Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

Don massasini bug‘lash usuli
Donga to ‘ydirilgan yoki qizdirilgan bug‘ bilan ta ’sir etish, issiq 
suv bilan namlashga nisbatan samaraliroqdir. B ug‘ don massasining 
yuzasida kondensatga aylanib, qobiqlari orqali m ag‘izga kirib 
boradi. Bunda don qizishi natijasida kondensatdan katta miqdorda 
bug‘ ajralib chiqadi.
201

---

Kondensat yopishqoq boim aganligi sababli, qizigan donning 
ichiga suvga nisbatan tez kirib boradi. Issiqlik va suv ta ’sirida 
donning barcha qismlarida molekulapararo bogianish zaiflashib, 
m ag‘izdan parda va endospermdan qobiq oson ajraladi.
Namlangan donni quritish
Namlangan va qizdirilgan don, bug‘ bilan quritadigan apparatga 
tushadi (apparat bir qancha quvurlardan iborat b o iib , ularning 
ichida bug‘ aylanib yuradi). B ug‘ning bosimi 2-5 atm (1 = 133- 
158°C) b o iib , bu erda don kuchli darajada qizib, nami b u g ian a 
boshlaydi. Ventilyator esa qizigan havo bilan bugiangan namni 
tortib oladi. Quritish bosqichlarida donga mexanik ravishda 
yopishib turgan erkin suv, y a’ni don qobig‘i kapillyarlaridagi suv 
va nam bugianadi. Parda bilan m ag‘iz yuzasidagi nam ham bug‘ga 
aylanadi, bu esa parda bilan m a g iz orasidagi bug‘ni uzib, ularni 
ajratadi. Dastlabki namligi Wd = 14-15 % b o ig a n sulini b u g iash
natijasida uning namligi 4 -6 % ga oshadi, quritishdan so‘ng esa 
uning namligi Wd= 9,5 - N0,5 % ni tashkil qiladi. Bunda dondagi 
erkin namlikdan tashqari don massasidagi namlik ham bugianadi.
Infraqizil nur bilan sovuq konditsiyalash va quritish
«GOLFETTO» italiya firmasi grechixa va no ‘xat donlarini 
infraqizil nur bilan quritish chizmasini taklif qiladi.
Taklif qilingan usul donni bug‘ bilan namlasbning ilg‘or 
usullaridandir, chunki donni b u g iash uchun maxsus moslama 
yordamida bug‘ hosil qilish kerak. Donni sovuq konditsiyalash 
sistemasida MR+8R1/150 va S81M50 shneki sovuq suv bilan qisqa 
vaqt ichida hajmi 1 t b o ig a n hamba dash don dimlanadi. RER/40 
yordamida barqarorlashtirilib, m e’yorlovchi tarozi orqali namlangan 
don oqimi infraqizil nur bilan qurituvchi apparatga yuboriladi. 
Quritilgan don sovutish kolonkasiga tushirilib, harorati pasaytiriladi 
va chizma asosida asosiy oqimga yuboriladi.
Donnn sovitish —: gidrotermik ishlov berish jarayonidagi oxirgi
— to ‘rtinchi jarayon hisoblanadi. Donning harorati yuqori b o isa, 
unga uskunalarda ishlov berib sovitiladi.
202

---

Don massasiga gidrotermik ishlov berilgandan so‘ng uni avtomat 
tarozida tortib, oqpash b o iim ig a yuboriladi: gidrotermik ishlov 
berishdan oldin va so‘ng tarozida namlik tafovuti aniqlanadi.
Gidrotermik ishlov berish donning ustki qismini tozalash va 
ishlov berish jarayonlari bilan navbatma-navbat olib boriladigan un 
tortish texnologiyasidan farqli ravishda yorma texnologiyasidagi 
gidrotermik ishlov berish oxirgi jarayon hisoblanadi va u donni g 
b o ‘limiga o ‘tkazishdan oldin amalga oshiriladi. Yormabop donning 
fizik xususiyatlari, shakli, anatomik tuzilishidagi katta farqni hisobga 
olganda, yormabop donni qayta ishlov berishga tayyorlashning 
texnologik jarayoni «qoida» ga asosan tuzilgan chizmada amalga 
opshriladi. Garchi yagona tamoyoillardan foydalanilsa-da, har bir 
texnologiya alohida tuziladi. Yormabop donlarning barchasiga emas, 
faqat bir qismiga gidrotermik ishlov beriladi. Masalan, texnologik 
chizmaga ко ‘ra, bug ‘ lash, q uritish va so vitish usuli bilan grechixa, suli 
va no ‘xatga ishlov beriladi. Bug‘doy va makkajo‘xoriga gidrotermik 
ishlov berishning sovuq usuldagi texnologiyasi bo ‘yicha bir marta 
q o ila sh va namlash bilan ishlov beriladi. Yormabop don tarkibida 
javdar va bug‘doyga nisbatan k o ‘p miqdordagi aralashmalar, 
jumladan qiyin ajraladigan aralashmalar boiadi. Masalan, grechixa 
tarkibidagi yovvoyi turp u ru g iari, sholida - kurmak, organik 
moddalar aralashmasi b o ig a n loy tuproq k o ‘rinishidagi mineral 
aralashmalar donni qiyin ajraladigan aralashmalardan tozalash 
uchun maxsus as bob - uskunalar va maxsus usullardan foydalaniladi. 
Masalan, grechixani separatsiyalashda uchburchak shaklli elakdan 
foydalaniladi. Bunda grechixaning shakli elak teshigining shakli 
bilan bir xil b o isa , grechixa elakdan o ‘tadi, aralashmalar esa elakda 
qoladi. B oiinadigan kesim atrofidagi tasvyarlangan aylana diametri 
bo‘yicha diametri 2 mm b o ig a n katta grechixaning variatsiyasida 
fraksiyalarga b o iib tozalashda bu usul ko‘proq samara beradi. 
Bunda don 2-3 fraksiyaga boiinadi, keyin ulaming har birini 
yovvoyi o ‘tlarning o ‘ziga xos xususiyatini hisobga olgan holda 
separatsiyalanadi. Yormabop donlarning qayta ishlov berishga 
tayyorlash tajribasi, yormabop don partiyasi tarkibida oz miqdorda 
aralashmalar borligini ko‘rsatadi, o ‘rtacha fraksiyada - qiyin
203

