Dinshunoslikka
Diniy fenomenning namoyon bo‘li-
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Diniy fenomenning namoyon bo‘li-
shi. Diniy tushunchalardan eng muhi mi bu «imon» va «ishonch» fenomenidir. Ushbu tuyg‘u insonlarning hayotini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Dinga ishonuvchi kishi o‘z ha yotini bir umr mashaqqatga qo‘yib bo‘lsada e’tiqodiga sodiq qo lishga bag‘ishlashi mumkin. Masalan, diniy majburiyat sifatida belgilangan muqaddas joylarga ziyorat uchun dindorlar mashaq qat chekib qancha uzoq bo‘lsa ham borishga intiladilar. Vaho lanki, o‘sha ziyoratga ketadigan vaqt, mablag‘ va kuchni bosh qa biror dam olish hududiga borishga sarflash ham mumkin edi. 1 Hillary Rodrigues, John S. Harding . Introduction to the study of religion. – USA, Routledge, 2009. – P. 7477. Diniy tushuncha lardan eng muhimi bu «imon» va «ishonch» fenomenidir. 121 Ammo dindor kishi buning o‘rniga mashaqqatli, lekin o‘z e’tiqo di bo‘yicha zaruriy hisoblagan joyga borishni tanlaydi. Din o‘z navbatida mazkur fenomenlarni boshqaradi. Chun ki bu kabi fenomenlar orasida «diniy mutaassiblik» kabi salbiy fenomen ham borki, u ko‘pincha dinning asl ezgulik mohiyati dan bexabar qolgan, din haqida chuqur falsafiy mushohadaga ega bo‘lmagan yoki hayotiy va diniy tajribaga ega bo‘lmagan kishilar da namoyon bo‘ladi. Ba’zan esa dindan yetarlicha boxabar bo‘la turib, undan muayyan manfaatlari yo‘lida foydalanishga urinuv chi kishilarda ham ongli ravishda namoyon bo‘lishi kuzatiladi. • Imon. • Ilm olish fenomeni. • Vatanni sevish fenomeni. • Gunohkorlikni tan olish. • Ruhan taskin topish. • Rihla. • Niyat. Kuzatilganidek, yuqoridagi mavzuga kirish qismida fenome nologik yondashuv va uning ayrim xususiyatlari haqida to‘xta lib o‘tildi. Bu yondashuvning o‘ziga xos xususiyati haqida gap ketganda, unda diniylik diniy hodisani yoritishda bir tomon lamalik yon bosishiga qaramay, undan muayyan darajada foy dalanishni yoqlashi yodimizga keladi. Aytish mumkinki, din o‘z tabiatiga ega. Shu jihatdan, fenomenologiya namoyondalari odat da, ta’kidlaydilarki, din o‘ziga xos noyob tushuncha bo‘lib, unga antropologiya, sotsiologiya, psixologiya va tarix fanlarining faqat birininggina fokusidan boqish, kishiga hech narsa keltirmaydi. Albatta, ushbu soha va yondashuvlarning har biri din haqida mu him ma’lumotlarni fanga qo‘shadi, ammo, fenomenologlar fikri cha, dinni faqat uning ijtimoiyiqtisodiy, psixologik va madaniy jihatlarini bilish bilan to‘liq anglab yoki inkor etib bo‘lmaydi. Din fenomenologlari komil ishonch bilan ta’kidlaydilarki, dinni inkor qilishga urinish uning zaruriy jihatlarini anglab yetishga monelik qiladi. Bu yondashuvni lozim tutganlar dinshunoslik sohasining 122 chin fidoyilari bo‘lib, o‘z kasblariga sadoqatlaridan, ular dinni te ologik qarashlar, uslublar orqali, hatto, psixologiya, antropologi ya, sotsiologiya va tarix fanlari kesimida o‘rganishga kirishadilar. Masalan, bu sohalar dinga ikkinchi darajali tushuncha sifatida yoki cheklangan e’tibor qaratadilar: psixologiya faqat dinni ruhiy jihatini tushuntiradi; antropologiya muayyan ritual ustida «da latadqiqoti»ni olib boradi; sotsiologiya faqat din sotsiologiyasi doirasida din bilan shug‘ullanadi; tarix esa tarixiy kontekst, dina mika va hodisalar orasida kichik bir faktor o‘rnida dinga muro jaat qiladi. Dinshunoslik sohasi esa cheklangan yoki betartib yon dashuvdan qochgan holda dinni uning manbalari va institutlari bilan birgalikda to‘liq va tadrijiy o‘rganishni qamrab oladi. Dinshunoslik sohasi esa cheklangan yoki betartib yondashuvdan qochgan holda dinni uning manbalari va institutlari bilan birgalikda to‘liq va tadrijiy o‘rganishni