Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi
Yüklə 8,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
individuallashtirish
zarurati badiiy asar tilidagi differensiatsiyalanganlikni yanada orttiradi. Chunki asardagi har bir personajning nutqi uning xarak- ter xususiyatlariga, dunyoqarashi, muhiti, ma’naviy qiyo- fasi, madaniy-ma’rifiy darajasi kabi jihatlarga muvofiq bo‘li- shi lozim. Sababki, epik va dramatik asarlarda qahramon xarakterini yaratishning asosiy vositalaridan bin personaj nutqi sanaladi. Zero, asardagi har bir personaj o‘zining yoshi, jinsi, ijtimoiy qatlamga mansubligi, fe’l-sajiyasi, madaniy-ma’rifiy saviyasi kabilarga muvofiq gapiradi, de- mak, nutqi bilan o‘zini tavsiflaydi. Muallif nutqi bilan personaj nutqi orasidan badiiy nutq- ning yana bir shakli - o ‘ziniki bo‘Imagan muallif nutqi1 joy oladi. Oraliq hodisa ekanligi uchun ham unda personaj nutqi muallif gapi shaklida ifoda etiladi. Aytish kerakki, zamonaviy o'zbek nasrida nutqning mazkur shakli ancha keng tarqalgan. Undan ko'pincha personaj o ‘y-m ush o - 1 Ushbu termin rus adabiyotshunosligida keng qo'llanuvchi «nesobst- venno-avtorskaya rech» istilohini kalka usulida o'girib hosil qilingan. Rus adabiyotshunosligida unga sinonim sifatida yana «nesobstvenno-pryamaya rech» termini ham ishlatiladi. 248 www.ziyouz.com kutubxonasi hadalari, ruhiyatida kechayotgan jarayonlarni tasvirlash uchun samarali foydaianüadi. Masalan, «Kecha»da dar- parda ortidan otasi mingboshidan sovchilar kelgani haqida onasiga aytgan gaplarni eshitgan Zebi ruhiyatida kechgan jarayon ayni shu nutq shaklida beriladi. Qizning xayolidan avval qishioqda ko‘rgan-eshitgan mingboshi bilan bogliq ma’lumotlar, so'ng aravadagi voqea tafsiiotlari, uylariga Saitanatning onasi kelib ketgach, o‘z onasining rahmi kel- ganday qarayotgani - hammasi yashin tezügida (bamiso- li filmni ayovsiz qaychilab, faqaí eng zarur qadrlari qay- ta montaj qilingan kabi) bir-bir o'tadi. Har holda, sanash ohangida ketma-ket beriigan qisqa jumlaiar o‘quvchida shunday taassurot qoldiradi: «Mingboshining darangla- gan uyiari... Sertakalluf ziyofatiar... Bir-biri bilan bu qadar inoq bo‘lib ko'ringan kundoshlar... Sultonxonning birdani- ga oradan yo‘q bo'lib qolishi...» Avvalo, matnda bu gaplar- ning qo'shtirnoqsiz, muallif nutqi shaklida berilgani, so‘ng bu Zébi ongida kechayotgan o'ylov jarayoni ekani, ayni damda, qizning miyasida yuzaga kelgan holatning sabab va oqibatlari o'ta katta tezlikda mushohada qilinayotgani- ni ta’kidlash lozim. Bu esa Cho‘lpon qahramonining ayni damdagi holatini haqqoniy aks ettirish uchun eng maq- bul shaklni topa bilganidan dalolat. 0 ‘quvchi shu gaplar ortidanoq matnda aks etmagan, biroq Zebining xayolida chaqnagan «Bejiz emas ekan-da!» degari o‘yni uqib ola- diki, bu ham parchada haqiqatan o‘ylov jarayoni aks ettiril- ganiga dalolat qiladi. Mazkur ruhiy holatni aks ettiruvchi parchaning davomi yanada o‘ziga xos: «Oh, shu topda Saltanatxon bo‘!sayd¡! Shu sirlarni ochib berib, buning ko'nglini tinchlatarmidikin? Balki, bu sirlarni u ham bil mas?.. Bilsa aravada aytmasmidi? Yo‘l bo‘yi gaplashib kelib hech narsa demadi-ku. Yo yashirarmikin? Yashirsa, uning do'stligi qayerda qoldi? Bunaqa odam do‘st bo‘lar- midi, qalay!» To‘g‘ri, bundagi birinchi jumla aynan Zebiga tegishlidek ko'rinadi. Lekin ikkinchi jumladagi «buning» 249 www.ziyouz.com kutubxonasi (ya’ni Zebining) olmoshi gap uchinchi shaxs - muallifga íegishli ekaniga dalolat qiladi. Ayni chog'da, bu gap Zebi ko'nglidagi «Oh, shu topda Saltanatxon bo‘lsayd¡! Shu sirlarni ochib berib, ko'nglimni íinchiatarmidikin?» tarzidagi ístakning ifodasi ekani ham shubhasiz. Shuningdek, par cha oxirida qo'llangan «qalay» kirish so'zi ham gapning Zebiga íegishii ekanini koYsatadi. Zero, bu so‘z Razzoq so'fi nutqida parazit so‘z darajasida ko‘p qollanadi, Qur- vonbibi nutqida ancha faol - o'quvchi Zebi nutqida oilaviy an’ana davom eíayoíganini yaqqol ko'radi, ya’ni «qalay» so‘zi nutq egasiga ishora vazifasini ham o‘taydi. Adabiyotshunoslikda nutq subyektlari sonidan ke- lib chiqqan holda badiiy nutqning monologik va dialogik1 shakilari ham farqlanadi. Agar monologik nutq deganda bir kishining (kimdir birov yoki o‘ziga murojaat shaklidagi) nutq i tushunilsa, dialogik nutq ikki yoki undan ortiq perso- naj orasidagi muloqotda voqe bo'ladi. Lirik asarlarda mo nologik, dramatik asarlarda dialogik nutq ustuvorlik qilsa, epik asarlarda ular qorishiq holda namoyon bo'ladi. Albat- ta, mazkur nutq shakilari adabiy turlarni farqlashda hozirda ham muhim, qadim yunon faylasufi Platón talqinida esa ular turlarning belgilovchi xususiyati sanalgan. Shu o'rinda badiiy nutqning «ichki nutq» deb ataluvchi shakliga ham to'xtalib o‘tish zarur. Tabiiyki, agar «ichki nutq» bor ekan, unga zid o'laroq «tashqi nutq»ning ham mavjud bo'lishi taqozo etiladi. Har ikki istilohning ham shartli ekanini ta’kidlagan holda «tashqi nutq» jarang top- gan, ya’ni tovushlarda moddiylashgan nutqni, «ichki nutq» esa moddiylashmagan, ya’ni faqat kishi botinidagina kech- gan nutq («o‘ylov»)ni anglatishini aytish kerak. Badiiy ada- biyotda personaj ruhiyatini ochib berish, uning ongida 1 Nutqiy muloqotda ¡kkidan ortiq subyekt ishtirok etsa, «polilog» istiiohini qo‘i- lash amaliyoti ham bor. Biroq adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan bu istilohga zarurat yo‘q, «dialog» termini ostida ikki va undan ortiq subyekt ishtirok etgan nutqiy muloqot tushunilaveradi. 250 www.ziyouz.com kutubxonasi kechayotgan o 'y lo v - m u s h o h a d a jarayonlarini tasvirlash maqsadida «ichki nutq»dan keng foydalaniladi. Masalan, personajning moddiylashmagan, o'ziga qaratilgan va ichi- dagina kechuvchi nutqi - ichki monolog badiiy psixolo- gizmning asosiy shakllaridan sanaladi. Odatda, epik asar- larda ichki monoiog ko'chirma gap shaklida - qo‘shtirnoq ichida beriladi va zarur darajada remarkalar («deb o‘yla- di», «xayolidan o'tkazdi u» va b.) bilan ta’minianadi. Albat- ta, ichki monolog shartli ravishdagina ongda kechayotgan o'ylov (his etish) jarayoni sifatida qabul qilinishi mumkin, chunki, aslida, o‘ylov jarayoni ichki monologlarda tasvir- langan kabi batartib, izchil kechmaydi. Dramatik asarlarda- gi aksariyat monologlar mohiyatan ichki monolog, faqat ularda «ikki karra shartlilik» kuzatiladi. Chunki dramada- gi monolog moddiylashadi - talaffuz etiladi, lekin perso najning sahnada yolg'izligi va nutqi uning o'ziga qaratilgani bu gaplarni haqiqatda voqe bo'lmagan, balki uning ongi- da kechgan jarayon imitatsiyasi deb qabul qilishni taqozo etadi. Shunga o'xshash, sahnadagi personajning boshqa personajlar bilan muloqot chog'ida «chetga» gapirishi ham shartli ravishda «ichki nutq» deb qabul qilinadi. Shuning- dek, badiiy adabiyotda «ichki nutq»ning dialogik shaklidan ham foydalaniladi. Odatda, bu holda personajning xayo- lan kim bilandir bahs-munozarasini yo ruhiyatidagi ikkiga ajralish - o‘z-o‘zi bilan kurashini tasvirlash orqali holat dra- matiklashtiriladi. Masalan, «Kecha» romanidagi Miryoqub ongida kechgan o‘z-o‘zini taftish qilish jarayoni uning «ter- govchi» (o‘zini «biz» deya taqdim etgan sud hay’ati) bilan dialoglari orqali tasvirlanadi. Matnda salmoqli o'rin egallov- chi bu «ichki dialog» asar konsepsiyasini ifodalashda juda katta ahamiyat kasb etadi. Ritmik tashkillanishi jihatidan ham badiiy nutqning ikki- ta: sochma (nasr) va tizma (nazm) shakllari mavjud. Nasriy nutq ritmik jihatdan ma’lum darajada amaliy nutqqa yaqin bo‘lsa, she’riy nutq muayyan bir o'lchov asosida tartibga 251 www.ziyouz.com kutubxonasi solingan ritmiklikka ega, hissiy to'yintirilgan nutq sanaladi. Nasriy nutq epik va dramatik asarlarning asosiy nutq shak- li hisoblanadi. Shu bilan birga, she’riy yo‘lda ham epik va dramatik asarlar yaratilishi mumkinligini unutmaslik kerak. Shunga o'xshash, she’riy nutq link asarlarning asosiy nutq shakli bo'lgani holda, nasrda yozilgan lirik asarlar ham mavjud. Yüklə 8,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|