Dinshunoslikka
Hurfikrlilik ko‘rinishlari
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Hurfikrlilik ko‘rinishlari.
Ateizm (yunon: a – inkor yuk lamasi, theos – Xudo) – Xudo va g‘ayritabiiy kuchlarning mav judligini inkor etuvchi falsafiy va ilmiy qarashlar tizimidir. Bu tushunchaning mohiyati tarix jarayonida o‘zgacha tus olib, diniy ta’limotning xususiyati bilan ham, ateizmning o‘z rivoji bi lan ham chambarchas bog‘landi. Ateizm dinning tarixiy, fal safiy va tabiiyilmiy tanqididan farq qiladi. Unga xos xususi yatlar quyidagicha: voqelikning diniy aksini va borlig‘ini ifoda etadi; diniy ta’limotning yuzaga kelish sabablari va manbalarini moddiyuncha tushuntiradi; dinning ijtimoiy tabiatini, uni jami 1 Hillary Rodrigues, John S. Harding . Introduction to the study of religion. – USA, Routledge, 2009. – P. 104106. 137 yat hayotidan chiqarib tashlash yo‘lidagi shartsharoit va usul larni o‘rganadi; materialistik dunyoqarashning muhim bir jihati ni o‘zida aks ettiradi; materializm tayanadigan ayni tabiiyilmiy asosga tayanadi. Ateizm skeptizm, antiklerikalizm, deizm, panteizm, indiffe rentizm kabi diniy hurfikrlik (diniy aqida, ibodat va marosimlarni tanqid qiluvchi plyuralistik falsafiy qarashlar majmuyi) tizimlari dan qisman farqlanadi. Ma’naviy madaniyatni nazariy va amaliy anglash nuqtayi nazaridan dinga qarshi yoki uning tasavvurlari dan xoli bo‘lgan quyidagi ikki xil sohaga ajratish mumkin: – materializm va uning turli shakllari (ochiq materializm, yopiqpanteizm va deizm); – diniy skeptitsizm va falsafiy ratsionalizm. Bu kabi Xudoga qarshi g‘oyalar dinga bo‘lgan ilk qarshilik kayfiyatining shakllari bo‘lib, jamiyat taraqqiyoti tarixida folklor (xalq og‘zaki ijodi)da, xalqlarning badiiy va diniy ruhdagi adabi yotida ham o‘z ifodasini topgan. Xudoga qarshi chiqish g‘oyalari yuzaga kelishining sabablari quyidagicha: – ijtimoiy adolatsizlik; – turmush tarzidan norozilik kayfiyati; – kutilmagan baxtsiz hodisa va qayg‘udan kelib chiqqan afsusnadomat; – Xudoga shunchaki e’tiroz. 3. Skeptitsizm (yunon: ske’ticos – muhokama, izlanish. Diniy aqidalarga shubha bilan qarash) din yoki uning aqidalariga nis batan shubha bildirgan, jamiyat madaniy taraqqiyotida va tur li tarixiy davrlardagi hurfikrlik rivojida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan. Ayniqsa, ateizmdan ko‘ra ancha rivojlangan dinni tanqid qilish shakli hali paydo bo‘lmagan yoki tugal rivojlanmagan va tarqal magan paytda uning ahamiyati muhim bo‘lgan. Xususan, o‘rta asrlarda dinshunoslik sifatida skeptizm hurfikr likning nisbatan kengroq tarqalgan shakli bo‘lib, o‘zida she’riyat, folklor, falsafa va xalq mafkurasini aks ettirgan. Skeptizm na faqat Bibliyadagi nomutanosibliklarga, umuman har qanday diniy 138 ta’limotga shubha bildiradi va cherkov nufuziga qarshi kayfiyat ni ifoda etadi. Shunga qaramay, hozirda turli diniy holatlarning chinligi ga shubha bilan qarash Sharq va G‘arbning zamonaviy ma’naviy madaniyatiga xos jihat bo‘lib qolmoqda. 4. Antiklerikalizm (yunon: anti – qarshi, zid; clericalis – cherkovga oid) cherkovga va uning jamiyatni o‘z tarkibiga kiritib boshqarishga bo‘lgan da’vosiga qarshi kayfiyatdagi g‘oyaviy va ij timoiy jamoat tashkiloti sifatidagi harakatni ifoda etadi. Uni ijti moiy belgilariga ko‘ra ikki turga ajratish mumkin: – mavjud adolatsiz ijtimoiy turg‘urnliklarning himoyachisi si fatida cherkovga qarshi qaratilgan demokratik antiklerikalizm; – cherkovni siyosiy dushman deb qarab, unga qarshi kurashuv chi, jamiyatning hukmron qatlamlariga xos reaksion antikleri kalizm. 