Dilrabo elmuratova nodira misirova

o'qituvchining ish uslublari (so 'zsiz bo'ysunishga asoslangan uslub, demokratik
uslub, kungilchanlik uslubi), V.A.Kankalikning aloqa uslublari (hamkorlikdagi ijodiy
faoliyat, uzlikni xush kurish, m asofa asosida aloqa o'rnatish, duqlash, qurqitish
asosida aloqa о ‘matish, h azilyo k i о ‘y in asosida aloqa о ‘m atish)?
O 'qituvchining talabalar b ilan
m unosabat shakllari: avtoritar, liberal, 
dem okratik. B a’zi o'qituvchilar borki, ular nihoyatda kuchli bilim, yaxshigina nutqqa 
ega boMishadi, biroq talabalar bilan m u om ala qila bilm aydi. Ularda talabani eshitish, 
sabr-toqat malakasi etishm aydi. A uditoriyada ikkita b o ‘sh figura - o'qituvchi va 
talaba m avjud bo‘lib, butun ta ’lim -tarbiya jarayonining muvoffaqqiyati ana shu 
kishilarning muomala madaniyati d arajasiga bog'liq. Biroq hozirgi kollej ta ’lim- 
tarbiyani dem okratlashtirish ja ra y o n i bajarayotgan bir davrda ham biz avtoritar 
byurokratik, impirativ yondoshuvni k o 'ra m iz .
Kollej direktori «Men talabalar bilan y o lg 'iz kurashm oqdam an, lekin ular bilan 
ham m a kurashishini istayman» deb ja v ra y d i, natijada bolalardagi nuqsonlarga emas, 
balki ularning o'zlariga qarshi k u rash boshlaydi. M asalan, sharmanda qilishga 
bag'ishlangan lineyka, qasam ichirish, ota-onalar orqali siquvga olish va h.k. Natijada 
ikki bir-biriga qarshi turuvchi talab alar va o'qituvchilar lageri yuzaga keladi. 
U m um iy m aqsadlar emas, balki shaxsiy qiziqishlar-uchun kurash avj oladi. Hozirgi 
istiqlol v a dem okratiya sharoitida t a ’lim -tarbiya jarayonini ongli fikrlay oladigan 
vatan va shaxsiy manfaatlari o ld id a m as’uliyat sezadigan fuqaroni tarbiyalash 
m aqsadiga bo'ysunadi.
O 'z a ro
qaram a-qarshilik em as, balki 
ham korlik, 
insonparvarlik bilan 
sug'orilgan munosabatlar - kollejda serm ahsul m uom ala madaniyatini y o 'lg a qo'yish 
orqaligina yuqori maqsadga erishish m um kin.
Bu jaray o n n i shartli ravishda quy id ag ich a tasavvur etish mumkin.
1 -jadval
Jam iyat
Kollej
Jam iyatni yangilash
P edagogik 
jarayon 
ishtirokchilari 
orasidagi 
m unosabatlarni insonparvarlashtirish.
D em okratiyalash
H am korlik: o ‘qituvchi-talaba, o'qituvchi-pedagogik 
jam o a, ta lab a - talaba.
X ujayinlik tarbiyasi
Har 
bir 
talabaning 
shaxsiy 
m as’uliyati, 
har 
to m o n lam a rivpjlantirish.
74

