Dinshunoslikka

O‘tilgan mavzu bo‘yicha savollar
1. Dinshunoslikda dinni bilishda qanday tadqiqot usullari 
qo‘llaniladi?
2. Dinni tadqiq etishda «sababiyat tahlili» qanday mazmun­
ga ega?
3. Dunyo dinlarini tarixiy­xronologik o‘rganish usullari ni­
malardan iborat?
Adabiyotlar
1. Hillary Rodrigues, John S. Harding. Introduction to the 
study of religion. – USA, Routledge, 2009.
2. Dinshunoslik asoslari (o‘quv qo‘llanma) / Mualliflar ja­
moasi. – T.: «Toshkent islom universiteti nashriyot matbaa bir­
lashmasi», 2013. 
3. Agzamxodjayev S., Rahimjonov D., Muhamedov N., Naj­
middinov J. Dunyo dinlari tarixi (o‘quv qo‘llanma). – T.: «Tosh­
kent islom universiteti nashriyot­matbaa birlashmasi», 2011. 
4. Mo‘minov A., Yo‘ldoshxo‘jayev H., Rahimjonov D. va bosh­
qalar. Dinshunoslik: Darslik / mas’ul muharrir N.Ibrohimov. – 
Toshkent: Mehnat, 2004.
5. Valiyev B., Rasulov A. Din psixologiyasini o‘qitishning in­
novatsion metodlari. – T.: «Yangi asr avlodi», 2013.

---

132
9-MAVZU. DIN VA HURFIKRLILIK
REJA:
1. Hurfikrlilikning mohiyati.
2. Dinni tanqidiy o‘rganish 
masalasi.
3. 
O‘zgarmas qonunlar va 
o‘zgaruvchan nazariyalar orasini 
ajratishning ahamiyati.
Tayanch tushunchalar:
hurfikrlilik, 
skeptizm, ateizm, antiklerikalizm, 
deizm, panteizm, indifferentizm fe­
menizm, Rassel Makkatchen, Dj Z. 
Smit, «gegemon kuch».
Mavzu o‘quv maqsadi: Talabalarda 
hurfikrlilik dinshunoslik sohasida din­
ni o‘rganish borasida yuzaga kelgan 
yondashuvlardan biri ekanligi, uning 
mazmuni va shakllari to‘g‘risida bilim va tasavvurni shakllantirish.
1. Hurfikrlilikning mohiyati. 
Hurfikrlilik deganda jamiyat ta­
raqqiyoti yo‘lida bildirilgan ilmiy asosli, adolatli so‘zga aytiladi. 
Tarixda «hurfikrlilik» so‘ziga turlicha ta’riflar berilgan. Sobiq it­
tifoq davrida hurfikrlilik deganda, asosan, ateizm va diniy aqida­
larga qarshi aytilgan fikrlar, qarashlar va harakatlar tushunildi. 
Ammo bundan hurfikrlilik faqat ateizmdan iborat ekan degan 
fikr kelib chiqmasligi kerak. 
Antik davr faylasuflari, o‘rta asr olimlari insoniyat manfaati, 
jamiyat taraqqiyoti yo‘lida o‘zlarining jamlagan ilmlari, hayotiy taj­
ribalaridan kelib chiqib, hayot falsafasiga oid qonuniyatlarni kashf 
qildilar, kelajak avlodlarga qoldirdilar. Mazkur kashf etilgan qonu­
niyatlar aksar hollarda jamiyatda shakllanib qolgan g‘ayriilmiy qa­
rashlardan farqli yoki to‘g‘ridanto‘g‘ri ularga zid bo‘lar edi. Ba’zan 
bu kashfiyotlarni xursandlik bilan kutib olsalar, ba’zan esa, unga 

---

133
qarshi kurash e’lon qilar edilar. Bu kurashda ko‘pincha ba’zi inson­
lar tomonidan «diniy qarash va aqidalar uchun kurash» deb e’lon 
qilinar edi. Ammo «dinning asl mohiyati ezgulikdan iborat» degan 
qonuniyatdan kelib chiqilsa, ushbu ko‘r­ko‘rona kurash dinning asl 
mohiyatiga zid ekani ma’lum bo‘ladi.
Abu Rayhon Beruniy (973–1054) Yerning dumaloqligi haqida­
gi nazariyani ilgari surganida o‘z davrining mutaassib dindorlari 
tomonidan ta’qib ostiga olindi. Ammo vaqt o‘tishi bilan Yer ning 
chindan ham dumaloq ekanligi barchaga ma’lum bo‘lgan od diy 
holatga aylandi. Yerning shakli haqida turli qarashlar ustunlik 
qilgan o‘sha davrda zaminning shar shaklida ekanligi nazariya­
sining ilgari surilishi o‘ziga xos jasorat va hurfikrlilikning namu­
nasi bo‘ldi.