ز (z) ilə yox, Xızır~Xıdır sözlərində olduğu
kimi,
diĢarası ذ (ż/ð) ilə yazılması da müəyyən dolaĢıqlıq yaratmıĢdır.
Görünür, burada Ġran təqvimində iĢlənən «Azər ayı» deyimindəki azər sö-
zünün də müəyyən təsiri olmuĢdur, çünki vaxtilə farslar Viyaxna dediyi
ayın adını sonralar asurlardan alınma Adar adı ilə əvəz etmiĢ və bunu da
Adar > Azər dəyiĢiminə uğratmıĢlar.
Azərbaycan adının part və türk variantı üzrə olan yozumlarını göz-
dən keçirsək, bu ölkəadını izah etmək istəyən yazarların
onu fərqli prafor-
malarla bərpa etdiyini
və
adın anlamını xalq etimologiyasından tutmuĢ,
mənasız söz yığımınacan çox fərqli anlamlarla verdiyini aydın görərik:
*Azərbayqan (az-ər-bay-qan) «uğurlu, yaxĢıistər GünəĢ, varlı ata»
116
111
Ə. Dəmirçizadə adın ilk hissəsini N.Y. Marr kimi A-tar Ģəklində bölsə də, onun *An-
tar praformasını verib, mənasını «atəĢ allahı» kimi izah edir (Дямирчизадя 1968, 18-19).
112
M. Azərli, T. Musəvi və Z. Yampolskinin birgə yazdıqları «Azərbaycan adı haqqında»
məqalədə atar və pat (büt) sözləri qoĢa teonim (atar-büt) sayılmıĢ, -qan sonluğu isə
türk dillərində iĢlənən Ģəkilçi kimi verilmiĢdir (Азерлу, Мусеви, Ямпольский, 83).
113
M. Baharlı müxtəlif dillərdəki atar, azər, adar, atr, atro, atra hissəsini «od», badaqan, badqan, abadqan, bayqan, patakan hissəsini isə «parıltı, Ģəfəq» anlamında vermiĢ,
bu adı
*Azrbağqan (azr-bağ-qan) «od allahının məbədi» kimi də izah etmiĢdir (Baharlı, 3-4).
114
Fəzlullah RəĢidəddin yazır ki, Güney Azərbaycanda Oğuz xanın göstəriĢi ilə ordu tor-
paq yığıb kurqan düzəldir, türkcə ucaya «azər» vəböyüklərin yerinə «bayqan» deyildiyi
üçün bu yer Azərbayqan adlanır (Ряшидяддин, 22).
115
Y.Yusifov m.ö.VIII-VII əsrlərdə asur qaynaqlarında adı Andirpatianu və Andarpatian Ģəklində çəkilən Qızıl-üzən çayının güney-batı axarlarındakı bölgəni nəzərdə tutub, onu
*a(n)dir-pati Ģəklində bərpa edir (AT, 1944, 134). Bu yozum fonetik baxımdan mümkün-
dür, lakin semantik baxımdan adirpat ilə atarpat «od saxlayan» arasında fərq yoxdur,
ona görə də, burada türkcə «dağlıq yer» anlamlı adır sözü axtarmaq düzgün deyil.
116
M. Seyidov bu ölkəadını az, azər, bay və qan hissələrinə ayırmıĢ və uyğun hissələri
az «uğurlu», azər «yaxĢıistər GünəĢ» və bayqan/becan «varlı ata» Ģəklində izah etmiĢdir
(Сейидов, 1989, 16-19). Burada azər sözünün yozumu həqiqətə yaxınlaĢsa da,
111
*Azəribayqan (az əri-bayqan?) «azəri yurdu»
117
Göründüyü kimi, xoronimə çeĢidli praforma və müxtəlif anlamlar
verilmiĢdir. Bunların sırasına Ģəxs adları ilə verilən yozumları da əlavə
etsək, bir daha aydın olar ki, adın etimologiyası çox dolaĢıq salınmıĢdır.
Ona görə
də, Azərbaycan adının
etimologiyasını sözün sonundan baĢla-
maq
daha münasibdir, çünki həm türk (Azərbiqan), həm də fars deyimi
(Atarpatkan) -qan//-kan sonluğu ilə iĢlənmiĢdir.