uni birovni m ajbur qilish orqali em as, balki o ‘z ixtiyori bilan bajarayotgandek his
qilish kerak» - degan edi.
Eng muhim i, pedagogik jarayonda o ‘zaro ham korlik asosida talabalar bilan
aloqa qilish qobiliyatlarini yo ‘lga q o ‘yish va tashkil etish maqsadga muvofiq. Bu
m asalalam i takom illashtirishda A .V .Dobrovich, V.Lev, V .A.Kan-Kalik singari
m ualliflam ing kitoblari yordam beradi.
0 ‘zaro
m unosabatlarning
ham m a
tomoni,
salom lashishdan
boshlab
jazo
choralarigacha, o ‘qituvchining talab va hohishlari, o ‘zini tutishi, nutq ohangi,
jarangdorligi, yuz qiyofasi va boshqalar muhim aham iyatga ega.
0 ‘qituvchining talabalar bilan o ‘zaro m unosabatlar shakli
uch xil tarzda amalga
oshadi:
1. A vtoritar shakldagi m unosabatlarda
0
‘qituvchi talabalam i qattiqqoMlik bilan,
ularga m ustaqillik berm asdan boshqaradi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, o ‘qituvchi
b a’zi bir talabalam i «sindirib» qo ‘yadi.
2. Liberal shakldagi boshqarishda esa, o ‘qituvchi talabalam i o ‘z holiga tashlab
qo‘yadi. A uditoriyada o ‘qituvchi em as, talabalar o ‘z istaganlaricha, bilganlaricha
boshqaradilar. Bunday auditoriyada tartib-intizom bo ‘lmaydi.
3. 0 ‘qituvchining talabalarga dem okratik shakldagi
m unosabatida u talabalarga
ishonch bildiradi. SHaxs sifatida ulam i hurm at qiladi, ammo talabchanlikni
susaytirm aydi.
0 ‘qituvchi vaziyatga qarab jiddiy, xushchaqchaq, g ‘amgin, muloyim, talabchan
b o iis h i kerak. Am m o, zarur vaqtda his-tuyg‘usini yashira olishi,
zarur vaqtda
vaziyatga m os (adekvat) ja v o b qaytarishi talabaga xos'ijobiy sifatlardandir.
0 ‘qituvchi haykaltaroshga o ‘xshab loydan nim a yasashini oldindan bilganidek, o ‘z
nutqini oldindan rejalashtiradi. 0 ‘qituvchi o ‘z nutqi bilan ongiga, his-tuygusiga,
vijdoniga m urojaat qiladi. U lam i birgalikda o ‘ylashga, izlanishga d a’vat qiladi
M asalan: «K elinglar birgalikda bir o ‘ylab ko‘raylik», «o‘zingiz bir ta sa w u r qiling»
va h.k.
0 ‘qituvchi har bir talabaga gapiradigan gapini oldindan rejalashtiradi. Masalan
kim nidir rag‘batlantirish, kim gadir tanbeh berish,
kim gadir muloyim ovoz bilan,
kim gadir
yuqoriroq
ovozda
gapirishni
bilishi
auditoriyani
boshqarishni
engillashtiradi. B a’zan, o ‘qituvchi tasodifan tayyorlanm asdan dars o ‘tishiga to ‘g ‘ii
keladi. B unday vaqtlarda o ‘qituvchidan, o ‘z nutqi, gap-so‘zlariga ehtiyot bo‘lish talab
qilinadi. Aks holda, ta ’lim -tarbiyaga xos boMmagan vaziyat yuz berishi mumkin
T alabalam ing o ‘z nutqi m alakalarini oshirishlarining bir nechta yo‘nalishlari mavjud
1. H ar qanday vaziyatda boMmasin, darsdam i, darsdan tashqari sharoitdami adabiy til
m e’yorlariga qat’iy rioya qilish lozim . 0 ‘zining nutq
madaniyatini tinmasdiiii
shakllantirib borishi kerak.
•'
78
2. Ifodali nutq malakasini shakllantirish ustida tinmasdan ishlash va o ‘z-o‘zini
nazorat qilishni o ‘rganish. K o'pchilikning oldiga chiqib gapirish malakasini egallash
uchun doimo mashq qilib turish. Nutqining ohangi, baland, pastligi, shiraligi, ritmiga
e ’tibor berish. Tez, sekin, baland ovozda gapirib ko‘rib, odamlarga qanday ta ’sir
etayotganligi kuzatish.
3. M uloqot jarayonida kommunikativ malakalaringizni o‘stiring.
Buning uchun o ‘z nutqingizni va muloqotdagi sheriklaringizni kuzating va quyidagi
savollarga javob bering.
a) m uloqot jarayonida m ening hatti-hakaratlarim qanday?
b) men birovlam ing
nutqini qanday eshitaman, birovlar (talabalar) mening nutqimni
qanday eshitadilar?
v) talabalarni (hamsuhbatlar, sheriklarni) o ‘zim gajalb etaolam anm i?
g) ham suhbatlar (talabalar) mening nutqimga qiziqadilarmi,tushunadilarmi, qabul
qiladilarmi?
Darsga kirishdan oldin yaxshilab o ‘ylab oling. Tinglovchilarda qanday taassurot, fikr,
his-tuyg‘u hosil qilmoqchisiz. Nutqingizning qaysi qismlarini, qanday ohang va
tezlikda ifoda qilmoqchisiz?
0 ‘qituvchida maxsus muloqot qobiliyati b o ‘lishi kerak:
1. Ijtimoiy-perspektiv qobiliyat: sherik, hamsuhbatning ichki kayfiyatini, holatini
seza olish.
2. 0 ‘zini xayolan ham suhbatining o ‘rniga qo‘ya olish (refleksiya)
qobiliyati.
Shuningdek,
hamsuhbat, talabaning bizning nutqimizga nisbatan beradigan javob
reaksiyasini oldindan k o ‘ra olish.
3. 0 ‘z-o‘zini boshqara olish qobiliyati.
4. M uloqot jarayonida o ‘zining asabini va ruhiy holatini boshqara olish.
5. M uloqot jarayonida talabalarni ishontirish bilan ularga ta ’sir etish.
0 ‘qituvchi o ‘zi gapirayotgan narsalam i va hodisalami ko‘z oldiga keltira olish.
Dostları ilə paylaş: