Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

badiiy nutq
bo'lib, adabiyot 
ilmining uni o'rganuvchi bo'limi 
stilistika
deb ataladi,1 Shu 
o‘rinda «tilshunoslikda nutqning funksional-uslubiy shakl- 
iarini, jumladan, badiiy nutqni ham o'rganuvchi 
stilistika
bo'limi mavjud, bu ikkisining munosabati qanday?» degan 
savol tug'iladi. Asosiy farq shundaki, lingvistik stilistika 
badiiy nutqqa funksional uslublardan biri deb qaraydi va 
uning til xususiyatlarini o'rganadi. Ya’ni tilshunoslik nuqtayi 
nazaridan badiiy nutq (badiiy matn) til qonuniyatlarini 
o'rganish uchun material, vosita bo'lsa, adabiyotshunos 
uchun u - estetik obyektni yuzaga keltiruvchi yagona 
asos. Zero, shaklning uch aspektidan birgina badiiy nutq 
moddiy bo'lib, o'quvchi faqat uni tovush yoki yozuv o'la- 
roq bevosita qabul qiiadi, unga asoslanibgina tasavvurida 
badiiy voqelikni jonlantira oladi. Shunga ko'ra, birinchidan, 
tilshunoslikdan farqli o'laroq, adabiyotshunoslik uchun ba­
diiy nutq vosita emas - ayni maqsad; ikkinchidan, badiiy 
nutqning qanday qurilgani, uning o'ziga xos xususiyatlarini 
bilish asar poetik olamiga kirish uchun ko'prik vazifasini 
o'taydi.
1 Хализев В.Е. Теория литературы. - М.: Высшая школа, 2002. - С.260; 
Olim «stilistika» termini avval tilshunoslikda qaror topgani, tilshunoslik muqarrar 
ravishda nutq uslublari bilan shug'ullanishini ham qayd etadi. Bizningcha, ayrim 
manbalarda istilohiy aniqlik qasdida «adabiyotshunoslik stilistikasi» terminining 
qo'llanishini ayni hoi bilan izohlash mumkin.
240
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Badiiy nutqning o'ziga xos xususiyatlari uni amaliy nutq
- kundalik muloqot amalga oshiriladigan nutq bilan qiyos- 
laganda yaqqolroq ko'zga tashlanadi. Amaliy nutq uchun 
muhimi - muayyan informatsiyani yetkazish, uning qanday 
yetkazilishi muhim emas. Badiiy nutqda esa, aksincha, 
o‘sha informatsiyaning qanday yetkazilishi ham g'oyat 
muhim, unda ifodaga e’tibor ustuvorlik qiladi. Shu bois ba­
diiy nutq tasvir vositasigina emas, ayni paytda, tasvir pred- 
meti ham sanaladi. Amaliy nutq axborot-kommunikativ 
funksiyani, badiiy nutq esa badiiy-kommunikativ, aniqroq 
aytsak, badiiy muloqot asosida 
estetik
funksiyani bajaradi.
Badiiy nutqning xususiyatlari haqida so‘z borganda eng 
awal uning 
obrazliligi
tilga olinadi. Ma’lumki, tilda mavjud 
so'zlaming ko'pchiligi shundoq ham obrazli tabiatga ega, 
biroq badiiy nutqning obrazliligini bu bilan chalkashtirmas- 
lik kerak. Zéro, badiiy nutqning obrazliligi o‘sha so‘zlarning 
o‘zaro mazmuniy-grammatik aloqa-munosabatda izchil bir 
qatorga tizilishidan voqe boladi, ya’ni u 
ikkilamchi obraz-
/////cdir. Badiiy nutq shunchaki informatsiya yetkazmaydi, 
balki lisoniy obrazlar qatorini davriy ketma-ketlikda yaratib 
boradi va pirovardida o'quvchini yalang fikr-xulosaga emas, 
badiiy voqelikka ro‘baro‘ qiladi. Shu bois ham o‘quvchi o‘sha 
badiiy voqelik haqida shunchaki ma’lumotga ega bolibgina 
qolmaydi, uning ichida yashab, his qilib o‘tadi. Masalan, 
«Kecha» romanining boshlanish qismidan olingan quyidagi 
parchaga diqqatqiling: «Otasi bomdoddan kirmagan, onasi 
sigir sog‘ish bilan ovora, o‘zi kichkina sahnni supurib turgan 
vaqtida tashqari eshikning besaranjom ochilishi Zebining 
ko‘nglini bir qur seskantirib oldi. Bir qo‘lida supurgisi, bir 
qo‘li tizzasida - yerga egilgan ko‘yi eshik tomonga tikilib 
qoldi». Yuzaki qaralsa, ushbu parcha yetkazayotgan infor­
matsiya jo‘ngina: «sahnni supurib turgan vaqtida tashqari 
eshikning ochilishidan Zebining ko'ngli bezovtalandi» -
shugina, xolos. Biroq o‘quvchi buni shunchaki quruq xabar 
o'Iaroq qabul qilmaydi, yo‘q, u bahor tongining xushhavo
241
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

salqinini «his qiladi», choqqina hovli, kichkina sahn, sigir 
sog'ayotgan ayol va sahnni supurib turgan qizga bir-bir 
«nazar tashlaydi», shu asnoda tashqari eshikning «besa- 
ranjom» ochilganini «eshitadi», bir qo'lida supurgi, bir qo‘li 
tizzasida eshikka tikilgancha qotgan Zebini «ko'radi» va u 
bilan birga «bir seskanib oladi».
Zamonaviy adabiyot nuqtayi nazaridan qaralsa, badiiy 
nutq obrazliligi go‘zal tashbeh-u istioralar yoxud boshqa 
íasvir va ifoda vositalari (o'xshatish, metafora, ramz va b.) 
ga boylik, bezakdorlik, bo'yoqdorlik, ko‘tarinkilig-u jimjima- 
dorlik kabi sifatlar bilan belgilanmasligini ham unutmaslik 
lozim. ligari aytilganidek, mazkur xususiyatlar badiiy nutq 
hali jonli so‘zlashuvga yaqinlashmagan davriarda bel- 
gilovchilik maqomida edi. Hozirgi adabiyotda esa bu xil 
vositalar mutlaqo yoki deyarli ishlatilmagan asarlar ham 
juda ko‘p, biroq bu bilan ulardagi nutq «badiiy» sifatidan 
mahrum bo'lib qolmaydi. Masalan, A.Oripovning «Xotirot» 
she’ri ilk bandini olaylik: