Diqqat va xotira

Diqqat turi	Paydo bo`lish shartlari	Asosiy xarakteristikasi
Asoslari
Ixtiyoriy	Vazifani qabul qilishi	Vazifaga asosan yo`nalganlik, irodaviy zo`r berish, uzoq muddatli diqqatning to`planganligi toilqtiradi	Ikkinchi signal sistemasini etakchi o`rni
Ixtiyoriydan So`nggi diqqat	Qiziqishi bilan yuzaga kelgan faoliyatga “kirish”	Maqsadga yo`nalganlik saqlab qolinadi, toliqish bo`lmaydi, qiziqish ortadi.	Faoliyat jarayoniga bo`lgan qiziqishi dominantasidi.
Ixtiyorsiz diqqat	Kuchli qo`zg`atuvchi asosida yuzaga keladi.	Beixtiyoriylik, engillik, bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga tez o`tiladi.	Shaxsni qiziqishini namoyon qilyvch yoki xarakterlovchi dominanta

Diqqatning barqarorligini saqlashda shaxsning faolligi katta ahamiyatga egadir. K.S.Stanislavskiy aktyorning sahnaviy diqqati haqidagi masalani talqin qila turib, shuni qayd etgan edi: “Ob’ektga jalb etilgan diqqat e’tibor u bilan biron narsa qilishga tabiiy ehtiyojni qo`zg`aydi.

Harakat esa diqqatni ob’ektga yanada ko`proq jalb etadi. Shunday qilib, diqqat harakatga qo`shilib va u bilan o`zaro chatishib, ob’ekt bilan mustahkam bog`lanish hosil qiladi”. Diqqatning barqarorligi uning harakatchanlik xususiyatlari bilan uzviy bog`liqdir. Diqqatning ko`chishi sub’ektning bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga, bir ob’ektdan ikkinchi ob’ektga, bir harakatdan ikkinchi harakatga ataylab o`tishda namoyon bo`ladi. Diqqatni ko`chirishning muvaffakiyati bir qancha shart sharoitlariga bog`liqdir. Ko`chirishi oldingi va keyingi faoliyatning xususiyatlari bilan bog`liq bo`ladi. Diqqatning ko`chirilishi ko`p jihatdan yangi faoliyat maqsadning shaxs uchun ahamiyati, uning aniq ravonligi va soddaligi bilan belgilanadi. Diqqatning ko`chirilishida anchagina individual farklar mavjuddir. Ba’zi odamlar bir faoliyatini qo`yib, ikkinchisini bajarishga tez va osongina kirishib ketsa, boshqalariga bunday tarzda o`tish uchun uzoq vaqt va anchagina kuch-g`ayrat sarflashga to`g`ri keladi. Hozirgi ko`pgina kasblar aynan diqqatning ko`chuvchanligiga nisbatan yuksak talablar qo`ymoqda. Diqqatning ko`chishi o`quv jarayonida ham katta ahamiyatga egadir, diqqatning ko`chishi bilan bir qatorda uning bo`linishini xam alohida ajratib ko`rsatadilar. Diqqatning bo`linishi deganda uning asosiy faoliyatidan uni muvaffaqiyatli tarzda bajarish uchun ahamiyatsiz ob’ektlarga ixtiyorsiz ko`chirilishi tushuniladi. Diqqatning taqsimlanishi ikkita va undan ko`proq faoliyat turlarining (bir qancha harakatlarining) ayni bir vaqtning o`zida (biriga qo`yib) muvaffaqiyatli bajarishi imkoniyati bilan bog`liq xususiyatdir. Diqqatning yuksak darajada taqsimlanishi ko`pgina hozirgi zamon mehnat turlari muvaffaqiyatliligining muqarrar shartlaridan biridir. Operatorlar, ko`plab dastgohlarda ishlovchilar, transport haydovchilar va boshqalarning ishi ana shuni talab qiladi. Diqqatning taqsimlanishi mumkinligi bir qancha shart-sharoitlarga bog`liqdir. Faoliyatning birgalikda bajariladigan turlari yoki hal etiladigan vazifalar qanchalik murakkab bulsa, diqqatga aylanishi ham shunchalik qiyin bo`ladi. Diqqatni taqsimlash malakasi o`quv faoliyatini egallab olish jarayonida shakllanadi, u mashq qilish va tegishli ko`nikmalarni orttirish orqali rivojlantirilishi mumkin. Diqqatning xususiyatlari qatoriga ayni bir vaqtning o`zida aniq ravshan idrok etiladigan ob’ektlar soni bilan belgilanadigan ko`lami ham kiradi. Diqqatning ko`lami idrok etiladigan ob’ektlarning xususiyatlarga bog`liq buladi. Jumladan, anglanilgan matn taqdim etilganda 14 harfli so`zlar osongina ilg`ab olinadi. Kichik yoshdagi o`quvchilar diqqatning ko`lami juda ham cheklangan bo`ladi. Yoshi ulgaygan sari u kengaya boradi. Idrok etilayotgan materialning mazmuniga ko`ra guruhlarga ajrata bilish, sistemaga sola bilish, birlashtira olish malakalarining shakllantirilishi diqqatning ko`lamini kengaytirshning asosiy sharti hisoblanadi. Diqqatning salbiy jihatlardan biri parishonxotirlikdir.
Parishonxotirlik diqqatni uzoq vaqt davomida jadal bir narsaga qaratishga layoqatsizlikda, diqqatning osongina va tez-tez bo`linib turishida namoyon bo`lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko`rinishi ko`pincha ish qobiliyati susayib ketishning va xulq atvordagi uyushmaganlikning sabablaridan biri hisoblanadi. Parishonxotirlik haddan tashqari, hissiy hayajonlanishi yoxud charchash oqibati sifatida qisqa muddati bo`lishi ham mumkin.
Xotira jarayonlariga esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unitish jarayonlari kiradi.
Esda olib qolish - qabul qilinayotgan predmet va hodisalarni tasavvurlar sifatida qobul qilishdir. Esda olib qolish – xotira materiali bo`lib, qayta esga tushirish xotira mazmunidir. Esda olib qolish mexanik va mantiqiy, ixtiyoriy, ixtiyorsiz bo`ladi.
Esda olib qolingan materialni saqlash – xotira jarayoni bo`lib unda ong xarakati yuzaga keladi. Xotirada inson tomonidan qabul qilingan barcha narsa qoladi va ma’lum miqdori esdan chiqadi.
Qayta esga tushirish esda olib qolingan materialni aktuallashtirish bo`lib, u uzoq muddatli xotiradan operativ xotiraga o`tadi. Esga tushirish tanish yoki xotirlash, ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz bo`lishi mumkin.
Tanish – bu qayta ko`rganda esga tushirish bo`lib, u qayta ob’ektni idrok etish natijasida yuzaga keladi.
Xotirlash - qayta idrok etishsiz esga tushirishdir. U ixtiyorsiz (assotsiatsiyalar asosida) va ixtiyoriy bo`ladi.
Esdan chiqarish - qayta esga tushirishdagi qiyinchiliklar bo`lib, u ta’sir izlarini yo`qotish natijasida yuz beradi.
Esdan chiqarish to`la, qisman, uzoq muddatli va qisqa muddatli bo`ladi.
Esda chiqarishda tormozlanish yuzaga kelishi mumkin va ikki xil ko`rinishga ega:

