Dinshunoslikka
Din falsafasining predmeti, maqsad va vazifalari
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1. Din falsafasining predmeti, maqsad va vazifalari.
Din fal safasining bilish predmeti «din o‘zi nima?» degan savolga javob izlashi ekani ma’lum bo‘lsada, ammo ushbu hodisaning tal qini hamma vaqt ham bir xil emas. Zero, din, bir tomondan, umumiy, o‘zining mohiyati nuqtayi nazaridan, ya’ni mavhum, metafizik ma’noda, ikkinchi tomondan, o‘zining aniq namoyon bo‘lish shakli, xususiy holatida tadqiq etilishi mumkin. Ushbu ik ki yondashuv ma’lum ma’noda birbirini to‘ldiradi. Zero, birinchi holatda dinning mohiyati haqida yaxlit tasavvur hosil qilinsa, dinga xos bo‘lgan xususiyatlar hamisha aniq shakl, ko‘rinishlar da namoyon bo‘lishini inobatga olsak, ikkinchi holatda umuman dinga xos xususiyatlarni chuqurroq anglash mumkin bo‘ladi. Din falsafasi o‘z predmetini o‘rganishda tayanadigan metodologiya aniq falsafiy tizim, ta’limotning o‘ziga xosligi bilan belgilanadi. Shun 142 day ekan, dinning falsafiy talqinini mantiqiy asoslash bilan birga bi lishning haqiqiyligini ta’minlash ham alohida ahamiyat kasb etadi. Bilishning haqiqiy (adekvat)ligini ta’minlashda olingan nati jalarning mantiqiy va nazariy jihatdan ziddiyatli bo‘lmasligi gno seologiyaning muhim qoidalaridan biri hisoblanadi. Ammo umu man to‘g‘ri bo‘lgan mazkur qoida konkret falsafiy tizim, ta’limot doirasida yaratilgan va unga zid bo‘lmagan, uning asosiy talabla ridan tashqariga chiqmaydigan din haqidagi qarashlarni adekvat deb hisoblashga zamin yaratadi. Zero, bunday holatda biz din haqidagi bilimlardan ko‘ra ushbu konkret falsafiy tizim, ta’limot va uning dinga bo‘lgan munosabati haqida ko‘proq bilimga ega bo‘lamiz. Chunki tadqiqotchining shakllanib bo‘lgan qarashlari va yondashuvlari ta’sirida dinning o‘zi emas, balki unga bo‘lgan munosabat yoritiladi. Demak, din falsafasida mantiqiy ziddiyat yo‘q bo‘lgan xulosa, qarashlarni haqiqat, deb qabul qilish yetar li emas. Haqiqat deb qabul qilingan bilimlarda dinning mohi yati aks etishi lozim. Shundagina din falsafasidan din haqidagi ahami yatli natijalarni kutish mumkin. Bunda obyektivlik tamoyi liga rioya qilish nihoyatda muhim. Ob’ektivlik tamoyili din falsafasini o‘z predmetiga real mavjud hodisa sifatida qarashni, tan olishni talab etadi. Biroq obyektivlik ni xolislik bilan chalkashtirish kerak emas. Xolislik tadqiqotchining o‘rganayotgan predmetidan muayyan darajada begonalashuviga va shu tufayli uning yetarlicha anglanmay qolishiga zamin yaratishini inobatga olsak, din falsafasi nuqtayi nazaridan obyektivlik va xolis lik bir xil mazmunga ega emasligi oydinlashadi. Bilish predmetini tushunishda subyektivlik tamoyili ham mu him ahamiyatga ega. Ushbu tamoyil bilish predmetiga u yoki bu shaklda daxldorlikni talab etadi va unga nisbatan yuzaga keli shi mumkin bo‘lgan noxolis munosabatning oldini olishga xiz mat qiladi. 