---

ajraladigan aralashmalarning asosiy qismi, kichik fraksiyada esa 
yovvoyi o ‘tli, shu jumladan mineral aralashmalar bo‘ladi. 75-rasmda 
grechixani yorma ajratuvchi turli texnologik chizmalardagi va BRU 
rassevlaridan foydalanib donni uch yoki ikki fraksiyaga ajratib 
separatsiyalashning texnologik chizmasi ko‘rsatilgan. Don avvaldan 
uch fraksiyaga bo‘linadigan chizmada afzalroq ko‘rinadi. U BRU 
rassevlarida separatsiyalashning ikkinchi bosqichida teshiklari uch- 
burchak shaklli elakdan yanada samaraliroq foydalanishga imkon 
beradi. Shu bilan birga, 2 - rassevning texnologik chizmasidan 
qo‘llash bu elaklarga tushadigan yuklamani kamaytirishga imkon 
beradi, shu bilan birga shakliga ko‘ra grechixa donidan farq qiluvchi 
aralashmalarning ajralishiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatishi kerak..
«В» texnologiyasida qiyin ajraladigan aralashmalar m a’lum 
miqdoming tushishini ajratish bilan birga grechixa doni ikki frak­
siyaga ajratiladi. Ikkinchi bosqichda dastlabki ikki guruh elaklarida 
bo‘luvchi kesimda uzunligi bo‘yicha ajralib turuvchi aralashmalar 
qalinligi elak teshigi kengligidan kichik bo‘lgan shuningdek mayda 
aralashmalar, madaniy va yovvoyi o'sim liklar urug‘lari katga sarna- 
radorlik bilan ajraladi. Yormabop donni tayyorlash texnologiyasida 
qo‘llanadigan yana boshqa o ‘ziga xos usullar ham mavjud.
Shunday qilib, turli donlarning fizik-kimyoviy xossalaridagi katta 
farq, o ‘zigaxos shakli, anatomik tuzilishdagi o ‘ziga xoslik yormabop 
doni qayta ishlov berishga tayyorlashning universal texnologiyasi- 
ni ishlab chiqishga imkon bermaydi. Biroq har qanday don uchun 
texnologik chizma loyihasini tuzishda ular uchun xos bo‘lgan qator 
umumiy holatlami ko‘rsatish mumkin.
1. 
Qayta ishlov berish uchun tayyorlangan yormabop don tozal- 
anish uchun maxsus omborlarda saqlanadi, omborlaming hajmi za- 
vodning kamida bir sutka davomida to‘xtovsiz ishlapshni ta’minlash 
imkonini berishi lozim.
Yormabop don yuzasi bilan mustahkam bog‘liq bo‘lmagan 
aralash- malami ajratish uchun havo elakli separatorlardan foyda­
laniladi. Ikki-uch martadan kam bo‘lmagan separatsiyalash jaray- 
onlami amalga oshiriladi. Ularning real ish samaradorligiga bog‘liq
204

---

ho Ida bir turdagi separator proxodlarining miqdorini to ‘g ‘rilab tu- 
riSh mumkin. Qabul qiluvchi elaklar teshigining o ‘lchami don uzun- 
ligidan katta bo‘lmasligi va undan donning erkin o ‘tishini, elakda 
esa yirik, tasodifan tushib qolgan aralashmalar ushlanib qolishini 
ta ’minlashi kerak. Texnologiyada ikki qator elakli separatorlar- 
dan foydalanilganda yirik, tasodifan tushib qolgan aralashmalar- 
ni ajratish yormabop donlarni avvaldan tozalash va shakllantirish 
bosqichida yoki don tozalash b o iim id a amalga oshiriladi