---

Hamm a narsa o ‘qituvchining talabalar bilan mohirona maqsadlarga muvofiq 
inunosabatlami o'rganishga bogMiq, chunki bunday munosabatlar o‘z navbatida 
ijobiy muloqotni shakllantirishga xizmat qiladi. K o‘pchilik 25% o ‘qituvchi o ‘zining 
ta’lim tizimidagi etakchilik rolini anglamaganligi uchun hamma aybni talabalaming 
«Tarbiyasizligi»ga to ‘nkaydi.
M uloqot - pedagogik faoliyatning muhim kasbiy quroli bo‘lib, olimlar 
A.A.Kobolev, 
H.B.Kuzanina, 
U.A.Kan-Kalik, 
A.A.Montev, 
A.N.Mudrik, 
A.U.SHerbakovlar m uom alaning 
0
‘qituvchi faoliyatidagi muhim rol o ‘ynashini 
isbotlashgan.
Pedagogik m uloqot - bu o ‘qituvchining talabalar bilan dars va darsdan tashqari 
paytdagi qulay psixologik holat yaratish maqsadida olib boradigan kasbiy mahorati.
Pedagogik 
m uom ala 
ijtimoiy-psixologik 
jarayon 
sifatida 
quyidagi 
funksiyalarga ega: shaxsni anglash, axborot almashuv, faoliyatni tashkil etish, rol 
almashtirish, 
hamdardlik, 
o ‘z 
qadrini 
bilish, 
ishtirokchilami 
almashtirish, 
kechinmalar hosil qilish, o ‘zida ishonchli shakllantirish va h.k.
Axborotlam ing almashinish funksiyasi materiallaming va ma’naviy sifatlarini 
almashtirish ta ’lim-tariyaviy jarayonni rivojlantirish, ichki ijobiy o ‘zgarishlarni hosil 
qilish ham korlikda bilishga oid qidiruv hamda ongli fikrlashga zarur sharoit yaratadi.
Pedagogning m uloqot tuzilishi - l)pedagogik tomonidan gumh bilan 
bo‘ladigan muloqotni modellashtirishni «Prognostik bosqich». 2)o‘zaro faoliyatga 
kirishuvchidanoq bevosita muloqotga kirishuv (kommunikativlik hukm). 3)pedagogik 
jarayonda muloqotni boshqarish. 4)kelajakdagi faoliyatni inobatga olgan holda 
qoMlanilgan muloqot sistemasi va modellashtirishni tashkil qilish.
N oto‘g ‘ri pedagogik m uloqot talabalar qo‘rquvini, ishonchsizligini diqqati 
xotirasini 
bo‘shashtiradi, 
bilish qobiliyatini pasaytiradi, mustaqil fikrlashni 
susaytiradi va salbiy xulq-atvom i shakllantiradi. Natijada talabada o ‘qituvchi va 
predmetga nisbatan munosabat shakllanadi. Pedagogik faoliyatda o ‘qituvchi va 
talabalar ham korligidagi 
uning 
samaradorligini ta ’minlaydi. A.S.Makarenko 
o ‘qituvchi va talabalam ing munosabatlarida asosiy narsa talabchanlik va hurmat 
boMishi kerakligini alohida ta ’kidlagan. Suxomlinskiy quyidagi mahoratni o‘qituvchi 
«...partalaridan aytilgan har bir so‘z 
0
‘yinlaridan donishmanddono, maqsadga 
y o ‘naltirilgan, toM am a’noli boMmogM kerak».
0 ‘qituvchi m uloqotining usullari.
Muloqotni ikki qismga boMish mumkin: ya’ni muloqot va hamkorlikdagi harakatdan 
tashkil topadi. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o ‘qituvchilar doimo talabalar 
bilan emotsional - turg‘un munosabatlarda boMganlari o ‘qishda, xulq-atvorida 
nuqsonlami osoyishtalik bilan teng va ishonch asosida hal etadi.
Talabalar bilan q o ‘pol muloqotda boMgan o ‘qituvchilar esa talabalar ishonchini 
yo ‘qotadi. TilyogMamalik, o ‘zini ko‘rsatish guruhda masxaratomuz qiliqlarni
75

