«Doqquz Bitik» sırası

Araks adlı ikinci bir çayın olması həmin fikrin doğruluğunu bir qədər də 
gücləndirir… Buna görə də Rass, Arras, Aras, Eraks sözünün Ġran mənĢə-
li  dillərin  birində  «su»  mənasında  olduğunu  fərziyə  Ģəklində  söyləmək 
mümkündür».
36
 
Bu Ģərhə görə, Araz adı mütləq hay-erməni və  ya iran mənĢəli söz 
olmalı imiĢ, lakin haylar bu ada iddia etmədiyi üçün (?!) iranmənĢəli sayıl-
malıdır, çünki Mada (Midiya) ərazisində də Araz var.
 
Məgər,
 
hay-erməni 
və  irandilli  boylar  Mada  ölkəsinə  və  Araz  qırağına  gəlməmiĢdən  əvvəl 
Araz adı yox idi? Doğu türk ellərində Araz,
 
Oraz,
 
Arıs
 
çay və  yeradlarını,
 
Araz tanrıadını qeyd edən urartu
 
yazısını,
 
Azərbaycanda araz sözü ilə iĢ-
lənən onlarla toponim göstərən asur yazılarını kənara qoyub, iran dillərin-
də olmayan (!)  «su» mənalı
 
araz
 
sözü
 
aramağın
 
elmi
 
məntiqini
 
anlamaq 
olmur.  Halbuki,  bu  sözün  qutsal  anlamını  əks  etdirən  Aras-kut  gölünün 
adı  elə  həmin  kitabda  vardır  (s.36).  Paleotoponimlərin
 
türk  qatını  görə 
bilməyən  yabançı
 
yazarlarla
 
yanaĢı
, 
öz
 
alimlərimizin də
 
yanlıĢ
 
fikir
 
söylə-
məsinə
 
səbəb  türklərin  Ön
 
Asiyada
 
yerli
 
etnos
 
yox
, 
gəlmə  xalq  olmasını 
irəli sürən alimlərin «faktlarına» gözüqapalı baxmalarıdır.  
H. HübĢman hay-erməni  qaynaqlarında  adı keçən  toponimlərin  yeri 
və  etimologiyası  üzərində  tədqiqat  aparmıĢ,  yazdığı  əsərə  xəritə  əlavə 
etmiĢdir. Hay
 
dilində
 
iĢlənən qavar (bölgə), aĢxar
 
(ölkə),  yergir
 
(dünya), 
koğm
 
(yön) kimi coğrafi termin və -akan, -apat, -astan, -daĢt, -kert, -Ģat, 
                                                 
36
 АЪА, 64-65; 
    Bu kitabda göl adlarının sistem Ģəklində öyrənilməsi, özəlliklə Dağlıq Qarabağ topo-
nimlərinin bölgələr üzrə qruplaĢdırılması olduqca gərəkli iĢdir. Lakin  «lal» toponim kimi 
«mənası
 
aydın olmayan
 
adlar» sırasına düĢənlər əslində aydın tərkib hissələrilə «türkcə 
danıĢır».
 
Məsələn,
 
Hadrut rayonu üzrə verilən 21 «lal» yeradı sırasında Azox
 
(Azıq),
 
Tuğ,
 
Ataqut, EdiĢe, Cilən, Bulutan, Qoçbek,
 
Çiraquz, Arakul, Tağaser, Dolanlar, ġaqax kimi 
adların mənası üzdədir: az-oq «azlar», Ģaqa-x «saqalar», tağ-aser «azər taqımı», ata-qut 
«qutsal ata», çirak-uz «siraklar», qoç-bek «qoçu bəy», dolan-lar «dolan boyu» və s.  

---

 
79 
-Ģen kimi formantlar da  burada təhlil olunmuĢ, lakin bəzi etimoloji  yan-
lıĢlığa yol verilmiĢdir.
37
 Buradakı bir sıra qüsurlara baxmayaraq, haydilli 
qaynaqlarda əks olunmuĢ Naxçavan, ġarur, Alban, Aran, ġakaĢen, Qard-
man, Quqark, Qarqar, Kanqar, Aspica, Araz, Arospican kimi onlarla qə-
dim  azər coğrafi  adının  toplanıb bir  araya  gətirilməsi  baxımından  əhəmi-
yətlidir. Antik dövr  yazarları
 
Azərbaycanla bağlı xeyli paleotoponim qeyd 
etmiĢlər.
 
