Direktorun el kitabi A5 21 04 2021. indd

TƏHSİL LİDERLİYİ
Məktəbin məqsədlərinə çatmaq üçün işçilərinə və onların 
mühitinə təsir göstərmək və onlara rəhbərlik etmək prosesi 
təhsil liderliyi adlanır. Təhsil lideri məktəbin daxili və xarici 
elementlərinin tədris planının həyata keçirilməsinə yönəl-
dilməsini təmin edən, məktəbin missiyasını təyin edən, 
tədris resurslarının və tədris mühitinin təşkilindən məsul 

---

69
olan, məktəbdə ünsiyyət şəraiti yaradan və daim üzdə olan 
şəxsdir (Wild ve Dimmock, 1993: 44). Təhsil liderliyinin 
əsas başlanğıc nöqtəsi tədrisin istənilən istiqamətdə inkişaf 
etdirilməsidir. Bu liderlik yanaşmasında məqsəd məktəb 
mühitini tam təhsilli və məhsuldar bir mühit kimi təşkil 
etməkdir. 
Təhsilin idarəolunması ilə bağlı tədqiqatlarda son za-
manlarda iki mühüm yanaşmanın tez-tez ortaya çıxdığı 
diqqət çəkir. Bunlardan birincisi, davranış yanaşmasıdır. 
Bu yanaşma müasir ağlın elmə, bilikdəki obyektivliyə və 
ümumbəşəriliyə olan əhəmiyyətini ortaya qoyan bir baxış 
ehtiva edir. Bu yanaşmaya obyektivist və pozitivist yanaş-
ma da deyilir. İkincisi, post-modernizm yanaşmasıdır. Bu 
yanaşma bilikdəki subyektivliyi, lokallığı və bilik qurulu-
şunu vurğulayır. Davranışçı yanaşma və ya müasir model, 
“bilikdə obyektivlik və universallıq təməldir”, “öyrənmək 
bilik əldə etməkdir”, “təhsil yüksək dərəcədə ibrətamizdir”, 
“müəllim hərtərəfli nüfuzu ifadə edir”, “tələbə ilə müəllim 
arasındakı əlaqə sosiologiya əsaslıdır” kimi bəzi təməl fəl-
səfələr işığında meydana gəlir. Müasir modeldə ifadə olunan 
əsas prinsiplər belə izah edilə bilər (Aydın, 2006):
̸ OBYEKTİVİZM
Müasir model çərçivəsində öyrənmək mövcud məlu-
matları müəyyən materiallardan (müəllim, ensiklopediya, 
kitab və s.) alıb zehni yaddaşda saxlamaq və qorumaqdır. 
Bu səbəbdən də obyektivlikdə bilik, öyrənmə ilə faydalı-
dır və insanaların fərdi inkişafında ortaq bir əlaqə mey-
dana gətirir. Çünki uşağın zehni inkişafı xarici dünya ilə 

---

70
əlaqəli konkret təcrübələrdən mücərrəd naxışlara doğru 
dəyişir. Təhsildə müvəffəqiyyət müəyyən müddət ərzində 
nizam-intizamın təmin edilməsi, gözlənilən mənbələrin 
şüurda təsvir edilməsi və davranışa çevrilməsi yolu ilə əldə 
edilir. Qiymətləndirmə davranış ətrafında formalaşmışdır. 
Beləliklə, obyektivdir, çünki davranışın ölçülməsi kəmiyyət 
olaraq təyin edilə bilər.
/ TRANSFERİZM
Müasir modeldə obyektiv, etibarlı məlumatlar əldə et-
mək mümkündür. Bu modelə görə dəqiq məlumatın ölçül-
məsi həmin məlumatın obyektiv reallığından ası lıdır və ya 
cisimlər aləmini əks etdirir. Bu baxımdan transferizm mo-
delində yaddaş cisimlər aləminin əks olunduğu bir güzgü, 
proyeksiya xüsusiyyətinə malikdir.
/ DİDAKTİKİZM
Müasir modeldə müəllim təchiz olunmuş bilik de məkdir. 
Müəllimin qəbul olunmuş keyfiyyəti təhsil anlayışının di-
daktik fəaliyyət olduğunun sübutudur. Bu baxımdan müəl-
lim tələbəyə aid olan, obyektiv, ümumiyyətlə etibarlı və 
zamanla dəyişməyən bu məlumat nümunələrini təqdim 
etməlidir. Bu anlayış müəllimi təhsilin mərkəzində yerləş-
dirir və onu fəal, tələbəni passiv edir. Çünki tələbə təqdim 
olunan məlumatları alır, təkrarlayır, yaddaşa qoyur və dav-
ranış şəklində dəyişdirir.
/ SƏLAHİYYƏTLİLİK
Müasir təhsil modelində müəllim səlahiyyəti təmsil edir. 
Müəllimin səlahiyyətləri məlumatların ötürülməsində və 