143 Din falsafasining maqsadi dinni obyektiv ham, subyektiv ham tal qin etish emas, balki uni adekvat nazariy tadqiq etish, tahlil qilish va tasvirlashdan iborat. Bu oxiroqibatda falsafiydiniy tadqiqotlar natijalarining umuman va barcha uchun tushunarli hamda ahami yatli bo‘lishiga zamin yaratadi. Yagona falsafiy tilning bo‘lishi eh timoldan nihoyatda uzoq bo‘lsada, bilish natijalarining boshqalar uchun ham tushunarli bo‘lishini ta’minlash nihoyatda muhimligini ta’kidlash zarur. Har qanday fan o‘z tadqiqot predmeti va vazifalariga ega. Din falsafasining vazifalaridan biri – dinning ijtimoiy hodisa sifatida gi mohiyatiga eski andozalardan xoli holda yondashish, uni do imiy rivojlanib boruvchi tizim sifatida o‘rganishdan iborat. Din falsafasining tadqiqot obyektlari Din falsafasi to‘g‘risida to‘liqroq ma’lumot beradigan bo‘lsak, bu fan falsafa va din o‘rtasidagi o‘ziga xoslikdan va diniy tushun chalarning falsafiy tanqidini birinchi o‘ringa qo‘ygan G‘arb qa rashlari asosida kelib chiqdi. Bu soha G‘arbda rivojlanishni bosh lagandan beri diniy mavzular bilan shug‘ullanish uning asosiy vazifasi bo‘lib qoldi. Bu soha Xudoning mavjudligi, uning sifat lari borasida ilgari surilgan ratsional dalillarni tahlil qilish bilan shug‘ullandi. Masalan, xristian teologi Anselm Kenterberiyskiy (Anselm of Canterbury, 1033–1109). 144 «Xudo uning buyukligidan tash qari biror narsa noma’lum bo‘lgan zot» degan fikrni ilgari surgan. Le kin, Kant bunday qarashni rad eta di. Uning fikricha, masalan, «stul mavjud» deyilganda, unga qo‘shim cha qilinmaydi, endi yuqoridagi ka bi fikr bildirilsa, «stul» tushunchasini izohlash uchun qo‘shimcha ma’lumot talab qilinadi. «Xudo» tushunchasi kabi narsalarni tanishtirishda Xudoni mavjud qilib yoki uning imkoniyati ni ifodalab ko‘rsatib berish mushkul. Kant bunday fikrlash oxiroqibat hech qayerga olib bormaydi, deb hisoblaydi. Unga ko‘ra, bu kabi tushunchalar inson tajriba si yoki biror jihozlar orqali o‘tkaziladigan sinovlardan o‘zgacha kate goriyalar bilan baholanadi. Xudoning mavjudligi bahs qilingan yana bir fikrlardan bi ri «san’atkor» («argument from design») deb nomlangan. Bunga ko‘ra, borliqdagi nozik tartibli faoliyat, sayyoralarning harakati, mavsumiy o‘zgarishlar va boshqa inson aqlini lol qoldiruvchi ja rayonlar insoniy ong xususiyatlariga o‘xshash, ammo undan an cha ustun qudratli kuch mavjudligini namoyon qiladi. Bu tar tibli faoliyat tasodifan paydo bo‘lishi mumkin emas, shuning uchun, biz borliqning kundalik faoliyatida «buyuk san’atkorning qo‘li» bor deb ochiq aytsak bo‘laveradi. Ushbu tartibli xilqat Xu doning mavjudligiga amaliy dalil sanaladi. Devid Yum (David Hume, 1711–1776) borliq tartibini «ilohiy zot» bilan bog‘lamay, balki tabiat qonunlari deb izohlashni taklif qiladi. Shu o‘rin da aytish mumkinki, Yumning qarashlari JanubiSharqiy Osi yo diniyfalsafiy ta’limotlari tushunchalari – Xudo Brahmaning tabiiy dunyoning ortida deb biluvchi hinduizmdagi panenteistik (Xudoni borliqdan ko‘ra buyukroq deb bilish) e’tiqod yoki Mut laq qudratli kuch e’tiborga olinmagan buddizm ta’limotiga mos Anselm Kenterberiyskiy 145 tushadi. Bunday sharqiy qarashlar «ong omili» (Xudo yoki uyg‘oq ong) yaratilishdan ajratilmaganligi, bu holat esa ong ostida (olim va faylasuflar orqali) o‘rganilishi bilan G‘arbdan farq qilib turadi. Bundan tashqari, Yum odatiy teistik qarashlardagi bir qator nomuvofiqliklarni ko‘rsatib o‘tdi. Masalan, dindorlar ko‘pincha «Xudo cheksiz qudrat va barcha ezguliklarning sohibi» ekanli gini bildiradilar. Ayni paytda, ular yaratishda yovuzlik bo‘lganligini ham inkor qilmaydilar. Yumning fikricha, agar Xudo yomonlikni oldini olishga qodir bo‘lsayu, buni qilmasa, u haqida «yaxshilik sohibi» emas, «badniyat» yoki Xudoni yomonlikni oldi ni olishni xohlasaku, buni uddasidan chiqa olmasa, u qudrat egasi emas, yoki Xudo ikkisiga ham qodir ekan, unda yovuzlik bo‘lmaslik kerak, degan xulosa shakllanadi. Bu singari fikrlarga javob o‘la roq, teologlar Xudoning qudrati va ezgulik sohibi ekanligi qar shida yovuzlikni mavjud bo‘lishi «antiisbot» ekanligini qayd qiladilar. Ularning Xudoning mavjudligini isbotlashga urinishlari natijasida teologiya tarkibida «teoditseya» sohasi vujudga keldi. Endi, yuqoridagi Xudoning qudratiga shubha bildirilgan fikrga kelsak, uni shunday talqin qilish mumkinki, insonning cheklan gan ongida yomon bo‘lib ko‘ringan holat Xudoning nazdida yax shi bo‘lib chiqadi. Shu bilan bir qatorda, yuqoridagi kabi «anti teistik» qarashlar «erkin istak» tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lib, Xudo insonga muayyan qarorlarni qabul qilishi uchun ma’lum darajada erkinlikni tortiq qilgandir. Lekin, bunday «siylash» Xu doning qudratini so‘roq ostiga solib qo‘ymaydi. Din falsafasi qachonki Sharq dinlari qarashlari bilan yanada chuqurroq tanishishni boshlasa, uning mazmuni ham boyib bo radi. Kashmir shivaizmining nodualistik oqim qarashlari, xu susan, o‘rta asr hind diniy falsafasiga ko‘ra, Xudo har ishga qodir qudrat sohibi, biroq, ayni paytda, u qudratining namunasi sifa tida o‘ziga muayyan cheklovlarni belgilashi mumkin. Yarati lish ham ushbu cheklovlardan biri bo‘lib, Xudo qudratli bo‘lishiga qa ramay, o‘zi ham shu yaratilish ichida mavjuddir. Shunga ko‘ra, Xudoning bevosita tajribasi har bir inson uchun xos hisoblana 146 di. Yaxshilik va yomonlik nisbiy va birbiriga bog‘liq tushuncha lar sanalib, qachonki biri o‘zining asl tabiatini to‘liq namoyon qilganda ular o‘rtasidagi farq ochiq ko‘zga tashlanadi. Bu ho lat «moksha» yoki «erkinlik» nomi bilan yuritiladi. Bu yerda biz qudrat va ojizlik, nafs va Xudo, yaxshilik va yomonlik hamda boshqa G‘arb diniy tafakkurining asosini tashkil qilgan bir qator g‘oyalar orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rishimiz mumkin. Kant fikricha, faylasufning vazifasi biror diniy e’tiqodni haqligini is botlash yoki unga ma’lum o‘zgartirish