Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Abu Nasr Forobiy (870–950) ana shunday mutafakkirlardan bi
ri hisoblanadi. Mutafakkir o‘zining «Harflar kitobi» asarida falsafa va din odamlar hodisalar xilmaxilligining sabablarini bilishga intil ganlarida paydo bo‘lishini ta’kidlaydi. Bu jarayonda, avvalo falsafa, keyin esa, din yuzaga keladi. Falsafiy tafakkur darajasi yuqorilab borgani sari, insonlar mavjud bilimlarini timsollar va ramzlar orqa li aks ettiradi boshlaydilar. Aynan ana shu jihat dinlar shakllanishi ning asosiy omilidir. Forobiy fikricha, din falsafa taqlid qilish bo‘lib, u ramziy shakllarda sodir bo‘ladi. Shuningdek, alloma dinlar ba’zi falsafiy g‘oyalarni xalqlar ongiga yetkazish uchun siyosiy zaruriyat tug‘ilganda ham paydo bo‘lishini ta’kidlagan. Dinning mohiyati va kelib chiqishi bilan bog‘liq falsafiy masalalar Abu Rayxon Beruniy (973–1048) ijodida ham o‘z ifodasini topgan. 150 Qomusiy alloma Qadimgi Misr, Yunon, Rim, Xorazm, So‘g‘d, Forsiy hamda hind xalqlari dinini tadqiq qilgan. Tadqiqotlari natijasida Beruniy har bir din unga e’tiqod qiladigan xalqlar uchun birdek ahamiyatli ekani to‘g‘risidagi xulosaga kelgan. Boshqacha aytganda, mutafakkir dinlarning shaklan turlicha, ammo xalqlar ma’naviyati ga ta’siri nuqtayi nazaridan olib qaraganda, mazmunan tengligi ha qidagi falsafiy umumlashmani bayon etgan. Allomaning obyektivlik, tarixiylik, qiyosiy tahlil, dalillash metodlariga tayangan holda olib borgan izlanishlari natijalari hozirgi davrda ham muhim ilmiy qim matini saqlab kelayotganini ta’kidlash joiz. O‘rta asr musulmon dunyosining yana bir yirik mutafakkiri Abu Ali Ibn Sinoning falsafiy qarashlarida ham fan va din bilan bog‘liq masalalar atroflicha tadqiq etilgan. Ibn Sino (980–1037) yosh lik davridayoq diniy bilimlar, antik dunyo ilmiy merosi, mantiq va matematika, fizika, tibbiyot kabi fanlar bilan tizimli shug‘ullana boshlagan. O‘n yetti yoshida Buxoro amirini davolagandan so‘ng, u tabib sifatida mashhur bo‘lgan. O‘rta asrlarda Sharq mutafakkirlari falsafiy fikrlari, garchand, ular diniy qarashlar doirasida ilgari surilgan bo‘lsada, o‘zining teran ratsional mazmuni bilan ajralib turgan. Yuqorida diniyfal safiy qarashlari sharhlangan allomalarning ijodiy faoliyati tufay li antik davr falsafiy merosi Sharq xalqlari hayotiga ham kirib kelgan. Shuningdek, bu davrda olimlar tomonidan tabiiyilmiy yo‘nalishda tadqiqotlar olib borishning o‘ziga xos yangicha il miy usul va vositalarning ishlab chiqilgani muqaddas islom di nimizning insonparvarlik, ma’rifatparvarlik mohiyatini yaqqol namoyon etadi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida G‘arbda din falsafasiga doir bilimlarning rivojlanishiga «Hayot falsafasi» deb nom olgan fal safiy yo‘nalish vakillarining qarashlari katta hissa bo‘lib qo‘shil di. Germaniyada Fridrix Nitsshe (1844–1900), Vilgelm Diltey (1833–1911), Georg Zimmel (1858–1918), Osvald Shpengler 151 (1880–1936), Fransiyada Anri Bergson (1859–1941) kabi olimlar ushbu yo‘nalishning yorqin vakillari edi. O‘tgan asrning yarmiga qadar ularning nazariyalari Yevropa ziyolilarining dunyoqarashi ga sezilarli ta’sir ko‘rsatib turdi. «Hayot falsafasi» maktabiga xos bo‘lgan bosh xususiyat – «ha yot» tushunchasini intuitiv tarzda anglash mumkin bo‘lgan, ruhga ham, materiyaga ham qaramaqarshi bo‘lgan o‘ziga xos yaxlitlik sifatida talqin etishdan iborat edi. Yo‘nalish vakillari mazkur tu shunchani turlicha talqin etganlar. Xususan, hayot F.Nitsshe uchun insonning biologik mavjudligi, V.Diltey, G.Zimmellar uchun esa, sub yektiv kechinmalar majmuyi bo‘lsa, A.Bergson hayotni intuitiv ra vishda bilina digan ong oqimi, kosmik «hayotiy shiddat», O.Shpeng ler esa, o‘ziga xos yaxlit madaniyatga birlashgan kishilar hamjamiyatining kechinmalari, deb tushungan. Talqinlardagi ayrim tafovutlarga qa ramay, ushbu faylasuflar insonning ichki ruhiy mezoni masalasida yakdil bo‘lganlar. Ularning fikricha, bunday mezonlar sifatida tashqi hayot – insoniyatning ijtimoiy, tarixiy tajribasi, rivojlanishining is tiqbollari, madaniyat etalonlari, sivilizatsiyalar kabi omillar namo yon bo‘ladi. Ayni paytda, «hayot falsafasi» vakillari tomonidan din fenomenining mohiyati bilan bog‘liq masalalar ham atroflicha tahlil qilinganini ta’kidlash joiz. Kerkegor qarashlari va umuman, ekzistensializm falsafa si diniyfalsafiy masalalarni hal etishda qadimgi faylasuflarga xos bo‘lgan yondashuvdan farqli ravishda, umumiy muammo lardan xususiy masalalar tomon emas, balki, yakkalik (individ) dan xususiylikka (ijtimoiy guruh, qatlam, jamiyat) va undan so‘ng umumiylikka, ya’ni, yaxlit borliqning mohiyatini bilishga qaratil gan metodologiyani ilgari surganlar. Ushbu yondashuv ko‘p jihat dan zamonaviy jamiyat sharoitlariga javob bergani bois, ko‘plab olimlarning ilmiy ijod dasturidan o‘rin olgan. Shu nuqtayi na zardan qaraganda, ekzistensializm zamonaviy din falsafasining ham asosiy masalalaridan birini tashkil etadi. |