---

shakllantirishga sharoit yaratadi. B ular o ‘quv-tarbiyaviy jarayonga salbiy ta ’sir 
k o ‘rsatadi. Tadqiqotchilar o ‘qituvchining guruh jam oasi bilan munosabatlarida 3 ta 
uslub mavjudligini ta ’kidlaydi: 1. barqaror ijobiy (turg‘un); 2. faolsiz - ijobiy; 3. 
barqaror (turg‘un) bo‘lmagan uslub. 0 ‘qituvchilarning talabalar bilan bo‘ladigan 
usullarini A.A.Leontev xulosalab, beq aro r o ‘ta salbiy uslubda boMganligi o ‘zlariga 
salbiy munosabatni yuzaga keltirishni ta ’kidlaydi. Bunday o ‘qituvchi kollejga va 
jam iyatga ziyon keltiradi.
M uloqotda o ‘qituvchilam ing ish usullari 3 xil b o ‘ladi:
S o‘zsiz bo'ysunishga asoslangan uslub;
D em okratik uslub;
K o'ngilchanlik uslubi.
V .A .K an-K alik aloqa uslublarini tubandagilarga ajratib ko‘rsatadi: 
ham korlikdagi ijodiy faoliyat asosidagi uslubi;
- o ‘zlikni xush ko'rish asosidagi alo q a uslub;
- m asofa asosida aloqa o ‘m atish uslubi;
- d o ‘qlash, q o ‘rqitish asosida aloqa o ‘rnatish usuli;
- hazil yoki o ‘yin asosida aloqa o ‘rn atish usuli.
SH.A.Am anashvili d o ‘stlik asosida alo q a usuli haqida shunday g ‘oyani ifodalaydi 
(«A gar bola bizdan uzoqlashsa, qanday qilib uni tarbiyalaymiz?»). «Faqat m a’naviyat 
birlik - bundan boshqa hech narsa b u birlikni buzishi mumkin emas». «Baqirish -
insoniy m unosabatlar m adaniyati y o ‘qligini yaqqol ko‘rinib turgan belgisidir. 
0 ‘qituvchining baqirishi bolani dovdiratib garatjg qilib qo‘yadi» - degan edi 
Suxomlinskiy.
0 ‘qituvchi m unosabatlarida xushm uom alalik.
Takt so ‘zm a-so‘z tarjim a qilinganida dahldorlik, aloqadorlik taalluqlilik 
m a’nosini bildiradi. X ushm uom alalik ishtirokchilar o ‘rtasidagi o ‘zaro hamkorlik 
m unosabatlarini tartibga solishga yordam beruvchi axloqiy mezon. Xushmuomala 
xulq-atvorli pedagog insonparvarlik prinsipiga asoslanib eng murakkab vaziyatlarda 
ham hurm at qilish asosida ish tutadi. Bu to ‘g ‘risida O ‘zbekiston Respublikasining 
«T a’lim to ‘g ‘risida»gi qonunida « T a ’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik 
xarakterda ekanligi»ni ta ’kidlangan.
Pedagogik xushm uom alalik pedagogning kasb sifati ya’ni mahoralini bir 
b o ‘lagidir. Pedagogik nazorat um um iy nazoratdan farqlanib, o ‘qituvchi shaxsining 
asosiy sifati b o iib , balki talabaga t o ‘g ‘ri malakali yondashishni nazarda tutadi. 
SHunday qilib, pedagogik xushm uom alalik - o'qituvchining m aqsadga muvofiq 
talabaga ta ’sir ko‘rsatish m ahoratini belgilab beradigan samarali uslubiy aloqasidir.
K.D.Ushinskiy « o ‘quv yurtida h azilga yo ‘l qo‘yish jiddiy hukm surishi lozim, 
am m o ham m a hazilga erm akka, sertakalluflikka, adolat tim oq ostidan kir izlashgn,
76

---

yaxshilik muloyimlikka, tartib bachkanalikka aylanib ketmasligi, eng muhimi doimo 
aqliy faoliyat hukmron bo'lishi kerak» - deb ta ’kidlagan edi.
O 'qituvchining talabalarga qo'yadigan talablari me’yordan ortiq bo‘Isa, teskari 
natijalarni, m e’yoridan ortiq ko'ngilsizlik esa, salbiy natijalami keltirib chiqarishi 
mumkin. 0 ‘qituvchi talabani hurmatlab buni talabalarga ko'rsata olishi zarur. Hurmat 
qilish ochiqko'ngillikni, erkalatishni, talabchanlikni inkor etmaydi. Aksincha, uni 
kuchaytiradi. Talabchanlik talaba yoshining ortiq bo'lishi bilan orttirib boriladi. 
Darsda pedagogik xushmuomalalik.
Talabalar bilan o'qituvchining o'rtasidagi tushunmovchiliklaming asosiy 
sabablaridan biri - o'qituvchining xushmuomala emasligi, ya’ni talabalaming tashqi 
ko'rinishi, aqliy rivojlanishi, qobiliyatlariga qo'pol ravishda e ’tiroz bildirishlari 
natijasida ro'y beradi. B a’zi o'qituvchilar guruhda, ko'chada, qaerda bo'lmasin 
talabalam i 
ogohlantiradi. 
O'qituvchining xushmuomaladagi darsning barcha 
bosqichlarida am alga oshirilishi kerak. Asosiy e ’tiborni o'qituvchilar uy vazifalarini 
tekshirish va baholashga qaratishi lozim.
Bunda o'qituvchining mahorati mohirlik bilan ularning javoblarini tinglashi 
mazmuni, shakli duch keladigan qiyinchiliklari va boshqalar. O'qituvchi talabaning 
javobidan kulimsirashi, yuz, qo'l harakatlarini o'zgartirishi, boshini irg'ashi, izoh 
berishi, javobni bo'lishi maqsadga muvofiq emas.