«Doqquz Bitik» sırası

ز (z) ilə yox, Xızır~Xıdır sözlərində olduğu 
kimi,
 
diĢarası ذ (ż/ð) ilə yazılması da müəyyən dolaĢıqlıq yaratmıĢdır. 
Görünür, burada Ġran təqvimində iĢlənən «Azər ayı» deyimindəki azər sö-
zünün  də  müəyyən  təsiri  olmuĢdur,  çünki  vaxtilə  farslar  Viyaxna  dediyi 
ayın adını sonralar asurlardan alınma Adar adı ilə əvəz etmiĢ və bunu da 
Adar 
> Azər dəyiĢiminə uğratmıĢlar. 
Azərbaycan adının  part və türk variantı üzrə olan  yozumlarını göz-
dən keçirsək, bu ölkəadını izah etmək istəyən yazarların
 
onu fərqli prafor-
malarla  bərpa  etdiyini
 
və
 
adın  anlamını  xalq  etimologiyasından  tutmuĢ, 
mənasız söz yığımınacan çox fərqli anlamlarla verdiyini aydın görərik:
 
1) Farsca yozumlar: 
*Atarbadkan (an-tar-bad-kan) «mağlar yurdu», «atəĢpərəstlər ölkəsi» 
111
 
*Atarpatqan (atar-büt-qan) «tanrı odunun bulağı», «od tanrısının yeri» 
112
 
*Azərbaykan (azər-baykan)
 
«od evi»,
 
«od qoruyucusu»
 
(Yaqut
  
əl-Həməvi) 
*Adərbadkan (adər-abadqan) «odla abadlaĢmıĢ ölkə (yaxud torpaq) 
113
 
2) Türkcə yozumlar: 
*Azərbayqan (azər-bayqan) «böyüklərin/bayların uca yeri» 
114
 
 
*Adirpati (andir-pat-i) «dağlı-təpəli düzən yer», «dağ silsiləsi düzəni» 
115
  
*Azərbayqan (az-ər-bay-qan) «uğurlu, yaxĢıistər GünəĢ, varlı ata» 
116
 
                                                 
111
 Ə. Dəmirçizadə adın ilk hissəsini N.Y. Marr kimi A-tar Ģəklində bölsə də, onun *An-
tar praformasını verib, mənasını «atəĢ allahı» kimi izah edir (Дямирчизадя 1968, 18-19). 
112
 M. Azərli, T. Musəvi və Z. Yampolskinin birgə yazdıqları «Azərbaycan adı haqqında» 
məqalədə  atar  və  pat  (büt)  sözləri  qoĢa  teonim  (atar-büt)  sayılmıĢ,  -qan  sonluğu  isə 
türk dillərində iĢlənən Ģəkilçi kimi verilmiĢdir (Азерлу, Мусеви, Ямпольский, 83). 
113
 M. Baharlı müxtəlif dillərdəki atar, azər, adar, atr, atro, atra hissəsini «od», badaqan, 
badqan,
 
abadqan,
 
bayqan, patakan hissəsini isə «parıltı, Ģəfəq» anlamında vermiĢ,
 
bu adı 
*Azrbağqan (azr-bağ-qan) «od allahının məbədi» kimi də izah etmiĢdir (Baharlı, 3-4). 
114
 Fəzlullah RəĢidəddin yazır ki, Güney Azərbaycanda Oğuz xanın göstəriĢi ilə ordu tor-
paq yığıb kurqan düzəldir, türkcə ucaya  «azər» və böyüklərin yerinə  «bayqan» deyildiyi 
üçün bu yer Azərbayqan adlanır (Ряшидяддин, 22). 
115
 Y.Yusifov m.ö.VIII-VII əsrlərdə asur qaynaqlarında adı Andirpatianu və Andarpatian 
Ģəklində  çəkilən  Qızıl-üzən  çayının  güney-batı  axarlarındakı  bölgəni  nəzərdə  tutub,  onu 
*a(n)dir-pati Ģəklində bərpa edir (AT, 1944, 134). Bu yozum fonetik baxımdan mümkün-
dür,  lakin  semantik  baxımdan  adirpat  ilə  atarpat  «od  saxlayan»  arasında  fərq  yoxdur, 
ona görə də, burada türkcə «dağlıq yer» anlamlı adır sözü axtarmaq düzgün deyil. 
116
 M. Seyidov bu ölkəadını az, azər, bay və qan hissələrinə ayırmıĢ və uyğun hissələri 
az «uğurlu», azər «yaxĢıistər GünəĢ» və bayqan/becan «varlı ata» Ģəklində izah etmiĢdir 
(Сейидов,  1989,  16-19).  Burada  azər  sözünün  yozumu  həqiqətə  yaxınlaĢsa  da, 

---

 
111 
*Azəribayqan (az əri-bayqan?) «azəri yurdu» 
117
 
*Azərbiqan (az-ər-bi-qan) «azər boylarının ölkəsi» 
118
 
Göründüyü  kimi,  xoronimə  çeĢidli  praforma  və  müxtəlif  anlamlar 
verilmiĢdir.  Bunların  sırasına  Ģəxs  adları  ilə  verilən  yozumları  da  əlavə 
etsək, bir daha aydın olar ki, adın etimologiyası çox dolaĢıq salınmıĢdır. 
Ona  görə
 
də,  Azərbaycan  adının
 
etimologiyasını  sözün  sonundan  baĢla-
maq
 
daha  münasibdir,  çünki  həm  türk  (Azərbiqan),  həm  də  fars  deyimi 
(Atarpatkan)  -qan//-kan  sonluğu  ilə  iĢlənmiĢdir.
 
Türk  dillərində  yorğan,