qamrab oladi 123 O‘z navbatida, fenomenologlar to‘liq bo‘lmasada, qis man universitetda o‘tiladigan dinshunoslik tarkibida ham bir xil diniy jihatlar mavjudligini bildirib o‘tadilar. Fenomenologik yondashuv dinshunoslik tadqiqotlariga juda katta ta’sir ko‘rsat gan bo‘lishiga qaramay, fenomenologiya tushunchasi ko‘plab dinshunos olimlar uchun mavhumligicha qolmoqda. Termin haqidagi ravshan tushu nishni yo‘qligi u dinshunoslik sohasida qo‘llanilganda, ma’nosi o‘zgarishi bilan bog‘liq. «Fenomen» so‘zi inson hissiy a’zolari orqali o‘zlashtiriladigan yoki tushuniladi gan narsani bildiradi. Albatta, bunda hissiy a’zolar orqali tushu niladigan narsa (obyekt) asl holi kabi bo‘lmasligi mumkin. Bu tushuncha inson hissi, tajribasi, ta’m a’zolari, adabiyotlar, ta rix, madaniyat, ong, bilim orqali shakllanadi. Narsaning o‘zida gi ichki mohiyati ularning linzalari orqali namoyon bo‘ladi. Shu jihatdan, fenomenologiya bizning ko‘zimizga ko‘ringan narsani emas, balki uning mohiyatini o‘rganish bian shug‘ullanadi. Tan olish kerakki, ong va tajriba tavsifi bilimlarni o‘zlashtirish orqa li gavdalanadi. Ba’zi din fenomenologiyasi namoyondalari keng miqyosda gi miflar, rituallar, mantlar ibodatxonalar, raqslar, amaliyotlar, e’tiqodlar, Xudo haqidagi g‘oyalar va muqaddas qadamjolardan iborat ma’lumotlar asosida dinning mohiyatini tushunish va tas virlashga urinib ko‘radilar. Dinshunoslik tarixidagi bir qator nu fuzli mutafakkirlar ushbu yo‘nalishda faoliyat olib borganlar. Ya na ko‘pchilik din va dindorlarning qarashlari, tili, tushunchalari va tushuntirishlariga ko‘ra ish yuritganlar. Albatta, ular dindor larning interpretatsiyasi bilan cheklanib qolmaganlar, lekin, ular dinning ilmiy o‘rganishda boshqa yondashuvlar bilan mos ravish da, dindorlarning qarash va tushuntirishlari alohida ahamiyatga ega deb hisoblaganlar. Shubhasiz, biror dinga mansub yoki man sub bo‘lmagan har qanday olim diniy e’tiqod va amaliyotlardan namunalar ustida fenomenologik kuzatuv, tahlil va izohlash (interpretatsiya)ni amalga oshirgan. Bunda, dindor bo‘lmagan tadqiqotchi dindorning hissiy holatiga chuqur e’tibor qaratishi 124 lozim bo‘lsa, dindor tadqiqotchi o‘z dini haqidagi normativ faoli yat sekulyar sharoitda ilmiy tahlil chegarisidan chiqqan holatda, konfessional qarashga qarshi himoyalanishi kerak bo‘ladi (ya’ni, ko‘p ham dindorlik pozitsiyasidan voqelikka nazar tashlamaslik lozim). Irreduksion (murakkab) diniy mohiyat haqidagi dalillar misolida din va dindorga yo‘nalgan mos munosabatlar o‘rganil gan yuqoridagi fikrlar asosida sekulyar va teologik yondashuvlar o‘rtasidagi chegara nufuzli fenomenologlar tomonidan olib tash langan. Rudolf Otto (1869–1937) ushbu farqni bartaraf etgan olim larning mumtoz vakili sanaladi. Ba’zi fenomenologlar falsafa yuzasidan dinshunoslikka yondashuvchi, yana boshqalari din ni ilmiy o‘rganishdagi obyektiv namunalarga ehtiyotkorona mu nosabat bildirish tarafdori bo‘lgan bo‘lsalar, Otto teolog sifatida faoliyat boshlagan dastlabki dinshunos olimlardan hisoblanadi. Bu teologik tavsif tajriba bilan uyg‘unlashib, uning «Muqaddas g‘oya» (1923) asari yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Bu asarda Ot to o‘quvchining e’tiborini «kimdir his qiladigan, kimdir his qil maydigan» diniy tajribani ong qanday namoyon bo‘lishiga qara tadi. Bir tomondan, Otto o‘z misolida diniy mohiyatning dindor tushunchasida tajribadan o‘tishini ifodalasa, boshqa tomondan, tashqaridan turib diniy tajribani obyektiv ravishda tushunish va tushuntirishga qaratilgan ilmiy o‘rganish imkoniyati mavjud emasligini bildiradi. Uning fikrlari ko‘proq mantiqqa yaqin va intuitiv (sezgiga