1. 
   Proaktiv tormozlanish – oldingi faoliyatni keyingi yod olish jarayoniga salbiy ta’sir ko`rsatishi.
   
2. 
   Retroaktiv tormozlanish – vaqt bog`liqligini yuzaga kelish tufayli xotirada tormozlanish yuzaga keladi (Masalan: tarix darsidan so`ng, adabiyot darsi ta’sirida).
   

O`zlashtirilgan material xotirasida saqlanishi uchun uni takrorlab turish kerak. Esda saqlash jarayonida ijtimoiy hodisalar kuzatilishi mumkin. Material oradan oz vaqt o`tishi bilan emas, balki bir qancha vaqtdan keyin esga tushadi, bu vaqtda material miya po`stlog`ida mustahkamlanadi. Keyingi bajarilgan va avvalgidan ishdan murakkab, kishi aktiv harakat qilsa oldingi vazifalar miya po`sti izlarini yo`qoladi. Biz hech narsani unutmasak miyamiz keraksiz informatsiyalar bilan to`ladi, yangi aloqa va bog`lanishlar sodir bo`lmay qoladi.
Unutish biz uchun qimmatli bo`lgan narsalarni saqlash imkonini beradi. Biz esda olib qolgan barcha narsalar beixtiyoriy holda esga tushadi. Bu ixtiyorsiz esga tushirilishi deyiladi. Biz ba’zi narsalarni qiyinchilik bilan esga tushiramiz, bu ixtiyoriy esga tushirish deyiladi. Tanib olish esga tushirishning alohida formasidir. Misol: ko`chada ketayapmiz, qarshimizdan kelayotgan odamni qaerdadir ko`rganmiz, u so`rashganidan keyin, uni ovozidan taniymiz. Tanib olish ham ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo`ladi. Tanib olish esga tushirishga nisbatan osonroq kechadi. Chunki tanib olish takror idrok qilishga asoslanadi. Shuning uchun esga tushirishda tanib olishdan foydalanamiz. Misol: bizga kerakli bo`lgan ismini eslash uchun bir qancha ismlarni xayolimizdan o`tkazamiz va topib olamiz.