Dinshunoslikka
Dinni tanqidiy o‘rganish masalasi
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Dinni tanqidiy o‘rganish masalasi.
Dinshunoslik dinlarni o‘rganishda turli yo‘nalishlariga ega bo‘lib, bunda ilmiytanqidiy o‘rganish, dinning belgilari, diniy institutlar faoliyati, muqad das diniy manbalar interpretatsiyasi va dinning jamiyatdagi va zifalarini tadqiq qilishni o‘z ichiga oladi. Feministik yondashuv diniy belgilar yoki uning o‘zini o‘rganishga nisbatan madaniy tadqiqot va zamonaviy tanqid sifatida namoyon bo‘ladi. Shu mu nosabat bilan, feministlarning diniy institutlar, muqaddas matn lar va ularning sharhlari hamda ta’limotlarga nisbatan bildirgan tanqidlari hokimiyat, huquq va shaxs tushunchalari munosabat laridan tashkil topgan keng ko‘lamli jamiyat bo‘g‘iniga qaratilgan tanqidni ifodalaydi. Ular ushbu tanqidlar orqali «jins» tushunchasiga uzoq ta’rif berishga harakat qilish bilan bir qatorda, jamoatchilik e’tiborini ijtimoiyiqtisodiy notenglik, atrofmuhitning ifloslanishi kabi muammolarga qaratib, buning sababini irqiy kamsitilishlar, jin siy oriyentatsiya va zo‘ravonlikka bog‘lamoqchi bo‘ladilar. Ay tish mumkinki, tarixiy yozuvlar va «gegemon kuch»larni qoralash orqali o‘z faoliyatlarini oqlashga bo‘lgan urinishlar hanuz davom etmoqda. 134 Dinshunshunoslik va diniy an’analarni isloh qilish holatida bu (tanqidiy) ovozlar diniy ohangga ko‘chib, o‘z qobiqlarida «dinning o‘rni qanday bo‘lishi kerak» degan savolga javob berish asnosida muayyan yangi standartlar belgilanishiga olib kelmoqda. Tanqidiy yondashuvning boshqa bir turi antidiniy yo‘nalishda o‘z qoidalari ni o‘rnatmoqda. Bu kabi tanqidiy yo‘nalishda butun borliq, zamo naviy dunyo qoralanib, «Xudoning o‘limi» yoki «dinning o‘limi» ka bi da’volar ilgari suriladi. Din esa bu ta’minlarni ilgari ham dunyo «dinning o‘limi»ni da’vo qilgan ta’minlar kabi qabul qilmoqda. Qolaversa, «din o‘limni chetlab o‘tdi», buni din siyosat va madaniyatda markaziy rol o‘ynayotganligi, dunyodagi ko‘p son li insonlar bir dindan boshqasiga o‘tayotganligi hamda turli diniy amaliyotlarda muntazam ishtirok etayotganligi ko‘rsatib turib di. Biroq, «dinning yo‘q bo‘lishi» xususidagi farazlar isbotlanma gan bo‘lsada, «din, diniy e’tiqod va diniy marosimlar ong os ti va fundamentalistik dunyoqarashga asoslangan holda, bugun dunyo tinchligi hamda ilmfan taraqqiyotiga to‘siq bo‘layotgan ligi»ni urg‘ulovchi fikrlar ham uchrab turadi. Bu turdagi tanqid dinni tadqiq qilish bo‘yicha keng tarqal gan biror klassik yondashuvga mos kelmaydi. Feministik qa rash tarafdorlari o‘ylaganlaridek, bu turdagi tanqid akademik din shunoslikda mavjud qarashlar qatorida qabul qilinmagan. Faqat, bunday tanqid hanuz shakllanayotgan «din qanday o‘rganiladi, tu shuntiriladi va tushuniladi» mazmunidagi qarashlarni yanada urchishiga sabab bo‘ldi. Din haqida bunday tanqidiy tahlilni dinlarni o‘rganish borasidagi bir yondashuv sifatida baholash mumkin. Tan olish kerakki, bunday tanqidiy yondashuv biror diniy an’ana yoki matnning ixtiyoriy (selektiv) qismiga yo‘llanganligi sababli yu zaki va oddiy hisoblanadi. Shu bilan birga, malakali mutaxas sislardan ibo rat ilmiy jamiyatlarning dinni o‘rganish borasida gi yondashuv larida ham faqat muayyan tomonga boqish ko‘zga tashlanadi. Natijada, ulardan ko‘pchilik dinning mohiyatini 135 tushun tirishda birtomonlamalikka (dekuksionistik) yo‘l qo‘ygan liklari bois tanqidga uchraydilar. Ahamiyatlisi, ommaviy, nodiniy va teologik qarashga qaramaqarshi yondashuvlar universitetda talaba dinning o‘rganishda biror akademik yo‘nalishga og‘ib ke tishdan oldin uning din haqidagi tushunchalarini shakllantirish da muhim o‘rin tutadi. Ko‘pchilik dinning mohiyatini tushuntirishda birtomonlamalikka (dekuksionistik) yo‘l qo‘yganliklari bois tanqidga uchraydilar Qaramaqarshi qarashdagi adabiyot, oila a’zolari va do‘st lar odatda, kishining din to‘g‘risidagi munosabati va tasavvurini shakllantiradi. Aslida, bunday qaramaqarshilik har xil maz munmohiyat va tuzilishga ega bo‘lib, u diniy jamoaning vijdon erkinligi huquqini hurmat qilish, bir diniy an’anani boshqasidan ustun qo‘ymaslik hamda dinni emas, balki dindor shaxsning xulqini tanqid qilishga asoslangan taqdirga dinshunoslik sohasi taraq qiyoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 136 Bir tarafdan qaraganda, teologik yondashuvlar orqali dinshunos likka kirish mumkin. Biroq, «din asl nima» va «uning taqdiri va ifo dasi qanday bo‘lishi kerak»ligi bayon qilingan antidiniy adabiyot larda normativ taxminlar ko‘pincha siyosiy tartib yoki dunyoviy, ilmiy muhitdagi dinshunoslikning nisbatan obyektiv g‘oyalari bilan qara maqarshi yo‘ldagi mafkuraviy majburiyat tusiga kirib qoladi. Shuning dek, dinga nisbatan hayrixohlik bilan qaralgan, hayotimiz va jamiyatda dinning rolini chuqurroq tushunishga asoslanib muayyan diniy qadriyat va qarashlar qo‘llabquvvatlangan tadqiqotlar ishlari ham mavjud. Ulardan ba’zilari kengroq auditoriyaga mo‘ljallangan hamda dinni ilmiy o‘rganish va teologik tadqiq qilish o‘rtasida mu vozanat ta’minlangan. Dinlarni o‘rganish bo‘yicha keng tarqalgan bunday tanqidiy yondashuv haqida so‘nggi qismda akademik dinshunoslik doirasi da tadqiq qilingan nazariy va uslubiy masalalar misolida ko‘rib chiqamiz. Rassel Makkatchen va Dj. Z.Smit kabi dinshunoslar dinshunoslikni no‘noq ta’rif, mavhum tushunchalarga egalikda va o‘zining ilmiy xususiyatini soxtalashtirishda ayblashadi. Bu kabi olimlar «u bunday, bu unday emas» qabilidagi tanqidiy qarashlari bilan fanni shakllantirishga urinadilar 1 . Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|