«Doqquz Bitik» sırası

Alban,  Alvan,  Ağvan,  Aran.  Dərbənd
 
bölgəsini
 
də
 
içinə
 
alan
 
Qu-
zey
-
Azərbaycanın
 
böyük  bir  hissəsi  bəzi  latın-yunan  qaynaqlarında  m.ö. 
IV  əsrdən  Ġslamaqədər
 
Albaniya  (Alban
 
ölkəsi),
 
ĠslamlaĢma  və  sonrakı 
çağlarda bəzi sınır fərqi ilə hay qaynaqlarında  Ağvan (Alvan),  ərəb və 
gürcü qaynaqlarında Arran, Rani (Aran) adlanmıĢdır. Borçalı, ġəki, Qa-
rabağ və  Ġrəvan bölgələrini əhatə  edən Saqa-Qamər Eli  (çarlığı) m.ö.VI 
əsrdə  dağılandan  sonra  Arazdan  yuxarı  ərazilərdə  yaĢayan  26  boyun 
(Strabon)  birləĢib  albanların  öndərliyi  ilə  m.ö.  IV  əsrdə  El  qurmasından 
sonra Alban xoronimi etnik sınırları aĢıb siyasi-inzibati anlam qazanmıĢ-
dır. Xristianlığı qəbul etmiĢ müstəqil Alban eli müəyyən dövrlərdə qonĢu 
dövlətlərdən  asılı  vəziyətə  düĢsə  də,  ərəb  iĢğalına  qədər  yaĢamıĢdır.  Al-
ban ölkəsinin etnik tərkibini saqa,
 
aran,
 
alban,
 
kaspi,
 
kəngər,
 
gögər,
 
qarqar 
                                                 
45
 Никонов, 1978, 100-101. 

---

 
82 
və sair türk boyları ilə yanaĢı, quzey bölgələrdə yaĢayan qafqazdilli  boy-
lar (müasir udi,
 
ləzgi,
 
saxur,
 
qırız,
 
buduq və sair) təĢkil edirdi.  
Alban elinin miladdan öncəki dövründə irandilli ad ölkə onomasti-
kasında  yoxdur. Deməli, Alban xoronimi yarananda irandilli boylar hələ 
Arazdan  yuxarı  ərazilərə  gəlməmiĢdi,  ona  görə  də  xoronimin  mənĢəyini 
türk
 
və
 
Qafqaz
 
dillərində aramaq lazım gəlir.
 
Alban adını əks etdirməyən 
qafqazdilli  onomastikadan  fərqli  olaraq,  türk  onomastikasında  bu  sözün 
Ģəxs, boy və  yer  adlarında geniĢ iĢlənməsi imkan verir ki, Alban adının 
etimologiyasını türk dillərində axtaraq.
 
Əslində, bu yöndə axtarıĢ aparan 
yazarlar hələ 30 il öncə bu xoronimin əsasında alban etnonimi durmasını, 
onun  da  alp/alb  «bahadır»  sözü  və  -an  Ģəkilçisi  ilə  yaranmasını  düzgün 
Ģərh  etmiĢ,  onun  Orta  Asiyadakı  türk  paralellərini  də  göstərmiĢdilər.
46
 
Sonralar Z. Bünyadov, Y. Yusifov və S. Əliyarlının redaktorluğu ilə yazı-
lan «Azərbaycan tarixi» kitablarında həmin etimologiyanı təsdiq edən əla-
və  faktlar  da  ortaya  qoyulmuĢdur.
47
 Lakin  F.  Məmmədova  Albaniyanın 
siyasi  tarixi  və  tarixi  coğrafiyası  üzrə  elmi  tədqiqat  iĢi  yazanda  Alban 
xoroniminin bu aĢkar görünən etimologiyasını görə bilməmiĢ, anti-türk 
xəstəliyi  virusunun  daĢıyıcıları  olan  «akademik»  tarixçilərimiz  isə  bu 
ovqatı  cəmiyətə  aĢılamaq
 
amacıyla  7  cildlik  «Azərbaycan  tarixi»  kita-
bında yazmıĢlar: «Albaniya adının yozulması sahəsindəki bir
 
çox cəhdlərə 
baxmayaraq,
 
hələlik  bir  nəticə  hasil  olmamıĢdır».
48
 Türk  onomastikasında 
Alban, Alvan, Ağvan və Aran adlarının yayıldığını görmək üçün alp/alb 
sözləri  ilə  bağlı  bir  neçə  misalı,  alban,  alvan,  ağvan,  aran  adlarını  və 
onların iĢtirakı ilə yaranan toponimləri gözdən keçirmək lazım gəlir: 
49
 
Alban boyu (Qazax, Qırğız, Özbək ellərində) 
Alban, alvan, alpan (türkmən sakar boyunun bir tirəsi) 
Alban kəndi, Alpan obaları, Alpanarık çayı, Alpan-tapçı (Türkmən eli) 
Alban divarı (Xaçın çay yaxasında qala yeri)