Təkcə Ptolemey
 
onlarla çay və yeradı çəkir.
 
Bunların bir qisminə
 
Azərbaycan alimləri Ģərh yazmıĢlar.
38
 Onun qeyd etdiyi Teleba, Telebi(s) 
toponimləri tele boyadına qoĢulan -ba, -bi formantını aydın əks etdirdiyi 
kimi, digər adların da tərkibində bölgəsəl izoqloslar vardır. 
Türklər  tarixboyu  təmasda  olduğu  coğrafi  obyektləri  adsız  burax-
madığından hündür dağ  zirvələrinin  adlı və  ya adsız olması demoqrafik 
göstərici ola bilər. Belə ki, yaylaq-qıĢlaq yaĢamında yaxın dağlarla yanaĢı, 
uzaqdan görünən böyük dağlar da gözdən yayınmır. Qırğız elində Tyan-
ġan dağ silsiləsinin xeyli adsız zirvələri vardır ki,
 
bunların
 
çoxu  Qafqaz
 
dağlarından
 
bir
 
neçə
 
qat
 
hündürdür.  Halbuki,  təkcə  Ələyəz  dağlarında 
Çınqıl, Küyül, Ziyarət, Qızıldağ, Ləğəm, Qaraköynək, Qaradağ,
 
Buğutlu,
 
Qaranluq,
 
Börklü,
 
Baku,
 
Haça,
 
Marallı kimi onlarla zirvə adı vardır.
39
 Bu 
durum Ələyəz dağı ətəyində türklərin çox qədim
 
çağlardan
 
məskən
 
saldı-
ğını,
 
Tyan-ġan  ətəklərində  isə
 
məskunlaĢma  olayının  sonralar  gerçəkləĢ-
diyini ortaya qoyur.  
Paleotoponimlər etnik demoqrafiyanı müəyyən etməkdə əvəzsiz rol 
oynayır. Belə ki, qədim yer-yurd, dağ və çay adları hansı dilə aiddirsə,
 
bu 
dildə  danıĢan  etnosun  həmin coğrafi  obyekt  yerləĢən bölgədə  yaĢadığını 
göstərir.  Adətən,  hər  hansı  bir  boy  öz  ölkəsindən  baĢqa  yerə  köçəndə 
əvvəlki atayurdu xalq yaddaĢında qutsal ölkə kimi yaĢayır. Türkmən folk-
loru hələ də Azərbaycanı
 
(Xəzirbicanı)
 
«cənnət diyarı» kimi saxlamıĢdır.
 
Qaf  dağı  prototürk  etnosunun  ən  ucqar  quzey  bölgəsində  yerləĢir,  lakin 
bu  Qafqaz  dağının  «dəmir  qapı»  anlamını  özü  ilə  doğuya  aparan  boylar 
onun mifik tutumunu arxada qalan uca dağ silsilələrinə köçürüb mifoloji 
                                                 
37
 Hübschmann, 1904;   
38
 Ptolemeyin
 
verdiyi
 
Baruka,
 
Bakxia,
 
Samexia
 
(Kamexia),
 
Kabala,
 
Daqlena,
 
Misiya,
 
Niqa,
 
Qanqara
 
(Qetara),
 
Moziata,
 
Moseqa,
 
Ossika,
 
Samunis,
 
Sanua,
 
Taqoda,
 
Tabilaka,
 
Xadaxa, 
Soana, Qerra, Kesiya, Albana, Kür kimi onlarla toponim bu və ya digər dərəcədə Ģərhini 
tapmıĢdır  (АЪА,1972;  Ящмядов,  1985;  Гукасян-Асланов, 
1986; 
Гейбуллайев,
 
1990). 
39
 Байрамов, 1996. 

---

 
80 
yaddaĢında  qorumuĢdur.
40
 Qırğızlar  «Kap  toosunday  turqula»
 
(Qaf  dağı