kiritish emas, balki ular ning (diniy e’tiqod) qarashlari, xulosalarini, undagi nomuvofiq liklarni o‘rganishdan iborat. Din falsafasi tomonidan umumiy ravishda qabul qilingan bunday yondashuv, o‘z davrida, ko‘plab G‘arb universitetlarining Falsafa kafedralarida o‘qitib kelindi. Shu bilan birga, faylasuflarning barchasi ham diniy an’analarga nis batan neytral tahliliy yondashmay, balki Fridrix Nitsshe (1844– 1900) kabi shaxslar dinga, jumladan, xristianlikka nisbatan reak sion pozitsiyani egallab, hatto bildirgan «Xudo o‘ldi» iborasi bilan mashhur bo‘lib ketdi. Nitsshening qarashlari zamonaviy dunyo da axloq masalalari yoki Xudo haqidagi an’anaviy qarashlarning zaiflashuviga ta’sir ko‘rsatmay qolmadi. Shuningdek, xristianli kning ba’zi e’tiqodlariga nisbatan yanada shiddatliroq munosabat Bertran Rassel (1872–1970)ning «Nega men xristian emasman?» nomli ma’ruzasida ko‘zga tashlanadi. O‘z navbatida, yo‘nalish jihatidan teologiya sohasiga mos keluvchi din falsafasining ko‘rinishlari ham mavjud. Bu ko‘proq to‘g‘ridan to‘g‘ri «falsafiy ilohiyotshunoslik» deb ataladi. Bu so ha aslida dinning himoya qilishni bir shakli (apologetika) sifati da saqlanib qolayotganligi yoki qat’iy diniy e’tiqodlarga chuqur bog‘lanmagan bo‘lishiga qaramay, mazkur faoliyat bilan shug‘ul lanadi. Ushbu yondashuv namoyondalaridan biri Djon Xiks (John Hick, 1922yil tug‘ilgan) bo‘lib, u teodisiya va Xudoning sevgi si masalalari bo‘yicha «intellektual kurash» olib borib, hatto, bu mavzularni diniy plyuralizm doirasida o‘rganiladigan mavzular tarkibiga kiritishga erishdi. Shunday bo‘lsada, din falsafasining 147 bu tarmog‘i hanuz ilohiyotshunoslik sifatida qolmoqda, chunki, u tegishli mavzularni yoritishda ilmiytahliliy yo‘ldan bormay, balki o‘z «formula»larini ilgari surishga harakat qilmoqda. Din falsafasi bo‘yicha faoliyat olib boruvchi zamonamizning nu fuzli faylasufi va xristian apologeti sifatida tilga olinuvchi shaxs lardan biri Alvin Platinga (1932yil tug‘il gan) hisoblanadi. Platinga ning ko‘rsatgan xizmatlaridan biri bi lim manbayi masalasida mantiqiy fikrlar bildirganligidir. Masalan, u «teizm (yoki Xudoga ishonish) ir ratsionallikka asoslangan» deb qa rovchi ko‘plab ateistik qarashlarni tanqid ostiga oladi. U dindorlik qobiliyatsizlik yoki nuqson deya irratsional xulosa berilishiga e’ti bor qaratadi. Shu bilan birga, u bir narsa, o‘zining yaralish saba bini to‘liq bajarsa, to‘g‘ri faoliyat sifatida qaralishi mumkin, deb bahs yuritadi. U shuni ta’kidlaydiki, inson Xudoning bizni yara tishdan maqsadiga muvofiq ish bajarsa, bizning ilm olish qobili yatimiz to‘g‘ri faoliyat ko‘rsatayotgan bo‘ladi, shu singari, Xudoga nisbatan ishonch ongni to‘g‘ri faoliyat olib borayotganligini biluv chi o‘ziga xos indikator (o‘lchov) hisoblanadi. Ammo, ateist Xu doga ishonch bilim olishga monelik qiladi, deya qattiq o‘z fikri ga yopishib oladi 1 . Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|