Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

Ukkag‘ardi uli,
chorjetim-ey, 
dustaman qildi-ya\..
Hoy Xayrulloboy! - tashqariga bo‘y 
cho‘zib chaqirdi. - Polvon
ding jiligini
opkeling...»
Eridan key in Biydi momo erkag-u ayol vazifasini zirm- 
masiga olganini ta’kidlab, «U o‘roq o'rar, o‘tin yorar, beda 
tashir, bug‘doy yanchar, tegirmon tortar, og'il tozalar,
265
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

navbatida mol bo qar...
edi» deyiladi. Bu yerda 
navbatida
mol boqmoq
deganda Tersota turmushiga xos tushuncha
- qishioq chorvasini navbat bilan har kuni bir xonadon va- 
kilining boqishi nazarda tutilyaptiki, navbati kelganda Biydi 
momo ham podachilik qilgani aytilmoqda. Yoki boshqa bir 
o'rinda Biydi momo «sarg'ayib ketgan junni oldidagi ta- 
roqdan o'tkazib olmoqda edi» deyiladi. Bunda «taroqdan 
o‘ikazish» junni ipga aylantirish jarayonidagi bir bosqich- 
ni anglatadi, ya’ni Biydi momo turmushida chorva keng 
o‘rin tutgan tersotalik ayollar uchun odatiy mashg'uiot 
bilan band ekan. E’tibor berilsa, keltirilgan parchalarda 
umumiste’moldagi «navbat» va «taroq» so'zlarining she- 
vaga xos ma’nolari aktuallashgani ko'riladi.
«Normat 
hayotining
Keldiyor so‘pi bilan tutash qismiga 
go'ng tashiy boshladi» degan jumlani 
0
‘qiganda beixtiyor 
«hayot» so'zining tersotaliklar shevasida anglatadigan 
«tomorqa, bog'cha» ma’noiari bilan adabiy tildagi ma’no- 
si orasidagi aloqa qandayligini o'ylab qolasan. Eng awal 
«peshana teri bilan non topib yemoqni hayot deb bilgan- 
lar-da!» degan o‘y keladi-da, shu xulosada taq to'xtab 
qolishni istab qolasan. Yoki o'Iimini bo'yniga olib qo'ygan 
Anziratning «Agar men 
dumalab ketsam,
Xolmat bilan Ho- 
jar 
hovarüa
qolmasin, opajon...» deya zorlanishi-chi?! Ayol 
«o‘lsam» demaydi - «dumalab ketsam» deydi: tog‘dan 
tubsiz jarlikka dumalagancha go‘yo yo'qlikka singib ketgan 
toshga mengzaydi olimni. Sag'irlarim qarovsiz qolmasin 
demaydi, yo‘q, «hovar»da - kimsasiz bir maydonda qo- 
lishmasin deydi. Qarang, oddiy odamlar nutqida poeziya 
bor: fikrlashlarida obrazlilik, metaforiklik kuzatiladi. Bu hol 
esa ularni qadim ajdodlar bilan bog'lab turgan tomirlar ni- 
hoyatda baquwat ekanidan, o‘zlarining asliga - tabiatga 
yaqinligidan dalolatdir.
Shevalar adabiy tilning so‘z xazinasini toldiradigan eng 
boy manba sanaladi. Boisi, shevada adabiy tildagi ko‘plab 
so'zlarning muqobili bor. Masalan, «Urush odamlari»ning
266
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'quvchisi Biydi momo kelinlarini «Bir vaqtlari o‘n beshía- 
lab 
inakka
o'zim qaragich edim...» deya yozg’irganida, 
«inak» - «sigir», Normat shu kampirga «jezdam tushingiz- 
ga kirdimi» deya hazilnamo so‘z qotganda esa «jezda» -
«pochcha» ma’nosini berishi kuzatiladi. Shu o‘rinda bir nar- 
sani ta’kidiash zarur: badiiy adabiyot miiliy tilimizdagi so‘z 
javohirlarini avaylab asrovchi xazinabon vazifasini o‘tay- 
di. Sababi, adabiy til me’yorlarining ommalashishiga mos 
holda sheva xususiyatlarining kamayishi kuzatiladiki, bu
- qonuniyat maqomidagi hodísadir. Aytaylik, N.EshonquI 
«Urush odamlari»ni o'ttiz yillar ilgari yozgan bolsa, o'sha 
vaqtlartersotaliklartilida qo'liangan ko'plab so'zlarning ho- 
zirda iste’moldan chiqqan, unutilgan bo'lishi tayin. Demak, 
ijodkor o‘zi mansub sheva xususiyatlarini oqilona me’yor 
darajasida va mohirlik bilan aks ettirsa, ularni mangulikka 
muhrlagan bo‘ladi. Buning ahamiyatini esa, masalan, qis- 
sada qo'liangan