroq san’at hech 
vaqt umuman odam obrazini yaratmaydi, yarata olmaydi. 
Mazkur ikkita - «umuman odam» va «konkret odam» tu-
91
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shunchalari orasidagi farqni tasavvur etmoq uchun, masa- 
lan, kiyim do'konidagi maneken bilan konkret odamning 
haykalini qiyoslab ko‘rish mumkin. San’at hamisha kon­
kret bir odamning obrazini yaratadi, shunga ko'ra 
konkret-
lilik
badiiy obrazning muhim spetsifik xususiyatlaridan biri 
sanaladi.
Shu joyda yana A.Oripovning «Ayol» she’riga qaytsak. 
Hech shubhasiz, she’rdagi ayol obrazi o'zida katta badiiy 
umumlashmani tashiydi, shu biian birga, u o‘quvchi ko‘z 
o‘ngida konkret bir inson sifatida gavdalanadi. Negaki, 
she’rdagi «o‘n to'qqiz yoshida beva» qolgan, «qurigan 
ko'ksida yolg'iz belanchak», «qaqragan lablarda olovli na­
fas», «muzdayin bolishdagi parishon sochlar», «botayot- 
gan kunga mung‘ayib termutgancha o‘tayotgan umr» kabi 
detallar ayni shunga - ayolni konkret tasvirlashga xizmat 
qiladi. Ya’ni konkretlilik predmetning individual xususiyatla- 
rini tasvirlash orqali ta’min etiladi.
Qizig‘i, san’atkor umumlashmaga ham obrazning 
muayyan individual xususiyatlarini bo‘rtiq, ya’ni ta’kid- 
labroq, ko‘zga tashlanadigan qilib tasvirlash orqali 
erishadi. Masalan, A.Qahhorning « 0 ‘g‘ri» hikoyasida 
Qobil boboning amin huzuriga kelganini eslang. Yozuv- 
chi amin haqida «og‘zini ochmasdan qattiq kekirdi, ke­
yin bag‘baqasini osiltirib kuldi», «chinchalog‘ini ikkinchi 
bo‘g‘inigacha burniga tiqib kuidi» qabilidagi individual 
belgilarni boYtiq tasvirlaydi. Ayni shu individual belgilar- 
ning bo‘rttirilishi hisobiga adib katta badiiy umumlash­
maga erishadi: zamona amaldorlariga xos bolgan qo‘l 
ostidagi fuqaro taqdiriga befarqlikni ko'rsatadi. Ya’ni 
amin obrazi ko‘z oldimizda individual xususiyatlariga ega 
bo'lgan konkret inson sifatida gavdalanadi va ayni shu 
individuallashtirish hisobiga obraz umumlashmalilik kasb 
etadi. Ko'rinadiki, shu tariqa badiiy obrazda bir paytning 
o'zida bir-biriga zid ikki jihat (individuallik va umumiylik) 
uyg‘un tajassumini topadi.
92
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Badiiy obraz o'zida aql va hisni uyg'un birlashtiradiki, 
shu bois u 
ratsional va emotsional birlik
sifatida tushuni- 
ladi. Badiiy obrazdagi ratsional jihat shuki, u - dunyoni 
bilish vositasi, uning yordamida ijodkor o'zini qiynagan 
muammolarni badiiy idrok etadi. Masalan, Cho‘lponni 
Turkistonning tarixiy taraqqiyoti masalalari, yurtining ertasi 
haqidagi o'ylar tashvishlantirgan, o'ylatgan. O'zini qiyna­
gan muammolarni Cholpon «Kecha» romanidagi qator 
obrazlar vositasida badiiy tadqiq etadi, asardagi obrazlar 
tizimi vositasida o'zining bu muammo yuzasidan fikri (tu- 
gal bir qarash, tizim holidagi xulosalari)ni shakllantiradi va 
ayni shu obrazlar orqali o‘zi anglagan haqiqatni badiiy kon- 
sepsiya tarzida ifoda etadi. Ayni paytda, asarda yaratilgan 
obrazlarda adibning hissiy munosabati ham o‘z aksini top- 
gan. Ijodkorning hissiy munosabati badiiy konsepsiyaning 
shakllantirilishida ham, uning o'quvchiga yetkazilishida 
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, obrazlar tizimidagi 
har bir konkret obrazning hissiy tonalligi turlicha bo‘lib, bu 
narsa birinchi galda muallifning ijodiy niyati bilan bogliq 
bo‘lad¡. Masalan, «Kecha» romanining boshlanishidanoq 
Cho‘lpon Zebiga bir turli, Razzoq so'figa yana bir turli, 
Akbaraliga esa boshqa bir turli munosabatda boladi. Vo- 
qealar rivojlanib borgani sari muallifning ularga hissiy mu- 
nosabatida ham muayyan o‘zgarishlar kuzatiladi. Aytaylik, 
adibning asar boshlanishidagi Zebiga nisbatan shaydolik 
tola mehri susayib (adib xarakter mohiyatini xolis idrok etib 
boradi), Razzoq so'figa yoki Akbaraliga nisbatan mazax- 
li nafrati qisman achinishga aylanib boradi (adib ularning 
taqdiridagi fojelikni kashf etadi). Ya’ni adibning o‘zi xarak­
ter mohiyatiga kirgani sari qahramonlariga nisbatan hissiy 
munosabatida o‘zgarish yuzaga keladi. Hissiy munosa- 
batdagi o‘zgarish o'qish jarayonida kitobxonga ham o‘tadi 
va ayni shu narsa uning asar mazmunini adib istaganidek 
tushunishiga asos bolib xizmat qiladi. Ko‘rinadiki, badiiy 
obrazdagi ratsional va emotsional jihatlarning uyg'unligi
93
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

asar badiiy konsepsiyasining shakllantirilishida ham, ifo- 
dalanishida ham birdek muhim ahamiyatga ega ekan.