---

71
şagirdlərin yaddaşına daxil edilməsində uyğun metodlardan 
istifadə və qiymətləndirmə yolu ilə həyata keçirilir. Müa-
sir modeldə müəllim məlumat ötürdüyü və təhsilalan bu 
məlumatı qabiliyyətinə uyğun aldığı üçün onun şəxsi fikri 
mühüm deyil. Çünki müəllim bütün sədaqəti ilə təhsil və 
təlim üçün çalışır.
/ MƏSAFƏLİLİK
Müasir modeldə şagird ilə müəllim arasındakı münasi-
bətdə sosioloji əsaslı bir məsafə var. Əsas səbəb müəllimin 
gücündədir. Bu məsafə çox vaxt şagird və müəllimin qarşı-
lıqlı əlaqəsində səmimiyyət üçün bir maneə yaradır. Burada 
öyrənmə konkretdən mücərrədə doğru irəliləyir. Bundan 
əlavə, müəyyən bir mərhələdən sonra, təhsil mühitilə xarici 
mühit arasında əlaqə pozulur. Mücərrəd bacarıqların təd-
ricən artması ilə əlaqədar olaraq duyğular təhsil mühiti ilə 
əlaqəli olmayan kimi qəbul edilir. Bu həm fərdi bütövlüyün 
təmin edilməsinə, həm də təhsil müəssisələrinin sosiallaşma 
amili olmasına maneədir. Çünki sosiallaşma emosionallıq və 
eyni zamanda empatiya tələb edir. Lakin müasir modeldə 
şagird ilə müəllim arasındakı sosioloji məsafə münasibət-
lərin səmimiyyətdən uzaqlaşmasına səbəb olur və ekspres-
sionizmi aradan qaldırır.
Konstruktivizmə və alt versiyalarına inteqrasiya etdiyi-
miz və tərif etdiyimiz postmodern model davranış yönlü 
və müasir baxışın tamamilə əks fikirlərini və təkliflərini 
ehtiva edir. Subyektivlik, lokalizm və nəzəri biliklərin dərk 
edilməsi ilə formalaşan postmodern modelin əsas tezisləri-
ni “Öyrənmək biliyi formalaşdırmaqdadır və onu forma-

---

72
laşdıran şagirddir”, “Bilik obyektiv deyil, subyektivdir”, 
“Öyrənmədə qarşılıqlı təsir daha çox artır”, “Müəllimlər 
və şagirdlər səlahiyyətlə deyil, səmimi münasibət qurmalı-
dırlar” formada tərif edilə bilər. Postmodern modeldəki bu 
əsas prinsiplər aşağıdakı başlıqlar əsasında izah edilə bilər:
/ SUBYEKTİVİZM
Postmodern modeldə şagird əvvəldən subyektivdir. Bu 
subyektivlikdə şagird bilik əldə edərək, obrazlar, anlayışlar 
və təcrübələr yaradaraq inkişaf edir. Bu modeldə təhsilin 
müvəffəqiyyəti şagirdin başlanğıc nöqtəsi ilə onun inkişaf 
mərhələsi arasındakı məsafədən asılıdır. Bu vəziyyətdə şa-
gird diqqət mərkəzindədir. Çünki postmodern modeldə şa-
gird özünü idarə edə bilən bir fərd kimi qəbul edilir. Şagird 
daxili audit üçün bütün tədbirləri təkbaşına həll edir.
/ KONSTRUKTİVİZM
Postmodern modeldə gerçəklik məlum və müəyyən sa-
yıla bilməz. Bilik əvvəlcədən məlumat və fikir nümunələri 
əsasında şagirdlər tərəfindən yaradılır. Bu səbəbdən xarici 
aləmin obyektiv bi lik lərinə çatmaq, yəni gerçəkliyi bilmək 
demək olar ki, mümkün deyil. Əvvəlki biliklər, zehni nü-
munələr, dil anlayışları, yaşadığımız cəmiyyət və bacarıq-
lar biliklərin formalaşdırılmasında son dərəcə təsirli olur. 
Başqa sözlə, bu müşahidələr nəzəri xarakter daşıyır. Bilik-
lə bağlı heç bir obyektivlik yoxdur. Bu səbəbdən fərdlər 
bir-birlərindən fərqli məlumat nümunələri yaradırlar. Bu 
məlumatların etibarlılığı xarici dünyaya uyğunlaşmaları 
ilə əlaqəli deyil. Əksinə, biliyin etibarlılığı yaradıcılarının 
məqsədlərinə xidmət etməkdir. Fərdlər sosial mühitləri ilə 