5. Deizm (lotin: deus – Xudo) – Xudoni olamning avval gi sababchisi va undan tashqarida, jamiyat va tabiat jarayonlari ga aralashmaydi, deb hisoblaydigan diniyfalsafiy ta’limot. Uning ildizlari o‘rta asrlar G‘arb falsafasiga borib taqaladi. Cherkovning g‘oyaviy tazyiqi davrida deizm ta’limoti tabiatning Xudo iro dasidan mustaqilligi, inson faolligi va uning dunyoni anglashi dagi imkoniyatlari cheksizligi haqidagi g‘oyalarni ilgari surgan. Uning asoschisi ingliz mutafakkiri Eduard Gerbert Cherberi (1583–1648) hisoblanadi. U deizmning quyidagi asosiy tamo yillarini ishlab chiqqan: «Inson hayoti dunyoni boshqaruvchi Xu do bilan kelishuv (ahd) asosida belgilanadi. Xudo har doim ham bu kelishuvga binoan ne’mat ato etavermaydi. Chunki inson bu ne’matlarga loyiq emas va ulardan qat’i nazar kelishilgan ahdga rioya qilishga intilishi lozim». 6. Panteizm (yunon: ran – barcha, theos – Xudo) – Xudo bilan tabiatni yagona birlik, deb talqin qiluvchi diniyfalsafiy ta’limot. Uning konsepsiyalarida Xudoni tabiatga singib ketgan, degan natu ralistik yondashuvlar ham yopiq shaklda uchrab turadi. Bu hukm ron teologik diniy dunyoqarashga qarshi bo‘lgan ta’limotni ifoda 139 etuvchi materializmga olib boradi. Ba’zan panteizmga Xudo va ta biatning mujassamligi haqidagi diniy asotir g‘oyalari ham aralashib ketgan. Panteizm g‘oyalari ayrim islom yo‘nalishlarida (Ibn Arabiy «Vahdat alvujud», Mansur Halloj «An alHaq», Mo‘tazila, antro pomorfik qarashlarda), qadimgi Hindistonda asosan Brahmanlik, Hinduiylik va boshqa Veda dinlarida, qadimgi Xitoyda Dao ta’li motida va qadimgi yunon falsafalari tarkibida uchraydi. Yangi Platonchilik falsafasidan kelib chiqqan bu panteizm tabiatning o‘zida yashirin mavjud bo‘lib, biror ko‘rinishga ega bo‘lmagan umumjahon ruh haqidagi ta’limotni o‘rta asrlarda il gari surgan. Bu esa Xudoni tabiat va inson ustidan mutlaq hukm ron, deb teologik talqin etuvchi Yahudiylik, Xristianlik va Islom dinlariga zid edi. Panteizm Ioann Skot Eriugen tizimida yorqin namoyon bo‘lgan. Panteizmning ilk materialistik shakllaridan birini David Dinonskiy taqdim etgan bo‘lib, u materiya, ong va Xudo – yago na birlik, deb ta’kidlagan 1 . 7. Indifferentizm (lotin: indifferens – befarq) dinga nisba tan betaraf munosabatni ifoda etuvchi hurfikrlilik shakllaridan bi ri bo‘lib, bu haqida Gegel quyidagicha yozgan edi: «Dinga lo qayd shunday insonlar ham borki, ular na dinni azaldan ato etil gan deb, uni tanqid qilmaydiganlardan, va na dinni unga qarshi kurashish lozim bo‘lgan narsa deb hisoblaydiganlardan». Manbalarda indifferentizm turli ma’nolarda talqin etilgan: Tarixiy ateistik adabiyotlarda din borasidagi hurfikrlilikning faol tarixiy shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Diniy arboblar esa e’tiqodiy masalalardagi beparvolikni jiddiy qoralaydi. Masalan: Qadimgi Rimda Xudolarga bag‘ishlangan marosimlarda ishtirok etmaslik jinoyat hisoblangan. Protestantlik o‘zining mohiyatiga ko‘ra diniy masalalarga bo‘lgan beparvolikka murosasizligi sababli katoliklardan bo‘lgan 1 П.И.Костюкович «Религияведение» учебное пособия, Минск, 2001 г., 4 – 8с. 140 hurfikrlilik tarafdorlarini aybladilar. Pravoslav ilohiyotchilari va dunyoviy dindorlar indifferentizmni itoatsizlik va betartiblik, u «jamiyat dushmani» deb atadilar. Hozirda diniy ulamolar indifferentizmni materiyalizm va ateizmga aylanib ketish ehtimoli bor, deb hisoblab, uni keng om malashuvini to‘xtatishga intilmoqdalar. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|