Badiiy obrazga xos muhim xususiyatlardan yana biri 
me-
taforiklik sana\ad\.
Faqat bu o'rinda «metaforiklik»ni birmun- 
cha keng ma’noda tushunish, uni «o‘xshashlik» tushun- 
chasining o!zi bilangina bog'lab qo‘ymaslik lozim bo'ladi. 
Ya’ni «metaforiklik» deganda badiiy obrazning bir narsa 
mohiyatini boshqa bir narsa orqali ochishga intilishi, san’at- 
ga xos fikrlash yo'sini tushuniladi. Chinakam san’aíkor nigo- 
hi mohiyatga qaratilgan bolib, u voqelikdagi narsa-hodi- 
salarning barchamizga ko'rinib turgan tashqi o'xshashligi 
emas, bizning nigohimizdan yashirin ichki o'xshashligiga 
tayangan holda fikrlaydi. San’atkor biz uchun kutilmagan 
ichki o'xshashlikni inkishof etadiki, natijada o'sha biz bilgan 
narsa-hodisa ko‘z oldimizda butkul yangicha bir tarzda su- 
ratianadi, o‘zining bizga noayon qirralarini namoyon etadi. 
Masalan, musawir ijodi haqida, rangtasvir san’atining o‘zi- 
ga xosligi haqida hammamiz ham ma’lum bir tasawurga 
egamiz. ShoirXurshid Davron esa bu haqda yozadi:
M usawir bo‘lmoq ersang,
Ti ling ni sug'urib ol
Va yaradan to‘kilgan
Qon rangiga quloq sol.
Albatta, rangtasvirda rangiarning «gapirishi» hamma- 
mizga ma’lum, biroq ayni shu fikrning «gapirayotgan qon 
rangi» obrazi orqali beriiishi - kashfiyot, metaforik fikrlash 
natijasi va xuddi shu narsa bizni hayraíga soladi, shuurimiz- 
da muqim o'rinlashadi. Mohiyatga nazar tashlagan san’at­
kor biqiq muhit qobig‘ida yashayotgan odam bilan sassiq 
hovuzdagi tilla baliqcha yoxud o‘zida cheksiz kuch-qudrat 
sezgani hoida maqsaddan mosuvo yashayotgan odam 
bilan bemaqsad uchib yurgan burgut orasida (A.Oripov), 
turg‘unlikning biqiq muhitida yashayotgan ziyoli bilan bir
94
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

izdan beto‘xtov yurayotgan tramvay (A.A’zam) yoxud qa- 
tag'on sharoitida ijod qilayotgan shoir bilan vahshiy qoya- 
lar orasida quyoshga oppoq gui uzaîgancha nafis chayqa- 
layotgan na’matak (Oybek) orasida o'xshashliklar topadi, 
birining mohiyatini ikkinchisi orqali ochib beradi.
Badiiy obrazning metaforiklik bilan chambarchas bog'liq 
yana bir muhim xususiyati 
assotsiativlik
hisoblanadi. Asli- 
da, assotsiativlik - umuman inson tafakkuriga xos xususi- 
yat. Zéro, tashqi oiam ta’sirida ongimizda biror narsaning 
aksi paydo bo'lishi hamono u bilan bog'liq assotsiatsiyalar 
ham uyg'onadi. Masalan, «qish» deyiiishi bilan xayolimiz- 
da assotsiativ tarzda «qor», «sovuq», «po'stin», «chana» 
kabi u bilan bog'liq tushunchalar uyg'onadi. Umuman ta- 
fakkurga xos bu xususiyat obrazli tafakkurda yuksak da- 
rajada namoyon bo'ladi deyishimizning sababi shundaki, 
reallikda koYilgan bir narsa san’atkor xayoiida butunlay 
boshqa bir narsani, u bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqasi bolma- 
gan narsani uyg'otishi mumkin. Jumladan, yuqorida ko‘rib 
o'tilgan misollarda metaforiklik assotsiatsiyalar asosida 
yuzaga chiqqan. Masalan, sassiq hovuzdagi baliq assot­
siativ tarzda biqiq muhitdagi inson bilan mazmuniy bogla- 
nadi. Tasawur qilingki, shoirning nigohi suvi aynigan- 
roq hovuzchadagi mitti baliqchaga tushdi, shu manzara 
uyg'otishi mumkin bo'lgan assotsiatsiyalarni taxminlab 
koYamiz: «hovuz - chor tarafi devor bilan chegaralan- 
gan - toza suvdan uzilgan - tilla bo‘lsa-da, sassiq suvda 
yashaydi - u shundan boshqani koYmagan - shoYlik shu 
yerda yashashga majbur -