---

73
təcrübələrindən bir sıra mənalar yaratmaqla cisimlər alə-
mini dərk edirlər.
/ İNTERAKTİVLİK
Postmodern modeldə biliklərin fərdi formalaşdırma 
yo lu ilə reallaşdırılması və subyektivliyi qarşılıqlı əsaslı 
təhsilin yaradılmasında bir vasitədir. Buna görə şagirdin 
təhsili ilə bağlı əsas xüsusiyyət onun maraq göstərməsidir. 
Bu səbəbdən də müəllimlərin vəzifələrindən biri şagirdləri 
motivasiya edəcək, maraqlarını artıracaq və yaxın ətrafı ilə 
təmasda olmalarını təmin edəcək həll yolları verməkdir. 
Təhsil prosesində uğur qazanmaq üçün müəllim şagirdlərin 
marağına səbəb olacaq fəaliyyətlər istehsal etməli və həyata 
keçirməlidir. Bu, şagirdlərin özlərini inkişaf etdirməsi və 
özünəməxsusluq qazanması üçün vacibdir.
İfadə edilən modellər əsasında təhsil liderliyi müəllimlər, 
idarəçilər və məktəblər üçün çox vacibdir. Təhsil liderliyi-
nin direktor, müəllim və məktəb üçün vacibliyini aşağıdakı 
kimi sadalamaq olar:
/ MƏKTƏB DİREKTORU ÜÇÜN VACİBLİYİ:
• Heyətə iş tapşırığı verərkən tapşırığı yerinə yetirə biləcəklərinə 
əmin olur.
• Daha məhsuldar və uğurlu bir məktəbə sahib olur.
• Özlərini inkişaf etdirməyə vaxt ayıra bilir və baş qa larının çatış-
maz lıqlarını tamamlamaqdan qurtula bi lir lər.
• Öz idarəetmə bacarıqlarını formalaşdıra bilirlər.

---

74
/ MÜƏLLİM ÜÇÜN VACİBLİYİ:
• Bacarıqlarını, biliklərini artırır və inkişaf etdirirlər.
• Məktəb üçün vacib olduqlarını hiss edirlər.
• Vəzifələrinə daha çox maraq və qayğı göstərirlər.
• Başqa işlərin görülməsində daha böyük dəyəri olan 
tapşırıqları öz üzərlərinə götürməyə hazırdırlar.
• İşlərində daha çox məsuliyyət və müstəqillik qazanırlar.
/ MƏKTƏB ÜÇÜN VACİBLİYİ:
• Məqsədlərinə çatmaq istəyən və inkişafa açıq olan ida-
rəçilərə malik olurlar.
• İnkişafa açıq və istəkli olan işçilər, beləliklə daha key-
fiyyətli proses və nəticə əldə edə bilirlər (Stimson, :1999 
17-16).
Nəticə etibari ilə uğur əldə etmiş məktəb direktoru mək-
təbin maraqlı tərəfdaşlarına əsas baxışı aşılayan idarəçidir. 
Araşdırmalar müəllimlərin başqalarından asılı olmayaraq 
hərəkət etdiklərini, hər birinin fərdi bir sahəni təyin etdiyini 
və yaşadığını və peşə biliklərinin bölüşdürülməsinin və in-
kişaf etdirilməsinin digər iş qruplarına nisbətən daha aşağı 
səviyyədə olduğunu müəyyən etmişdir. Təhsil yalnız müəl-
lim-şagird fəaliyyətinin məcmusu deyildir. Daha əhatəli və 
daha geniş bir anlayışdır. Bütün bunları qorumaq təhsil 
liderlərinin əsas məsuliyyətidir. Hər bir müəllimi fərdi təhsil 
fikirlərini özündə cəmləşdirən bir təhsil fəlsəfəsi ətrafında 
sərbəst birləşdirmək təhsil liderliyi ilə əlaqəlidir (Özden, 
2002: 38).

---

75