Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

davrruhini aks ettiñsh
; 2) 
joykolori-
261
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ti ni berish
; 3) 
personaj nutqini individuallashtirish;
4) 
tasvir
predmetiga munosabatni ifodalash.
Tarixiy mavzudagi asarlarda tasvirlanayotgan davr ruhi 
(koloriti)ni aks ettirish maqsadida eskirgan so'zlar- arxaizm 
va isíorizmlardan foydalaniladi. Lug'at tarkibidagi eskirgan 
so'zlar kundalik muloqotda qo‘llanmayd¡, uiarning ko‘plari 
o'quvchi ommaning katta qismiga tushunarsiz ekani, izoh 
talab qilishi ham ma’lum. Biroq tarixiy mavzudagi asarlar­
da uiarning qo'llanishi zaruratga aylanadi. Zero, uiarning 
ishtirokisiz davr hayotini, unda yuz bergan voqealarni aks 
ettirishning imkoni yo‘q. Deylik, o‘z asarida XV asr vo- 
qeligini tasvirlayotgan ijodkor, tabiiyki, o'sha davrga xos 
realiyalarni tasvirlashi lozim. Buni esa o‘sha davrga xos 
bo'lgan narsa-buyumlar, hodisalar, tushunchalarni ifo- 
dalovchi so'zlarsiz amalga oshirishning imkoni yo‘q. Ma- 
salan, «Navoiy» romanida shoirning ijodga kirishishi quyi- 
dagicha tasvirlanadi: «Oltin 
dovot
ichidan qalamni oldi. 
Siyohga
ozgina suv tomizdi. 
Qalam
erkin va dadil yurdi». 
Avvalo, bu o’rinda jarayonning realistik haqiqatga monand 
tasvirlanganiga diqqatni qaratish joiz: Navoiy avval do­
vot - siyohdondan qalamni oladi, so'ng siyoh (dovotdagi 
rang)ga suv quyadi, (keyingi harakat anglashiladi: dovot­
dagi siyohga tekkizib olingan) qalam qog'oz ustida dadil 
yura boshlaydi. Tasvirlangan jarayonning amalga oshishi- 
ga xizmat qilgan yozuv asboblari ham, yozuv ashyolari 
ham hozir iste’molda emas, ularni ifodalovchi so'zlarni esa 
o'quvchilarning kattagina qismiga izohsiz tushunarli emas. 
Shunga qaramay, Navoiyning qay tarzda yozganini o‘sha 
so'zlarsiz tarixiy jihatdan haqqoniy tasvirlab bo‘lmaydi.
Tarixiy so'zlar personajlarning tashqi ko‘rinishiga oid 
muhim detallar, xususan, engil-boshini tasvirlashda ham 
g‘oyat muhim. Masalan, «Navoiy» romanidan olingan 
boshqa bir parcha o'quvchi ko'z o'ngida jangga otlangan 
sultonni gavdalantiradi: «Mulozimlarining yordami bilan 
Husayn Boyqaro egniga 
sovut,
boshiga 
dubulg'a
kiydi.
262
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qini oltin va rango-rang qimmatbaho toshlar bilan ishlan- 
gan, ajoyib nafis san’at namunasi bolgan 
qilichm
taqdi. 
Yana shunday chiroyli sadogini osdi. O'g-yoyni taqdi». 
Ayni shu so‘zlar lashkar muttasi! yurishlarda yoki yurishga 
tayyor holatda bolgan davr manzaralari tasvirida ham qol 
keladi: «Har yoqdan to‘da-to‘da otliq 
sipohi\ar - navkar-
lar keladi. Otlar o'ynoqlab kishnaydi, 
tug
lar hilpiraydi. Qu- 
yoshda 
dubulg‘a\ar, sovuüar
yaltiraydi. BeWarning 
kumush
sopli qamchilan,
ot asboblaridagi kumush bezaklar, 
qilich-
larning
g/n/ar/dagi oltin, feruza va zabarjad toshlar ko‘z qa- 
mashtirib yonadi...»
E’tibor berilsa, keltirilgan misollarda qollangan tarixiy 
so'zlar asosan ot turkumiga mansub ekanini ko'rish qiyin 
emas. Buning sababi - misollarning muallif nutqidan olin- 
gani. Zéro, voqealar yuz berayotgan 
joy
(saroy yo kulba; 
do‘kon yo madrasa hujrasi, bozor maydoni yo chog'roqqi- 
na hovli...), uning 
ishtirokchilari
(ust-boshi, mashg‘uloti...) 
kabilar bilan bogliq tafsilotlar muallif nutqida o‘z ifodasini 
topadi, ya’ni bunda so‘zning nominativ tomoni muhimroq. 
Personajlar nutqida esa eskirgan so'zlarni qollash bilan 
birga tarixiy davr uslubiy xususiyatlarini ham aks ettirish 
zarurati yuzaga keladi. Misol tariqasida g'alayon ko'targan 
shaharahlini tinchitish uchun Hirotga otlanayotgan Navoiy- 
ning Husayn Boyqaroga aytgan gapini olib ko‘raylik:
«... - Ko‘ngilga shunday