Dintaniw kk

3.Dinnin` tariyxiy formalari.
Dinnin` da`slepki formalarinda ele rawajlanbag`an boladi. Xa`zirgi rawajlang`an dinlerde 
diniy sana eki da`rejede –ideologiya xa`m sotsialliq psixologiya sipatinda qa`liplesedi. 
Adamzat ja`miyetinde dinnin` kelip shig`iwi, tariyxi ma`selesi de ku`ta` qiziqli ma`sele. Onin` 
kelip shig`iwina eki tu`rde ko` qaras bar edi, birinshisi marksistlik bolip, onda qandayda bir 
da`wirlerde adamzat dinsiz jasag`an, bunnan g`0-n`0 min` jil burin din payda bolg`an dese, ekinshisi 
G`dinnin` kelip shig`iwi insaniyat payda boliw menen qa`liplestiG` dewshilerde bar. 
Diniy oy pikirdin` sananin` kelip shig`iwina ja`ne psixologiya, sotsiaologiya, biologiyaliq, 
antropologiyaliq fenomenologiyaliq x.t.b. kontseptsiyalar dinnin` kelip shig`iw ma`selesinde 
tu`sindiriwge boladi. Geypara a`debiyatlarda dinnin` evolyutsiyaliq rawajlaniwi na`tiyjesinde 
uriwshiliq,xaliq-milliylik xa`m dun`yaliq dinlerdin` tiplerin atap o`tedi. 
A`yyemgi da`wirde ko`p min` jilliq tariyxina iye formalari bolg`anin ilimiy a`debiyatlarda 
atap o`tkeni ushin ayirimlaringa toqtap o`tpekshimiz. Solardin` en` da`slepkileri Totemizm- onin` 
urig`i, yag`niy “xaywavnlar xa`m o`simlikler menen adamlardin` qarindasliq baylanisi bar”lig`in 
tu`sindiredi. Xa`r bir uriw, qa`bilenin` uliwma belgileri to`temleri belgili o`simlik yamasa 
xaywanattan kelip shiqqan dep bilgen. Bir to`temge ta`n bolg`an urp a`detleri xa`m normalari 
qa`liplesken. Bul din formasi Arqa Amerika indeetslerinin` Ojibve qa`bilesinin` ati menen atalg`ani 
menen, Avstraliya, Orayliq Afrika negrleri arasinda taralg`ani xa`m qa`lipleskeni izertlengen. Biraq 
dun`yadag`i barliq dinlerde totemizm qaldiqlari ushiraydi. Bul dinde belgili bir birlestiriwshilik, 
ta`rtipke saliwshiliq sheklewshilik (G`TabuG`) waziypalarin atqarg`an edi. 
2. Animizm (latinsha anhma- rux, jan ma`nisinde)ruxlardin` bar ekenligine isendiriw. Adamlar 
tabiyattin` ilaxiyda ku`shi, ruxin qorshag`an taw, da`r`ya, tog`ay, tas x.t.b. barlig`in solarg`a tabinip, 
xaqina duwa oqip, xa`r tu`rli ma`resimler o`tkergen. Totemizm xa`m animizmge baylanisli Orta 
Aziya xaliqlarina ko`plegen u`rp a`det, da`stu`rlerinde ushirasadi. 
3. Shamanizm yamasa siyqirli (G`shamanG` so`zinin` tungus tilinen awdarmasi G`siyqirliqG` 
ma`niste) shamanlar, a`dette belgili ritual xa`reketler arqali dawis shig`arip, qosiq aytip, oying`a tusip, 
sekirip, nag`ara, qon`irawlar, namalar shertip o`zin ilaxiy ruxlar, dun`yasi menen baylanisqan, 
tilleskendey taqilette “siyqir” ko`rsetip adamlar isenimine diqqatina, oy pikirine ta`sir etken. Ilaxiy 
kushler menen bunday baylanisinin` usili, joli turmista na`ma`lim, aldin ala bilmeytug`in 
sharayatilardan kelip shiqan. Qaraqalpaqstanda porxanlar, Sibirdegi shamanlardan ayirmashilig`i az 
bolsada belgili waziypalar funktsiyalar atqarg`an edi. Biraq shamanlar a`yyemgi zamanlarda 
adamlardin` pikirlewin, sanasin isenimin bekkemlewde ulken rol` atqarip, ulken a`xmiyetke iye 
bolg`an. Siyqirliliq ko`rsetiwde ko`plegen maqsetler qoyilg`an, solardan to`rlerinenU` ziyan 
keltiriwshi, a`skeriy siyqirliq, muxabbat, den sawliqqa, awirg`an adamdi emlewge xa`m xawa rayina 
ta`sir etiwge baylanisli to`rde ta`sir etip atirg`an. 
3. Fetishizm (frantsuzshadan alinip tumar) jansiz zatlarg`a isenim. Misali, xa`ykeller, 
suwretler, tumar, ko`z monshaq x.t.b. muqaddes ilaxiy kushke iye dep tusindiriledi. Solay etip 
a`yyemgi da`wirdegi diniy tusiniktin` eelementleri adamnin` o`mirisuriwine, jasawina turmis ta`rzine 
ta`si etiw arqali belgili isenimlerddi, ruwxiy keshirimlerin, dun`yag`a ko`z qaraslarin, o`z-ara 
qatnasiqlarin retlestiriwge xizmet etken. 

---

Bekkemlew ushin sorawlar 
1.Diniy sana tiykarlarinin` qa`liplesiwi.
2.Dinnin` a`yyemgi formalari, fetishizm, totemizm, magiya, animizm, shamanizm.
3.Milliy dinler ha`m olardin` tiykarg`i belgileri