asoslangan) bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Uning diniy tajribaga ega bo‘lmaganlarni «ro‘yxatdan o‘chirishi» Zig mund Freyd kabi dunyoviy (sekulyar) nazariyalar tarafdorlari ning tanqidlariga uchragan. Freyd o‘zining «ummon misol» taj ribaga ega emasligini hamda uning nazariyalariga diniy tajriba inkor qilinmasligini e’tirof etib o‘tadi. Shunday bo‘lsada, Ot toning cheklovi ochiq, betaraf, takrorlanib turuvchi va ishonchli tahlilning sotsial ilmiy namunalari va dinning sekulyar o‘rga nish bilan konflikt mavjudligi jihatidan istisnoli va normal ba holanadi. 125 Ma’lum ma’noda, uning teologik yondashuvi bir tomonla ma ko‘rinishi mumkin, lekin, dinning irreduksion (g‘ayritabiiy) mohiyatini tavsiflashda u fenomenologik yondashuv rivojlanishi ga katta ta’sir ko‘rsatdi. Qolaversa, u insonlar qanday qilib din ni idrok etishi va tajribadan o‘tkazishini ko‘rsatib berdi. Masalan, u ushbu «muqaddas» voqelikni insonlar qanday tajribadan o‘tka zishlarini ratsional tavsiflar orqali emas, balki minnatdorlik, qo‘rquv, terror, hayajon kabi hissiy holatlar bilan xarakterlanuvchi «misteriya» (diniy mavzu) yuzasidan tahlil qilib o‘tgan. Diniy tushunchalar bilan bog‘liq yuz beradigan minnatdorlik, qo‘rquv, sabr kabi holatlarga Ottoning tavsifi xristianlik nuqtayi nazari dan bildirilgan bo‘lsada, ammo, ayni paytda, u tavsif boshqa dinlardagi dindorlar boshdan kechiradigan tajriba va qarashlarga mos keladi. Aniqroq qilib aytganda, xristianlik bo‘yicha qudratli Xudoning yaratganlaridan qattiq ta’sirlanish ruhida uning (Otto) tili va g‘oyalari aylansada, o‘zining e’tiqodidan tashqari umu miy diniy jihat haqida so‘z yuritishga harakat qiladi. U fenome nologiyaning xarakterli jihati bo‘lgan ochiq ta’riflarni ishlatish orqali dinlarni qiyosiy o‘rganish uslubidan keng foydalanadi. U dinlar o‘rtasidagi farqlarni ko‘rsatib o‘tish bilan bir qatorda ular dagi ko‘plab o‘xshash jihatlardan namunalar keltiradi. Ba’zida esa yagona haq din sifatida oshkora xristianlikni keltirish orqali xo lis taqqoslash hissini savol ostida qo‘yadi. Uning diniy tajriba va dini alohida mohiyatga ega sifatida tushunishga qaratilgan tavsif lari dinshunoslikda bugungi kunda keng qo‘llanilmasada, ammo ma’lum darajada o‘ziga xos iz qoldirdi. Gollandiyalik olimlar P.D.Shanteli de la Saussaye (1818–1874) va Kornelius Petrus Tiele (1830–1902) fenomenologiyaning ilk namoyondalari bo‘lib, ular dastlab xristianlik doirasida teologiyani o‘rganishgan va keyinchalik fenomenologik yondashuvlar ning ken gayishiga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Ular o‘z tadqiqotlarini din ni turli tushunchalar kesimida emas, balki butun holida anglash maqsadida tashkil qildilar. Ular dinni to‘liq anglab ye tish mukam mal samara keltirmasligini bilib turib, dinni ilmiy tadqiq etish 126 uslubidan foydalandilar. Gerard van der Leu (1890–1950) ham ushbu yo‘nalishda faoliyat olib borgan tadqiqotchilardan sana ladi. «Mohiyat va tushunchalardagi din: fenomenologiya bo‘yicha tad qiqotlar» (Religion in Essence and Manifestation: A Study in ‘he nomenology) deb nomlangan uning dissertatsiya, keyinchalik ki tobi dinni ilmiy o‘rganish bo‘yicha fenomenologik yondashuvlar rivojlanishiga munosib hissa qo‘shdi. U muqaddaslik kuchini e’ti borga olgan holda, tadqiqot obyekti sifatida din, subyekti sifatida diniy tajribani puxta va ehtiyotkorona o‘rganadi. U dindorlarning qo‘rquv va dinga intiluvchanlik hissini tadqiq qiladi. O‘z navbati da, van der Leu ishlari orqali turli dinlar bo‘yicha to‘plagan keng hajmli ma’lumotlarni tartiblash va izohlashga ko‘maklashgan xris tian teologik qarashini kashf etilishiga turtki bo‘ldi 1 . Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|